Thema 2 Paragraaf 8

Maatschappijleer 2.8

In 1946 werd het Internationaal Gerechtshof opgericht. Vijftien door de VN aangewezen rechters buigen zich daar over rechtsgeschillen tussen staten, zoals grensconflicten. Daarna volgen de oorlogstribunalen. Hier worden oorlogsmisdadigers berecht. Dit zijn geen permanente rechtbanken, ze worden opgeheven wanneer er geen verdachten meer gevonden of voorgeleid kunnen worden.

Sinds 2002 bestaat het Internationaal Strafhof. Hier kunnen staatshoofden die vroeger altijd vrijuit gingen worden berecht voor schending van mensenrechten en misdaden.

Deze ontwikkelingen kun je zien als de eerste stappen op weg naar een soort ‘bovennationale rechtsstaat’, maar belangrijke staten als de VS, China, Rusland en India erkennen het Internationaal Strafhof niet, omdat zij hun zeggenschap op het terrein van het Strafhof niet op willen geven.

Een land dat wil toetreden tot de EU moet een rechtsstaat zijn. De EU fungeert dus als een soort waakhond voor het rechtsstatelijke karakter van de lidstaten. EU-landen verschillen overigens wel onderling als het gaat om de inrichting van de rechtsstaat. Dit heeft vaak te maken met historisch gegroeide, cultuurgebonden verschillen. Een kwestie waar alle lidstaten het wel over eens zijn, is het verbod op doodstraf, maar zelfs dat lijkt geen strak criterium voor een rechtsstaat, aangezien de VS overduidelijk een rechtsstaat is maar wel de doodstraf nog uitvoert.

Er zijn zeven belangrijke kenmerken van een rechtsstaat:

• De invloed van de bevolking
• De macht van het staatshoofd
• Onafhankelijkheid van rechters
• Het rechtssysteem
• De grondrechten
• De straffen
• Het verschijnsel klassenjustitie

De VS vormen net als Nederland een democratie, waarin parlementsleden door het volk worden gekozen. Daarnaast kiezen Amerikanen ook hun president, het hoofd van de uitvoerende macht. Ze kiezen ook lagere rechters en kunnen worden opgeroepen om plaats te nemen in een jury.

In de VS beschikt de president over twee bevoegdheden: het vetorecht en het opperbevel over het leger. Het vetorecht geeft de mogelijkheid om wetten te cancellen. Als opperbevelhebber van het leger kan de president zelfstandig besluiten nemen over de inzet van soldaten. In Nederland hebben de minister-president en zijn kabinet minder macht. Voor de belangrijke besluiten hebben ze toestemming nodig van het parlement, wat altijd leidt tot langdurige en heftige discussies.

Hier beperken we de vergelijking tot de positie van rechters van de hoogste rechtsorganen: de Hoge Raad in Nederland en het Amerikaanse Hooggerechtshof.

In de VS hebben de negen rechters van het Hooggerechtshof een sterke positie. Ze worden door de president voor het leven benoemd.

Het Amerikaanse Hooggerechtshof heeft als speciale taak om alle Amerikaanse wetgeving te toetsen aan de Amerikaanse grondwet. Daarmee heeft dit rechtscollege een beslissende stem in tal van burgerrechtenkwesties.

In Nederland worden de hoogste rechters in het land, de raadsheren van de Hoge Raad, voor het leven benoemd op voordracht van de Tweede Kamer. In principe doet de HR altijd zelf een voordracht en neemt de Tweede Kamer die over. De HR heeft alleen de bevoegdheid om rechtszaken in cassatie te behandelen. De raadsheren geven niet, zoals in de VS, ongevraagd hun mening over maatschappelijke kwesties. Daarnaast verbiedt de Nederlandse Grondwet ze te toetsen of een wet of verdrag al dan niet strijdig is met de grondwet. Alleen het parlement mag hierover oordelen. Het Amerikaanse Hooggerechtshof mag dat dus wel en andere landen zoals Duitsland en Spanje hebben hier zelfs een apart gerechtshof voor.

De VS kent naast de rechters ook juryrechtspraak. Iedereen zonder strafblad kan gevraagd worden om in de jury plaats te nemen. Bij vermoeden van partijdigheid mag zowel de verdediging als de officier van justitie juryleden weigeren. De jury doet alleen uitspraken over de schuldvraag. Ook in Nederland zijn er voorstanders van juryrechtspraak. Toch laten de meeste Nederlanders dit liever aan deskundige rechters over.

In de VS zijn sociale grondrechten er nauwelijks. Met bijvoorbeeld onderwijs en gezondheidszorg bemoeit de overheid zich minimaal. Klassieke grondrechten staan wel goed vast. Zij zorgen onder meer voor religieuze vrijheid. Opvallend is het recht op vrij wapenbezit, wat oorspronkelijk was bedoeld om snel een burgermilitie te kunnen vormen. Aan de ene kant staan mensen die zich weigeren neer te leggen bij het geweldsmonopolie van de overheid, zij eisen het recht om zich te verdedigen. Aan de andere kant staan mensen die het recht op wapenbezit als een oorzaak zien voor de vele moorden in het land.

Grondrechten in de VS zijn niet voor iedereen gelijk geregeld. Over het algemeen zijn politie en justitie in de VS aan minder strakke regels gebonden dan in Nederland. Zo is uitlokking een toegestane opsporingsmethode. Ook de Patriot Act, die de bedoeling heeft terroristische aanslagen te voorkomen, biedt ruime bevoegdheden om burgers in de gaten te houden.

Naast de doodstraf heeft het Amerikaanse strafrecht andere opmerkende kenmerken. Zo worden veel zaken afgehandeld met plea bargaining, waarbij de aanklager en de advocaat een deal sluiten op voorwaarde dat de verdachte bekent. De deal houdt in dat de aanklager een zwaardere klacht laat vallen als de verdachte de lichtere klacht bekent. Nadeel is dat veel verdachten onder druk akkoord gaan, soms ook als ze onschuldig zijn. Daarnaast bestaat in 25 staten de Three Strikes and You’re Out Law, wat betekent dat je zwaar gestraft wordt als je voor de derde keer de fout in gaat. In Nederland is dit niet mogelijk.

Klassenjustitie: als mensen uit de hogere sociale klasse door justitie worden bevoordeeld boven mensen uit de lagere sociale klasse. In de VS spreekt men ook wel van rassenjustitie.

Ook in Nederland is er klassenjustitie. Er is aangetoond dat mensen met een baan vaak voor hetzelfde delict minder straf krijgen.