Hoofdstuk 9

Historische achtergrond

1875-1914: ontstaan moderne Europa, Fin de Siècle

• Afsluitende periode waarin de kiemen van een nieuwe periode aanwezig zijn

Vanaf 1875 in Europa: agrarische samenlevingen worden industriestaten

• Daarnaast ontstonden de stromingen liberalisme, confessionalisme, socialisme

Techniek werd belangrijk vanaf de 19^e eeuw door een aantal uitvindingen:

• 1875 – Telefoon door Bell
• 1879 – Gloeilamp door Edison
• 1883 – Benzinemotor door Daimler
• 1895 – Draadloze telegrafie door Marconi
• 1903 – Vliegtuig door Wright

• gevolg: economische bloei (kapitalisme)

Gevolgen kapitalisme:

1. Negatief: Men wilde zo goedkoop mogelijk produceren en lage loonkosten
2. Positief: Men begon in te zien dat men beter kon concurreren met gezonde en geschoolde arbeiders

• Dit argument gebruikte liberale politicus Sam van Houten bij het doorvoeren van zijn ‘kinderwetje van Van Houten’ in 1874 (kinderarbeid <12 verboden)

Deze eerste sociale wet had niet zo veel effect maar in 1889 kwam er een 2^e sociale wet: de Arbeidswet -> regelde werk van vrouwen en jeugdigen

• Hierbij kwam ook een arbeidsinspectie die controleerde

2^e oorzaak ontstaan sociale wetten: angst voor opkomend socialisme

• Onder invloed van Das Kapital van Karl Marx en Friedrich Engels ontstonden tegen het eind van de 19^e eeuw linkste partijen en vakbonden

1894: Nederland – oprichting Sociaal Democratische Arbeiderspartij (SDAP, na 2^e wereldoorlog PVDA)  -> in 1909 splits hiervan een radicale vleugel af: Sociaal Democratische Partij (1918 herdoopt tot Communistische Partij Holland)

Nederland

Er waren diverse oproeren en stakingsacties (zoals grote spoorwegstaking 1903)

• de regering o.l.v. de confessionele premier Abraham Kuyper worgwetten op: verbod op stakingen van overheidspersoneel -> reactie: ontstaan eerste ‘vakcentrale’ (1905, organisatie van vakbonden): het Nederlands Verbond van Vakverenigingen (NVV)
• Tegenreactie: 1909 - andere zuilen richtten eveneens vakcentrales op: CNV, NKV
• 1976: NVV en NKV werden samen de FNV: Federatie Nederlandse Vakbeweging, het CNV bleef zelfstandig

Wetenschap

Dit wil je ook lezen:

Online oplichting

1859: Charles Darwin publiceerde zijn evolutietheorie in ‘On the origin of species’

• the struggle for life, survival of the fittest

1871: hij schreef ‘The descent of man’ waarin ook de mens in het evolutiemodel werd ondergebracht -> vanaf toen kwam er vooral uit religieuze hoek veel verzet

Rond 1885 begon de Oostenrijkse psychiater Sigmund Freud zijn theorieën over het onderbewuste te formuleren.  

• 1900: publicatie ‘Die Traumdeutung’ waarin hij aantoonde dat dromen voortkomen uit het onderbewuste en dat de kinderjaren van belang zijn bij de latere persoonlijkheid

Net als socialisme werden de evolutietheorie en de theorieën van Freud ervaren als een aantasting van de bestaande orde en gevaar voor de macht van de heersende klasse -> tastte het wereldbeeld aan

• er heerste ook zelfvoldaanheid -> in de natuurkunde vond men dat het belangrijkste werk nu wel gedaan was, op een paar kleine probleempjes na
• Max Planck stortte zich in 1895 op een van die probleempjes in het lichtspectrum -> hierdoor kon de kwantummechanica ontstaan en stortte de klassieke fysica ineen.

In 1896 ontdekte Antoine-Henri Becquerel de radioactiviteit en in 1905 publiceerde Albert Einstein zijn speciale relativiteitstheorie -> weinig over van traditionele natuurkunde.

Kunst

Fin de siècle -> leidde tot vlucht uit de realiteit in een wereld van kunst, overbeschaving, luxe- en genotzoekerij -> daarom wordt het ook wel La belle époque genoemd (het mooie tijdperk)

• In de kunsten kwam dit escapisme tot uiting als het estheticisme (schoonheidsleer): de opvatting dat kunst uitsluitend iets moois moest zijn en geen andere functie mocht hebben dat kunst te zijn. Het gaat niet om inhoud.
• Werd ook L’art pour l’art genoemd.

Beeldende kunst

Impressionisme: was een voortzetting van en een reactie op het realisme uit het midden van de 19^e eeuw -> ging uit van de veronderstelling dat er zoiets bestaat als een objectie waarneming -> opbloeiende psychologie leerde dat dit onjuist is omdat je kijkt met je hersenen en niet met je ogen

• Leidde in de kunst tot het impressionisme: de kunstenaar probeerde de zintuiglijke indrukken van kleur, licht en vorm weer te geven, de werkelijkheid uitbeelden zoals hij dit ervaart
• Impressionisme -> nauw verbonden met het estheticisme: het draait om de sfeer van het uitgebeelde -> leidde tot verandering van de schildertechniek: veel kleur, korte penceelstreken

Representanten:

1. Manet
2. Renoir
3. Monet: Impression soleil levant 1872, naam impressionisme aan ontleend

-> Beste voorbeeld is Vincent van Gogh, wiens latere werk verwijst naar het expressionisme (ook Rodin)

Muziek

Niet langer melodie en vorm staan centraal -> allerlei klankcombinaties zodat er een soort mozaïek van klanken ontstaat -> roept een bepaalde sfeer op

Representanten:

1. Claude Debussy
2. Maurice Ravel -> schreef de Boléro

Literatuur

Overbrengen van sfeer -> gebeurde door het toepassen van bepaalde stijlmiddelen

• Bijvoorbeeld het gebruik van veel bijvoeglijke naamwoorden, zelf verzonnen woorden (neologismen) of ouderwetse, in onbruik geraakte woorden (archaïsmen).

Ook beeldspraak was belangrijk -> synesthesie werd veel toegepast, ook alliteraties en enjambementen (vaak werd het Sonnet gebruikt)

Literaire impressionisme -> is vooral een poëziestroming -> gebruik van zoveel bijvoeglijk naamwoorden is in een lange proza tekst vermoeiend -> zulke proza wordt woordkunst of lyrisch proza genoemd.

Dit wil je ook lezen:

Linda (27) werkt in de zorg: ‘Hier kun je het verschil maken’

Naturalisme

Uitwerking realisme in roman- en toneelkunst.

• Men wilde laten zien hoe het leven van de mens was, maar ook hoe het zo geworden was -> leven werd bepaald door 3 factoren:

1. Erfelijke aanleg
2. Milieu waarin je opgroeit
3. Tijd waarin je leeft

• In romans probeerden de naturalisten te laten zien hoezeer de mens hiervan afhankelijk is, 3 soorten romans:

1. Familieroman, waarin een familie gedurende generaties wordt gevolgd
2. Psychologische roman, waarin ze vooral mensen toonden die het psychisch moeilijk hadden
3. Sociale roman, waarin men kon laten zien hoezeer de mens gevormd wordt door zijn plaats op de sociale ladder  -> had vaak een maatschappelijk doel: veel naturalisten waren socialisten en hoopten de maatschappij te verbeteren