Politieke besluitvorming

Regering: ministers en koning

Parlement: Eerste en Tweede Kamer

Kabinet: ministers en staatsecretarissen

 

H1: Wat is politiek?

Politiek: een proces van omzetting van verlangens, wensen en eisen vanuit de samenleving in bindende besluiten.

Politiek probleem: een situatie die een grote groep mensen ongewenst vindt, die ontstaan is door maatschappelijke ontwikkelingen, die te maken heeft met tegengestelde belangen en die de mensen (mede) door overheidsingrijpen (aka het maken van een overheidsbeleid) veranderd willen zien.

Overheidsbeleid: de genomen besluiten van en de getroffen maatregelen door de overheid.

Publieke agenda: problemen die de aandacht van burgers en maatschappelijke groeperingen krijgen > proberen op de politieke agenda te zetten door participatie.

Politiek volgens de definitie van Easton: het besluitvormingsproces over de vraag hoe schaarse middelen verdeeld moeten worden, waarbij de manier van besluiten nemen en de inhoud ervan ‘gezag moet hebben’ en daarmee steun krijgt van een meerderheid van de bevolking.

De verdelingsvraag: hoe verdelen we de schaarse middelen? Materieel (geld, woningen, gezondheidszorg, energie) en immaterieel (kennis, vrijheid, gelijkwaardigheid).

 

Collectieve goederen: goederen die van algemeen belang geacht worden, die moeilijk via de markt kunnen worden aangeboden, maar die in principe voor iedereen beschikbaar zijn (wegen, scholen, parken). Ook zijn er collectieve diensten (verdediging land, organiseren verkiezingen). Worden betaald door belasting = sociaal contract (ook immaterieel).

De overheid heeft 5 kerntaken:

• Het garanderen van openbare orde en veiligheid,
• Het garanderen van de mensenrechten,
• Het onderhouden van goede buitenlandse betrekkingen, binnen bestaande samenwerkingsverbanden (EU, NAVO), maar ook daarbuiten (bv. met China),
• Het scheppen van werkgelegenheid, sociale zekerheid, goede arbeidsomstandigheden, infrastructuur en een goed economisch klimaat,
• Het zorgen voor welzijn, onderwijs, volksgezondheid, kunst en andere goederen en diensten op sociaal-cultureel gebied.

Sinds eind 19e eeuw: overheid nachtwakersstaat, daarna (jaren 50/60) verzorgingsstaat > eind 20e eeuw te duur: participatiesamenleving (decentralisatie). Er zijn twee denkrichtingen over hoe de taken in de samenleving het beste kunnen worden verdeeld (aka politieke macht):

• Liberaal-individualistische visie: passieve overheid
• Sociaal-collectivistische visie: actieve overheid

 

Macht: het vermogen om het gedrag van anderen, eventueel tegen hun zin, te beïnvloeden.

Politieke macht: het vermogen de politieke besluitvorming te bepalen. Mooiste vorm: gezag (mensen accepteren de macht of zeggenschap van anderen als legitiem), minst mooie vorm: geweld.

Macht is gebaseerd op machtsbronnen (juridisch, economisch, religieus, cultureel & aanzien).

Lord Acton: “Power corrupts, absolute power corrupts absolutely.” > Er is gemakkelijk machtsmisbruik in een dictatuur > In NL hebben we trias politica.

 

Normatief: hoe het zou moeten functioneren (beoordelend)

Descriptief: hoe het daadwerkelijk functioneert (beschrijvend)

Visies over politieke macht:

• Klassieke democratietheorie (normatief ): de besluitvorming vindt plaats op basis van de wil van het volk,
• Representatiedemocratie (descriptief & normatief): de bevolking legt zeggenschap in handen van gekozen politieke vertegenwoordigers die politieke besluiten nemen,
• Pluralistische democratie (descriptief): politieke macht wordt niet alleen verdeeld tussen kiezer en gekozene, maar over veel meer politieke actoren. Burgers kunnen hun belangen ook vertegenwoordigen,
• Elitetheorie (descriptief & normatief): de elite neemt sleutelposities in op sociaaleconomisch en politiek terrein en kan daarom alle macht naar zich toetrekken. Parlementariërs zijn in handen van militaire instellingen en grote industrieën.

 

H2: Democratie en rechtsstaat.

1948: grondwetswijziging waarbij de macht van de koning werd ingeperkt.

1919: algemeen mannen- en vrouwenkiesrecht > Nederland is een volwaardige democratie.

Rechtsstaat: een staat waarin de rechten en plichten van zowel inwoners al van de overheid zijn vastgelegd zodat burgers beschermd worden tegen machtsmisbruik door de overheid. Een rechtsstaat is een voorwaarde voor een democratie.

Democratische rechtsstaat: een staat waarin de macht door of namens het volk wordt uitgeoefend binnen de grenzen van de grondwet, zodat individuele grondrechten worden beschermd. Kenmerken:

• Trias politica (scheiding der machten):
  • Wetgevende macht: regering en parlement ,
  • Uitvoerende macht: ministers (parlement controleert),
  • Rechterlijke macht: onafhankelijke rechters,

>  Ministers hebben wetgevende en uitvoerende macht, trias politica niet strikt in NL.

• Grondrechten/mensenrechten (belangrijkste rechten van burgers):
  • Klassiek: vrijheid en gelijkheid,
  • Sociaal: voldoende werkgelegenheid, sociale zekerheid, een schone en veilige leefomgeving, goede volksgezondheid, voldoende woonruimte, maatschappelijke en culturele ontplooiingsmogelijkheden en voor iedereen toegankelijk en goed onderwijs,

> Klassieke grondrechten zijn afdwingbaar, sociale niet. Bron 8, blz 25.

• Legaliteitsbeginsel: de overheid mag alleen maatregelen nemen en handelend optreden binnen het kader van haar wettelijk vastgelegde bevoegdheden. Er is geen enkele bestuurlijke bevoegdheid zonder juridische grondslag.

 

Nederland is een constitutionele monarchie. De koning heeft vooral een ceremoniële functie, hij is namelijk onschendbaar (de ministers zijn verantwoordelijk voor alles wat hij doet).

Parlementaire democratie: wij stemmen niet zelf, maar kiezen een parlement dat namens ons stemt.

 

H3: Verkiezingen en kiesstelsels.

Iedereen vanaf 18 jaar in Nederland heeft actief (het recht om te kiezen) en passief (het recht om gekozen te worden) kiesrecht. Wij kennen een evenredige vertegenwoordiging: alle uitgebrachte stemmen worden verdeeld over het aantal beschikbare zetels. Om dit te berekenen maken we gebruik van een kiesdeler: de hoeveelheid stemmen die je nodig hebt om een zetel te behalen. Voordeel: iedere stem telt even zwaar mee,

Nadeel: veel kleine partijen > onoverzichtelijk debat & moeilijk regering te formeren. Sommige landen hebben hiervoor een kiesdrempel ingevoerd: een partij moet een bepaald minimumpercentage stemmen halen om mee te delen in de zetels.

Omdat er eigenlijk altijd een meerpartijenstelsel gevormd wordt, is er bij de samenstelling van onze regering altijd sprake van coalitievorming.

In sommige andere landen hebben ze een districtenstelsel.

 

Districten- en meerderheidsstelsel

Stelsel evenredige vertegenwoordiging

Sterke relatie kiezer en gekozene

Grotere afstand kiezer en gekozene

Gekozene vertegenwoordigt alle burgers in het district

Gekozene vertegenwoordigt al zijn/haar kiezers

“The winner takes it all”

Aantal zetels evenredig met aantal stemmen

Grote kans op meerderheid van één partij in parlement

Kleine kans op meerderheid van één partij

Snelle regeringsvorming

Trage regeringsvorming

Kleine partijen hebben weinig kans

Veel kleine partijen in het parlement

 

Doordat de confessionele partijen een landelijke meerderheid onder de kiezers hadden, maar in de Tweede Kamer in de minderheid waren, is in 1917 het districtenstelsel in Nederland afgeschaft. Je stemt nog wel steeds op een persoon i.p.v. een partij.

 

In Nederland hebben we een representatiedemocratie: de Eerste en Tweede Kamer nemen de beslissen voor de gehele bevolking. Er is sprake van representativiteit (wat?) als de standpunten van de vertegenwoordiging overeen komen met de standpunten van de bevolking.  Knelpunten:

• Partijen vertegenwoordigen niet altijd de ideeën van hun kiezers
• De gekozen vertegenwoordigers weten niet altijd wat de kiezers willen door geringe communicatie
• Actieve kiezers (pressiegroep, etc) worden meer gehoord dan inactieve kiezers (stemmen)
• Er is altijd een groep die zich niet vertegenwoordigd voelt, zij stemmen soms op een protestpartij

 

In de Verenigde Staten is er meer sprake van een strikte scheiding der machten dan in ons land. De president is namelijk het staatshoofd en de minister-president. Bovendien wordt hij door het volk gekozen. Hij stelt een team van ministers samen, die aan hem verantwoording schuldig zijn (en niet aan het parlement). De president is ook opperbevelhebber van het leger.

Om een beleid te voeren en wetsvoorstellen aangenomen te krijgen moet de president samenwerken met het gekozen Congres (Huis van Afgevaardigden + Senaat). Het is moeilijker om de steun van de meerderheid van het Congres te krijgen, omdat de ene helft van het congres vaak een meerderheid van Republikeinen heeft en de andere helft een meerderheid van Democraten. De president kan ook de plannen van het Congres dwarsbomen met zijn vetorecht.

Congresleden hebben minder bevoegdheden dan Kamerleden, ze kunnen bijvoorbeeld niet een minister afzetten, behalve via een hele moeilijke ‘impeachment-procedure’. Er vindt dan een proces plaats in de Senaat, geleid door de hoogste rechter van het Amerikaanse Hooggerechtshof. Twee derde van de senatoren moet het met de impeachment eens zijn, wil dit doorgaan.

De president kan ook niet het congres wegsturen. In Nederland heeft de regering het ontbindingsrecht: het recht om het parlement te ontbinden en nieuwe verkiezingen uit te schrijven. Als een president in Amerika overlijdt of aftreedt voor zijn 4 jaar om zijn, volgt een vice-president hem automatisch op. Er komen geen nieuwe verkiezingen.

 

Voor de verkiezingen maken partijen een verkiezingsprogramma. Hierin staan de belangrijkste plannen en opvattingen van de partij. Tijdens de verkiezingen proberen partijen meestal de zwevende kiezers binnen te halen.

Na de verkiezingen volgt de kabinetsformatie:

• De nieuwe Tweede Kamer wordt geïnstalleerd
• De Tweede Kamer benoemt 1 of meerdere informateurs
• De informateur onderhandelt met mogelijke coalitiepartners
• De informateur schrijft coalitieafspraken op in een regeerakkoord
• Tweede Kamerfracties van de coalitiepartijen onderschrijven het regeerakkoord
• De Tweede Kamer benoemt een formateur
• De formateur zoekt geschikte bewindslieden (ministers/staatsecretarissen)
• De koning benoemt de bewindslieden nadat zijn trouw beloofd of gezworen hebben
• Het kabinet wordt gepresenteerd aan het publiek
• De minister-president leest de regeringsverklaring voor

Elke 4 jaar gebeurt dit, of als het kabinet valt. Hoe kan het kabinet vallen?

• Een minister vraagt ontslag aan
• Het hele kabinet biedt ontslag aan. Twee mogelijkheden:
  • Er wordt een nieuw kabinet geformeerd
  • Nieuwe verkiezingen (het oude kabinet neemt tijdelijk de zaken over: demissionair kabinet)

 

H4: Besturen in Nederland

Ministeries hebben drie hoofdtaken:

• Voorbereiding van overheidsbeleid: de beleidsplannen worden bekend gemaakt via de troonrede en de miljoenennota.
• (Mede)wetgeving, door middel van drie rechten/bevoegdheden:
  • Het indienen van wetsvoorstellen
  • Het mede ondertekenen van wetten na goedkeuring door het parlement (contraseign)
  • Het nemen van Algemene Maatregelen van Bestuur (AMvB’s) om wetten aan te vullen
• Uitvoering van overheidsbeleid, met de volgende maatregelen:
  • Het uitvoeren van de aangenomen wetten
  • Maatregelen die voortvloeien uit eerder aangenomen wetten
  • Het nemen van besluiten over zaken waar geen specifieke wetgeving over bestaat en waar geen goedkeuring van het parlement voor nodig is

 

Taken van de Tweede Kamer (150 leden):

• (Mede)wetgevende taak:
  • Stemrecht: recht om rechtsvoorstellen goed te keuren
  • Recht van amendement: recht om deel van een wetsvoorstel te wijzigen
  • Recht van initiatief: recht om wetsvoorstellen in te brengen
  • Budgetrecht: recht om de jaarlijkse begroting aan te nemen of te verwerpen
• Controlerende taak:
  • Vragenrecht: het stellen van vragen aan bewindslieden
  • Recht van interpellatie: ter verantwoording roepen van bewindslieden
  • Recht van motie: mogelijkheid om een schriftelijke uitspraak te doen over het beleid van een minister
    • Motie van afkeuring: beleid van de minister afkeuren
    • Motie van wantrouwen: minister negatief beoordeeld
    • Motie van treurnis: minister negatief beoordeeld, niet bindend
  • Recht van enquête: zelfstandig onderzoek instellen als de Kamer te weinig informatie krijgt van de regering

Taken van de Eerste Kamer (75 leden):

• Laatste controle
• Parlementaire enquête instellen
• Recht om schriftelijke vragen te stellen

Politieke primaat ligt bij de Tweede Kamer

Informele middelen van het Parlement:

• Lobbyen bij ministers
• Overleggen met ambtenaren en pressiegroepen
• Gebruik maken van massamedia

 

Nederland is een gedecentraliseerde eenheidsstaat. De rijksoverheid stelt de grote lijnen van het beleid vast, de gedetailleerde invulling wordt aan lagere overheden overgelaten: subsidiariteitsbeginsel (decentraal wat kan, centraal wat moet).

Taken van de provincie:

• Ruimtelijke ordening en milieu (opstellen van een structuurvisie)
• Welzijn en cultuur
• Financieel toezicht op gemeenten en waterschappen in het gebied
• Zitting in het bestuur van water-, gas- en elektriciteitsbedrijven

1 keer in de 4 jaar zijn er verkiezingen voor de Provinciale Staten. Na de verkiezing vormen ze een coalitie: de Gedeputeerde Staten (het dagelijks bestuur). De voorzitter is de commissaris van de koning, die wordt niet gekozen maar benoemd.

Taken van de gemeenten:

• Uitvoerende taken:
  • Ordelijk verloop van het openbare leven
  • Bestemmingsplannen maken
• Beleidstaken:
  • Begeleiding van bijstandsgerechtigden, onderwijshuisvesting, opvang asielzoekers, etc.

Dagelijks bestuur: college van burgemeester en wethouders: uitvoerende macht & wetgevende macht + verantwoordelijk voor de begroting. De burgemeester is voorzitter van het college van de B&W en de gemeenteraad. Hij/zij is verantwoordelijk voor de openbare orde in de gemeente. Een burgemeester wordt voor 6 jaar benoemd. De gemeenteraad controleert het college van de B&W. Raadslieden hebben daarom recht van interpellatie, vragenrecht en recht om motie van wantrouwen in te dienen.

 

Dualistisch stelsel: een regeringsstelsel waarbij er sprake is van een duidelijke scheiding tussen regering en volksvertegenwoordiging.

Monisme: een regeringsstelsel waarbij de regering steunt op een meerderheid in de volksvertegenwoordiging en daarmee min of meer een eenheid vormt (UK).

Officieel hebben we in Nederland een dualistisch stelsel, maar onze politieke cultuur is zo gegroeid dat de Tweede Kamer altijd wel loyaal is ten opzichte van de regering. Redenen waarom NL geen zuiver dualistisch stelsel heeft:

• Coalitiefracties in de Tweede Kamer worden door het regeerakkoord (afspraken tussen regeringspartijen over regeringsbeleid) beperkt om zelfstandig standpunten in te nemen.
• Uit angst dat het kabinet de hele partij slecht zal vinden gaat een fractie niet tegen zijn/haar partijgenoten in. Fractiediscipline: de houding om met de fractie de hele partij te steunen.
• Vooroverleg, ‘Torentjesoverleg’. Tegenstanders hiervan spreken van ‘achterkamertjespolitiek’.

 

H5: Politieke actoren

• Ambtenaren:
  • Rijksambtenaren (Autoriteit Financiële Markten): beleidsvoorbereiding en toezicht houden (op geldstromen).
  • Vierde macht: ministers zitten maar 4 jaar, ambtenaren langer en werken de minister in = veel invloed
  • Overheidsbureaucratie: hiërarchisch geordend apparaat waarbinnen volgens vaste regels en procedures besluiten voorbereid en uitgevoerd worden.
    • Onpersoonlijk karakter: politieke voorkeuren van de ambtenaren mogen geen rol spelen in hun werk
    • Verkokering: ambtenaren kijken alleen vanuit hun eigen deskundigheid naar een beleidsterrein
• Adviesorganen:
  • Raad van State: hoogste adviescollege, adviseert bij alle wetsvoorstellen. Ook oordeelt de RvS in conflicten tussen bestuursorganen onderling en tussen burgers en overheidsinstanties (AROB-procedures)
  • Sociaal-Economische Raad: adviseert over belangrijke maatregelen op sociaal en economisch gebied. 33 leden. Kan advies uitbrengen op verzoek of op eigen initiatief
  • Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid: verschaft wetenschappelijk gefundeerde informatie over ontwikkelingen die op langere termijn de samenleving kunnen beïnvloeden. Leden worden benoemd door de regering
  • Overige adviesorganen:
    • Onderwijsraad: advies op gebied van onderwijs
    • Gezondheidsraad
    • College voor zorgverzekeringen: controleert of alle verzekerden de zorg krijgen die nodig is
  • Planbureaus:
    • Centraal Planbureau: rekent uit of voorstellen het gewenste resultaat opleveren qua geld
    • Sociaal en Cultureel Planbureau: onderzoek op sociaal-cultureel gebied
  • Commerciële adviesbureaus: de overheid maakt hier steeds meer gebruik van, omdat ze onpartijdig zijn en geen ‘tunnelvisie’ hebben zoals ambtenaren soms. De advieskosten zijn erg hoog en er kan ongewenste politieke beïnvloeding ontstaan doordat het bureau externe banden heeft.
• Pressiegroepen: belangen- en actiegroepen

Verschil met politieke partijen: houden zich niet met alle facetten van de samenleving bezig. Kom op voor belangen van 1 groep, of op 1 speciaal terrein.

• Actiegroepen: voor korte tijd, één duidelijke kwestie. Heft zichzelf op als het doel is bereikt/geen mogelijkheid meer op succes
• Actieorganisaties: doel behaald? Richten zich binnen hun aandachtsveld op de volgende kwestie. Bv: Greenpeace

Ontlenen hun macht aan de grootte van hun aanhang, maatschappelijke positie, deskundigheid en financiële middelen.

Succesfactoren:

• Constant en eendrachtig optreden
• Macht van de organisatie
• Deelname aan officiële overlegorganen

Machtsmiddelen:

• Lobbyen: op een informele manier contact zoeken met politieke besluitvormers
• Demonstraties organiseren
• Publiciteitscampagnes opzetten
• ‘Eigen mensen’ op sleutelposities brengen
• Bezwaarschriften indienen
• Burgerlijke ongehoorzaamheid: de wet overtreden
  • Actie gericht op het algemeen belang en niet op het persoonlijk belang
  • Vindt plaats in openbaarheid
  • Alleen als naar de mening van de actievoerders de legale manieren tekortschieten

• Politieke partijen

Het inrichten van de samenleving als geheel. Macht via de verkiezingen. Functies:

• Articulatiefunctie: wensen en eisen van de maatschappij op de politieke agenda zetten
• Communicatieve functie: informeren keizers over het overheidsbeleid
• Aggregatiefunctie: het maken van een partijprogramma om alle losse opvattingen samen te vatten
• Participatiefunctie: burgers overhalen actief te participeren in de politiek
• Recruterings- en selectiefunctie: kandidaten voor de Tweede Kamer selecteren

Tegenwoordig spelen de media bij de articulatie- en communicatieve functie veel meer een rol dan de partij.

• Media. Politieke functies:
  • Informatiefunctie: informatie over politiek geven aan de burgers
  • Spreekbuisfunctie: standpunten uit de samenleving doorgeven aan de politiek
  • Onderzoeksfunctie: achtergronden van maatschappelijke problemen en gebeurtenissen
  • Controle- of waakhondfunctie: nagaan of de beloftes worden nagekomen
  • Commentaar- en opiniefunctie: mensen in de discussie betrekken

In een democratie is sprake van persvrijheid en pluriformiteit van de massamedia: er zijn heel veel verschillende media met een eigen politieke achtergrond. Omdat media zo’n grote rol speelt, hebben alle partijen een persvoorlichter, die de politici kan afschermen. Ook hebben ze een spindoctor, die bedenkt hoe het beste de aandacht van het publiek getrokken kan worden.

 

Participatiemogelijkheden als burger:

• Electorale participatie: stemmen, verkiezingsposter op je raam plakken
• Niet-electorale participatie:
  • Contact zoeken met de media
  • Contact opnemen met een politicus
  • Deelnemen aan een demonstratie
  • Petitie ondertekenen > burgerinitiatief
• Actief lid worden van een politieke partij of pressiegroep

 

H6: Politieke besluitvorming

Hoe los je een maatschappelijk probleem op? David Easton bedacht een systeem voor het proces van besluitvorming. Dit noemt hij een politiek systeem: een stelsel waarbinnen verlangens en eisen van individuen worden omgezet in bindende beslissingen en maatregelen.

• Invoer: een standpunt moet op de publieke agenda komen voordat het op de politieke agenda komt. In het proces om eisen op de politieke agenda te krijgen spelen poortwachters een cruciale rol.
• Poortwachters: politieke actoren die in staat zijn wensen en eisen op de politieke agenda te plaatsen.
• Omzetting (conversie): de omzetting van wensen en eisen in overheidsbeleid, door politici en ambtenaren. Subfasen:
  • Agendavorming: hangt af van 5 voorwaarden:
    • Het aantal betrokkenen
    • De ernst van het probleem
    • De oplosbaarheid van het probleem
    • Erkenning van het probleem door poortwachters
    • De ruimte op de politieke agenda
  • Beleidsvoorbereiding: analyseren van het probleem (kosten, etc.). Hierbij kan gebruik worden gemaakt van adviesorganen. Als de minister een keuze heeft gemaakt, moeten de ambtenaren een wetsvoorstel en beleidsnota’s maken
  • Beleidsbepaling: debatteren > stemming. Afwegingen:
    • Is het wetsvoorstel effectief en efficiënt?
    • Stemt het wetsvoorstel overeen met het partijprogramma?
    • Levert voor- of tegenstemmen een conflict op met de coalitie- of oppositiepartijen?
    • Kan steun voor het wetsvoorstel rekenen op goedkeuring van de (toekomstige) kiezers?
• Uitvoer (output): alle genomen maatregelen tijdens de fase van omzetting + handelingen die voortkomen uit deze wetten (uitvoering van beleidsbeslissingen, in handen van ambtenaren)
• Terugkoppeling: feedback

Kanttekeningen:

• Het is een vereenvoudigde weergave van een theorie over de werkelijkheid: het gaat lang niet altijd zoals het systeem
• Het laat onvoldoende invloed zien van politieke machtsverhoudingen: politieke partijen zullen altijd hun eigen hachje redden en kiezers proberen te behouden. Ook al is het een hele goede oplossing voor een probleem, als ze denken dat de kiezers het er niet mee eens zijn, stemmen ze tegen
• De aandacht voor de inhoudelijke discussie dreigt naar de achtergrond te verdwijnen. Je moet ook rekening houden met andere factoren binnen het probleem (fileprobleem, niet alleen file, maar ook autogebruik, woon-werkverkeer en milieu).

 

 

Bij het systeemmodel ligt de nadruk op de manier waarop een probleem wordt opgelost, bij het barrièremodel is er veel meer aandacht voor politieke machtsverhoudingen en verschillende belangen. Politiek wordt vooral bepaald door conflicten en hindernissen. Om wensen te realiseren moeten vier barrières overwonnen worden:

• (H)erkennen van problemen (invoer & poortwachters)
• Afwegen (omzetting): vergelijken en afwegen van de behoeften, wensen en problemen in de politiek. Het bepalen van de agenda. Politieke machtsverhoudingen en belangen spelen een rol.
• Besluitvorming (omzetting): wetsvoorstellen maken + actie- en belangengroepen proberen politici te beïnvloeden
• Uitvoering (uitvoer & terugkoppeling): controleren of de wet duidelijk is geformuleerd, wet eventueel weer intrekken.

 

Nationale omgevingsfactoren:

• Economische factoren: de mogelijkheden van de overheid worden grotendeels door de economie bepaald (ordening & conjunctuur)
• Culturele factoren: door dominante normen en waarden heeft de politiek minder speelruimte (poldermodel)
• Demografische factoren: door vergrijzing wordt de verzorgingsstaat te duur > minder geld voor andere dingen
• Geografische factoren: ligging van Nederland > handelsland > “handelsprojecten” voorrang
• Technologische mogelijkheden: oplossingen van problemen worden voor een deel begrensd door de technische mogelijkheden
• Sociale omstandigheden: de manier waarop de bevolking is ingedeeld bepaalt sterk de manier waarop mensen politieke besluiten accepteren. Sociale cohesie hoog > veel draagvlak voor politieke besluiten

Internationale omgevingsfactoren:

• Internationale organisaties: NAVO, Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling. Nederland moet verplicht meewerken aan oplossingen voor EU-problemen, waardoor ze minder snel toekomen aan eigen problemen
• Internationale verdragen: VN-millenniumdoelstellingen, vluchtelingenverdrag van Geneve, Verklaring van de Rechten van de Mens > nog meer verplichtingen, kost nog meer geld
• Internationale ontwikkelingen: globalisering v/d economie, communicatie, menselijk verkeer, terrorisme, klimaatverandering en de wereldeconomie.

De mogelijkheden om politieke problemen op te lossen zijn dus beperkt door omgevingsfactoren. Internationaal wordt steeds belangrijker.

 

H7: Internationale betrekkingen (!!)

Europese Unie, vanaf 1992 met Verdrag van Maastricht.

• Trias politica: wetgevende macht: Raad van de Europese Unie en het Europees Parlement. Uitvoerde macht: Europese Commissie. Rechterlijke macht: Europees Hof van Justitie

Europese Commissie (regering):

• Wetgevende en uitvoerende macht
• Dagelijks bestuur
• Vertegenwoordigt de EU-belangen als geheel
• Benoemd door de Europese Raad
• Goedgekeurd door Europees Parlement
• Voorzitter: Juncker
• Vice-voorzitter: Frans Timmermans > betere regulering en duurzame ontwikkeling

Raad van Europese Unie

• Belangrijkste besluitvormende orgaan
• Wetgevende macht
• 28 nationale ministers afhankelijk van onderwerp
• Vertegenwoordigt nationale belangen
• Stem grote landen telt zwaarder dan stem kleine landen: gekwalificeerde meerderheid

De Europese Raad

• Regeringsleiders
• Stippelt beleid uit en stellen prioriteiten
• Voorzitter: Donald Tusk (opperbaas van de EU)
• Alleen als de Raad van de Europese Unie er niet uit komen

Europees Parlement

• Wetgevende macht
• Vertegenwoordigt Europese burgers
• Rechtstreeks gekozen voor 5 jaar
• 751 leden (incl. voorzitter Martin Schulz)
• Controlerende taak (recht op parlementaire enquête, recht van motie), beperkte wetgevende taak: geen initiatiefrecht

Europees Hof van Justitie

• Rechterlijke macht
• Samenwerking met nationale gerechtshoven
• “Europese regels belangrijker dan nationale regels”

Doelstellingen van de EU:

• Economisch beleid: één Europese markt > vrij verkeer van personen, goederen en diensten binnen de EU. Supranationale samenwerking: besluiten worden bij meerderheid genomen
• Buitenlands en justitieel beleid: politie over de grens beperkte opsporingsbevoegdheden en asielbeleid.  Intergouvernementele samenwerking: besluit kan alleen genomen worden als alle lidstaten ermee instemmen
• Monetair beleid: de euro. Als eurolanden in de problemen komen, moeten andere eurolanden verplicht helpen.

 

Intergouvernementele samenwerking is lastig > steeds meer supranationale samenwerking. Nadeel: beperkte soevereiniteit van een land.  Problemen in de EU (!!):

• Het Europees burgerschap:
  • Niet alle burgers vinden het Europees burgerschap prettig: veel bemoeienis van Brussel + iedereen kan zomaar het land in > “Ze pikken onze banen in”
• Het soevereiniteitsvraagstuk: verlies van nationale soevereiniteit
• Militaire samenwerking:
  • Europees of Atlantisch? >European Union Force voor conflicten of NAVO?
• Uitbreiding van de EU > moeilijkere bestuurbaarheid van de EU > meer criteria:
  • Het land moet democratische instellingen hebben
  • Het land moet een rechtsstaat zijn
  • De minderheden moeten worden beschermd
  • De markteconomie moet goed functioneren
• Het democratisch tekort: Europees Parlement vormt geen gelijkwaardige tegenmacht voor de Europese Commissie: EP mag geen wetten voorstellen, Raad van de EU neemt veel besluiten en EP heeft dan geen inspraak.
• Beheersbaarheid van de financiën: wantrouwen van de burgers door (her)verdeling in ‘Europese potjes’. EU kost vooral geld en levert niks op + risico als een ander euroland instort
• De besluitvorming: verschillende manieren:
  • Europese Commissie stuurt wetsvoorstellen direct naar Europees Parlement > aanneming/wijziging/verwerping
  • Raad van de EU besluit over wetsvoorstellen (gebeurt vaker)

• Weinig helderheid

Voordelen en nadelen:

- veel kosten

- veel financiële onzekerheid

+ toenemende welvaart en economische groei door export

 

Overige internationale organisaties:

• De Verenigde Naties (VN).
  •  Doelstellingen:
    • Handhaven van internationale vrede en veiligheid
    • Stimuleren van vriendschappelijke relaties
    • Samenwerken om problemen op te lossen (economisch, sociaal, humanitair)
    • Bevorderen respect voor mensenrechten en fundamentele vrijheden
  • Werkterreinen:
    • Vrede en veiligheid
    • Mensenrechten
    • Economische ontwikkeling van arme landen
    • Milieu
  • VN-organisaties:
    • Algemene Vergadering:
      • Resoluties (niet bindend advies) en verklaringen (bv. millenniumverklaring)
      • Alle lidstaten 1 keer per jaar bij elkaar
    • Veiligheidsraad:
      • Bindend voor alle lidstaten
      • 5 permanente landen (veto)
    • Internationaal gerechtshof: eigen rechtbank van de VN
      • Den Haag
      • 15 rechters van 15 verschillende nationaliteiten
      • Gekozen door Algemene vergadering en Veiligheidsraad
      • Bindend, maar geen sancties op het niet naleven van de uitspraken
    • Organisaties op deelgebieden
      • UNICEF: kinderfonds
      • WTO: handelsbarrières weg en eerlijke wereldhandel
      • FAO: voedsel- en landbouworganisatie
      • IMF: leningen voor ontwikkelingslanden
      • Wereldbank: leningen voor ontwikkelingslanden
    • VN-conferenties
      • Klimaatoverleg

• Knelpunten van de VN:

• Institutionele problemen:
  • Resoluties van de AV niet bindend
  • Vetorecht ligt dwars
  • Representativiteitprobleem: macht 5 landen te groot
  • Financiële problemen
• Systeemproblemen:
  • Landen willen eigen soevereiniteit niet opgeven

• NAVO: 1949: militaire verdedigingsorganisatie tegen de Sovjet-Unie > politiek verbond van vrij een gelijkgezinde staten. Stabiliteit Europa vergroten door nieuwe democratieën (Tsjechië, etc.) te helpen bij hun politieke en economische ontwikkeling.
• Raad van Europa (47 leden)
  • 1949
  • Gevestigd in Straatsburg
  • Bevorderen culturele en democratische waarden
  • Beslissingen door dagelijks bestuur: ministers van BuZa
  • Europees Hof voor de Rechten van de Mens: ziet toe op naleving van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden

 

Het dilemma tussen nationale soevereiniteit en interdependentie (onderlinge samenhang) is  nogal een issue. Wat belemmert de internationale samenwerking?

• Opgeven van eigen nationale soevereiniteit roept emotionele weerstand op
• Verzet van nationale regering
• Gebrek aan vertrouwen in supranationale en intergouvernementele organisaties
• Verzet van de bevolking
• Prisoner’s dillemma

Visies op internationale orde:

• Klassieke beeld: nadruk op nationale soevereiniteit en unilateralisme
  • Soevereine natiestaten, die de ene keer samenwerken en de andere keer conflicten hebben met elkaar
  • Geen enkel land heeft de leiding > sterker landen leggen hun wil op aan zwakkere landen
  • Problemen zelf oplossen of eisen de leiding bij aanpak van nieuwe globale problemen (vb. VS)
• Postklassieke beeld: nadruk op supranationale samenwerking en multilateralisme
  • Web van interdependenties, waarbij macht van soevereine staten is afgenomen de begrippen ‘coöperatie’ en ‘conflict’ een nieuwe betekenis krijgen
  • Oplossingen vanuit een collectief lotsbesef en samen oplossen

 

H8: Politieke partijen en ideologie

Progressief: vooruitstrevend

• Benadrukken gebreken in de samenleving
• Samenleving is maakbaar
• Problemen via de politiek oplossen
• Oorsprong: John Locke > mens is van nature goed (slechtheid ontstaat door de omgeving)
• Partijen: PvdA, GroenLinks, D66 & VVD

Conservatief: behoudend

• Samenleving is niet maakbaar
• Reactionair: terug naar vroeger
• Duidelijke overheidsnormen: mens moet beschermd worden
• Thomas Hobbes
• Benadrukken wat al bereikt is
• Partijen: CDA, PVV, SGP & VVD

Links:

• Actieve en sturende overheid
• Sociale ongelijkheid verminderen d.m.v. solidariteit > gelijkheid
• Delen van het risico
• Partijen: PvdA, SP, GroenLinks & PvdD

Rechts:

• Passieve overheid op sociaaleconomisch gebied
• Individuele verantwoordelijkheid (waarde)
• Nadruk op orde en veiligheid
• Risico van het delen
• Partijen: VVD, SGP & PVV

Midden:

• Aanvullende overheid
• Gezamenlijke verantwoordelijkheid burgers & overheid
• Maatschappelijk middenveld
• Partijen: CDA & D66

Populisme:

• Stem van het volk (vox populi)
• Stijl van politiek: direct
• Tegen de EU
• Anti-bureaucratie
• Partijen: PVV

 

Ideologische partij:

• Dieper liggende ideologie
• Samenhangend geheel van ideeën over mens, inrichting samenleving en relatie van de mens
• Voorbeelden: socialisme, confessionalisme, liberalisme
• Alle partijen

Pragmatische partij:

• Geen vaste uitgangspunten
• Oplossingen aan de hand van actuele problemen
• Actuele situatie = leidraad
• Uit onvrede met huidige ideologie
• Partijen: D66 & PVV

Liberalisme:

• Samenleving is gebaat bij complete ontplooiing van de mens
• Economische vrijheid
• Weinig overheidsbemoeienis
• Politieke vrijheid
• Rechtsstaat
• Mensen niet gelijk, maar wel gelijkwaardig
• Rationalistisch
• Partijen: VVD, D66 & PVV

Socialisme:

• Tegen vrijemarkteconomie > uitbuiting arbeiders
• Sociaaleconomische gelijkheid
• Actieve overheid
• Gelijkheid door middel van solidariteit (verzorgingsstaat)
• Partijen: CPN > GroenLinks, SP & PvdA

Confessionalisme:

• Gebaseerd op geloof
• Naastenliefde
• Harmonie
• Rentmeesterschap
• Principe van gespreide verantwoordelijkheid overheid en burgers
• Maatschappelijk middenveld grote rol
• Organische staatopvatting
• Partijen: CDA, SGP & ChristenUnie

Fascisme:

• Grote rol voor de leider
• Corporatief stelsel
• Vertakking: nationaalsocialisme
• Partijen: NSP & Nederlandse Volksbeweging

Ecologisme:

• Wederzijdse afhankelijkheid van mensen en natuurlijke omgeving
• Economische waarde is kleiner dan ecologische waarde
• Duurzame productiewijze
• Grote rol van de overheid met betrekking tot het milieu
• Partijen: PvdD & GroenLinks

Feminisme:

• Gelijkwaardigheid man en vrouw
• Seksenverschillen verkleinen door middel van opvoeding
• Partijen: Vrouwenpartij

 

Kenmerken van de Nederlandse politieke cultuur:

• Compromisbereidheid
  • Poldermodel
  • Doordat we veel politieke partijen hebben moeten ze wel samenwerken
• Grote acceptatie van besluiten
  • Onder de burgers
• Praten en overleggen
  • Weinig demonstraties en stakingen gericht op regeringsplannen
  • Overleg in de SER (Sociaal-Economische Raad)
• Bescheiden betrokkenheid van burgers
  • Hoge opkomst bij de landelijke verkiezingen
  • Lid van politieke partij / pressiegroep

Ontwikkelingen in de politieke cultuur

Jaren 50

• Verzuiling
• Consensuspolitiek: het gezag van politici en machtselite stond niet te discussie > gezagsgetrouw

Jaren 60/70

• Ontzuiling > burgers mondiger en zelfbewuster
• Dolle mina
• Democratiseringsbeweging: gezag van de leiders op alle fronten ter discussie gesteld
• Polarisatie: politieke verschillen tussen de partijen werden aangescherpt

Demografische ontwikkelingen:

• Sterke emancipatieontwikkeling > groei aantal kleine gezinnen
• Groei aantal vrijgezellen en kinderloze echtparen

Jaren 80/90

• Verslechteren economie & financiering v/d verzorgingsstaat
• Veranderde visie op de rol van de overheid en de verzorgingsstaat
• Bezuinigingen op collectieve goederen
• Marktdenken kwam weer centraal te staan >welvaart bevorderen
• Decentralisatie
• Poldermodel ontstaat

Deze eeuw

• Kritiek op compromisgerichte politiek ‘oude politiek’
• Politici weinig oog voor multiculturele samenleving, toenemende marktwerking en europeanisering.
• Ontstaan ‘nieuwe politiek’: Pim Fortuyn & PVV
• Politieke partijen gaan steeds meer op elkaar lijken

 

H9: Knelpunten en oplossingen

• Geen gekozen minister-president: burgers hebben minder invloed op het beleid, omdat ze niet de uitvoerende en wetgevende macht kunnen kiezen.
• De dictatuur van het regeerakkoord: debatten over wetsvoorstellen hebben soms weinig diepgang, omdat coalitiepartijen zich moeten houden aan afspraken uit het regeerakkoord. De rolverdeling tussen het parlement en de regering vertroebelt.
• De ongelijke toegang tot de politiek: het merendeel van de politieke vertegenwoordigers is opgeleid, omdat debatten vaak moeilijk te volgen zijn door procedures, details, moeilijke taal en jargon. De invloed van ‘gewone burgers’ is dus beperkt.
• Afnemende invloed van het parlement: de ministers hebben een groot ambtenarenapparaat, waardoor ze veel kennis hebben. Een Kamerlid heeft veel minder kennis tot zijn/haar beschikking. Door deze informatiekloof is het moeilijker voor parlementsleden om de regering te controleren.
• Afnemende autonomie door internationale samenwerking: door internationalisering en supranationale samenwerking is NL afhankelijker geworden van andere landen.

• Te veel bureaucratie:
  • Te veel regelgeving op steeds meer terreinen
  • Verkokering: gebrekkige coördinatie tussen verschillende ministeries en departementen
  • Niet-transparante besluitvorming
  • Ambtenaren zijn moeilijk te controleren > politieke verantwoordelijkheid van de minister wordt minder serieus genomen

Kritiek op de bureaucratie = kritiek op het hele overheidsfunctioneren = kritiek op de hele regering

Het opkomstpercentage verschilt sterk per bestuurslaag; meer mensen stemmen voor de Tweede Kamer verkiezingen dan voor de provincie. Waarom is een lage opkomst slecht?

• Er is een minder goede afspiegeling van de bevolking (hogeropgeleiden meer invloed)
• Het brengt de representativiteit in gevaar > bestuur kan zijn legitimiteit verliezen (burgers accepteren het bestuur niet meer = geen gezag meer!!)

Wat doen burgers als ze het niet eens zijn met de besluiten van hun politici?

• Ze krijgen een politiek passieve houding:
  • “het heeft allemaal toch geen zin”
  • Oorzaken:
    • Je leefomgeving is politiek gedesinteresseerd
    • Je bent onbekend met de spelregels van politiek
    • Gebrek aan zelfvertrouwen: “ze luisteren toch niet naar mij”
    • Je bent cynisch geworden door ontevredenheid over het beleid
• Ze krijgen een politiek actieve houding:
  • Je komt op voor je eigen belangen en laat niet alles klakkeloos door de politici bepalen

Belang van participatie: het goed functioneren van een democratie.

 

Politieke participatie

Electoraal

Niet-electoraal

Actief lidmaatschap van een politieke partij

Actief lidmaatschap van een pressiegroep

Stemmen bij verkiezingen

Actievoeren (demonstratie, petitie)

Deelnemen aan een verkiezingscampagne

Je mengen in het publieke debat

 

Lobbyen of contact leggen met politiek betrokkenen

 

Oplossingen voor knelpunten:

• Referendum:
  • Voordelen:
    • Burgers hebben in de 4 jaar tussenliggende tijd van de verkiezingen ook een mening > vergroot de betrokkenheid
  • Nadelen:
    • Politieke kwesties naar een vorm brengen die met ja of nee kan beantwoord worden is lastig
    • Niet alle onderwerpen zijn geschikt voor een volkspeiling
• De afschaffing van de Eerste Kamer: de Eerste Kamer heeft geen zin meer, omdat ze vaak met hun collega’s uit de Tweede Kamer meestemmen  + Eerste Kamer bezit niet genoeg kennis
• Invoering van de kiesdrempel: minder partijen = meer daadkracht &  minder representativiteit
• Gekozen premier: burgers meer invloed op samenstelling van het kabinet. Nadelen
  • Het parlement kan nu de premier “ontslaan”, omdat hij niet door het volk gekozen is
  • Verhoging van politieke betrokkenheid is niet gegarandeerd (in de VS is het ook niet groter + premier meer gekozen op charisma)
• Gekozen burgemeester: nu benoemd door de gemeenteraad
• Uitbreiding van parlementaire bevoegdheden: in praktijk heeft de regering meer macht dan het parlement:
  • Ministers kunnen weigeren een wetsvoorstel te tekenen
  • Ministers hebben een groter ambtenarenapparaat dan Kamerleden: ambtelijke fractieondersteuning
• Invoering meerderheids- of districtenstelsel:  voordelen:
  • sterkere band tussen kiezer en gekozene
  • minder partijen

Nadelen:

• stemmen op verliezers gaan verloren
• minder partijen