2.5 Alles heeft een naam

Thema 2: Aangenaam
5. Alles heeft een naam
Naamgeving door klanknabootsing = onomatopee
Tussen klank en betekenis bestaat een duidelijk verband. Eerst was de klank louter nabootsing, later werd de klank een woord. We treffen dit vaak aan in kindertaal. tiktak: dit werd het woord voor uurwerk.
Zie ook bijvoorbeeld: koekoek, tjiftjaf, woefwoef …
Men kan er ook werkwoorden van vormen: miauwen, roekoeën …
Naamgeving door pars pro tot: het noemen van een deel voor het geheel

Men noemt het deel waar het op aan komt, bijvoorbeeld: ‘daar komt een fiets aan’. Op die fiets zit natuurlijk iemand. Een vloot van 30 zeilen, een bemanning van 60 koppen, roodborstje, nog een glas? …
Naamgeving naar een kenmerkend eigenschap
Dikwijls is het de kleur, maar ook de vorm kan dienen, of zijn er andere eigenschappen. een blanke, een zwarte, geel van een ei … een zuurtje, een bittertje, het zout … Het noordelijk halfrond, de spits van de toren, De Lange, De Groot (familienamen).
Naamgeving naar het materiaal waaruit iets gemaakt is. Een lei, een glas (drinkglas, vergrootglas, brillenglas), een ijzer (breekijzer, strijkijzer). We spreken ook van: een kurk, een steen, een papier, een laken … We zeggen: onder de wol kruipen, vroeg uit de veren zijn.
Naamgeving naar de plaats van herkomst
= een geoniem
Vele producten worden genoemd met de naam van stad of streek van herkomst. Wijnsoorten: bordeaux, champagne
Dranken: mokka (Mokka aan de Zwarte Zee), cognac, westmalle
Tabakssoorten: havana (Cuba)
Stofnamen: damast (Damascus), denim (stevige katoenen stof, in kettingkeper geweven, jeansstof oorspronkelijk uit Nîmes = de Nîmes)
Diernamen: sint-bernard, kanarie (Canarische eilanden), kalkoen
Kaassoorten: edam, herve, chester
Eten: hamburger
Soms is de oorsprong niet meer duidelijk en hier komt dan de etymologie van pas: krijt (Kreta), perkament (speciaal bereide huid, geschikt om erop te schrijven, een kunst die men in Pergamon, een oude Griekse stad in Klein Azië ontwikkelde toen de uitvoer van papyrus naar daar verboden werd), krent (Corinthe).
Soortnaam die van een eigennaam afstamt = een eponiem

Naamgeving naar de uitvinder of fabrikant: in de industrie is het de gewoonte dat een fabrikant zijn naam geeft aan het product dat hij in de handel brengt;
Naamgeving naar een persoon die erbij betrokken was; voor persoonsnamen voor kledingstukken, meubels, bloemen … Piano’s heten bechtstein, ibach of pleyel (Duitse componist en fabrikant (Pleyel).
Een stradivarius is een kostbare viool (genoemd naar Antonio Stradvarius (1644 - 1737) uit Cremona).
Auto’s heten Ford (Henry Ford), Chevrolet (Louis Chevrolet), Opel (Adem von Opel), Ferrari). Soms is de oorsprong vergeten geraakt:
Kiekje: Leidse fotograaf Israël David
Kiek (1811 - 1899), een erg populaire fotograaf bij de Leidse studenten.
Geleerde naamgeving
Vele nieuwe zaken werden vanaf de vorige eeuw benoemd met geleerde namen, samengesteld uit Griekse en Latijnse bestanddelen. Deze termen hebben het voordeel dat ze internationaal zijn. telefoon (phone = geluid)
microfoon (mikros = klein)
microscoop (skopein = kijken, zien)
thermometer (thermos = warm)
pedagoog (pais, paidos = kind en agein = leiden)
dermatologie (derma = huid en logos = leer)
crematorium (cremare = verbranden)
Naamgeving op basis van een metafoor of figuurlijke taal: op grond van gelijkenis

Op grond van een gelijkenis namelijk in de vorm en functie passen we de namen van bijvoorbeeld lichaamsdelen toe op allerlei zaken. De voet van de berg, de hals van een fles, de tanden van een zaag … Andere voorbeelden: de takken van een rivier, een rivierdelta, de slang van de waterleiding, vleugels van een gebouw …
Naamgeving volgens de aanvangswoorden
Populaire literaire werken, liederen, gebeden, encyclieken, godsdienstige plechtigheden … worden dikwijls genoemd naar de woorden waarmee ze beginnen. Het Wilhelmus, het weesgegroet …
Naamgeving door andere vormen van metonymie
de oorzaak voor het gevolg,
de maker voor het gemaakte,
de plaats voor de instantie,
de plaats voor de bewoners,
het instrument voor de gebruiker Ik hou niet van Mozart.
Brussel gaat niet akkoord.
Heel Parijs kwam op straat om te protesteren.
De trompet miste en kon de maat niet houden.
Ontleningen of leenwoorden
Leenwoorden die ongewijzigd in het Nederlands gebruikt worden, noemen we ‘vreemde worden’. Zijn ze aangepast aan het Nederlands taalsysteem, maar blijven we toch de vreemd afkomst herkennen, dan spreken van bastaardwoorden. Bepaalde woorden komen uit een vreemde taal, maar zijn zo aan het Nederlands aangepast, dat alleen taalgeleerden nog hun vreemde oorsprong herkennen. Het zijn volledig geïntegreerde leenwoorden.  halal, crowdsourcing, portefeuille …   Lasagne, memoriseren, politie …
straat, venster, kelder, muur …

Nieuwe samenstellingen en afleidingen
Zij worden gevormd op basis van de klassieke Nederlandse woordvormingprocédés. mcdonaldisering, wiiën, kredietcrisis, mantelzorg …
Letterwoorden en initiaalwoorden E.H.B.O. : eerste hulp bij ongevallen
wc: watercloset
pin: persoonlijke identificatienummer
SIS: Sociaal Informatiesysteem
Toelichting
Metonymie is een bepaalde stijlfiguur waarbij je niet rechtstreeks zegt wat je bedoelt, maar een woord gebruikt dat daarmee te maken heeft.
Het woord metonymie komt van het Griekse meta = [ter aanduiding van een verandering van toestand] anders; onuma = naam, vandaar: verandering van naam. Het is beeldspraak waarbij een woord vervangen wordt door een ander op basis van een verband. Een initiaalwoord of een letterwoord wordt gevormd door de eerste letters van een naam of een andere woordgroep en gedraagt zich inde zin als een woord. Als we het voorlezen, spreken we de korte vorm uit, niet de gehele naam of woordgroep waar het voor staat. Sommige van deze woorden lezen we als een stel letternamen (bijvoorbeeld: pc: peesee / personal computer). Dan spreken we van een initiaalwoord. Als we het geheel als een woord lezen (bijvoorbeeld vip: vip/ very important person), spreken we van een letterwoord.