Hoofdstuk 2: de rechtstaat

Hoe voorkomen we machtsmisbruik van de overheid?

De verschillende machten, rechten en plichten houden elkaar in balans. Binnen een rechtsstaat horen discussies over macht en privacy. Als je je als burger benadeeld voelt kun je gaan klagen bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en onafhankelijke instanties.

Regels voor behoorlijk bestuur

De overheid moet bijvoorbeeld een besluit toelichten, procedures goed volgen, consequent regels toepassen, zich onpartijdig opstellen etc.

Sociale grondrechten

Een sociaal grondrecht is bijvoorbeeld het recht op werk of een woning. Burgers moeten worden beschermd tegen slechte leefomstandigheden. De overheid moet haar best doen om hiervoor te zorgen, maar burgers kunnen deze rechten niet opeisen bij de rechter.

Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB)

De burger heeft het recht om te weten hoe de overheid werkt. De WOB zorgt ervoor dat journalisten (en burgers in het algemeen) documenten over het bestuur kunnen opvragen.

Politieke rechten

Vanaf 1917 kwam er algemeen kiesrecht voor mannen en vanaf 1919 ook voor vrouwen. Dat was een grote democratische stap vooruit voor Nederland

Parlementair Stelsel

De uitvoerende macht moest verantwoording afleggen aan het parlement.

Ministeriële verantwoordelijkheid

Vanaf de grote Grondwetsherziening in 1848 werden ministers verantwoordelijk voor de daden van de regering en niet meer de koning

Vertrouwensregel

Belangrijke regel in de parlementaire democratie die inhoudt dat een regering het vertrouwen van het parlement moet hebben en anders aftreden.

Vrijheidsrechten

De overheid mag zich niet overal mee bemoeien. Burgers kregen belangrijke vrijheden.

Trias Politica

Scheiding der machten:

Wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. In 1848 werd in Nederland de macht van de koning serieus ingeperkt.

Rechtsbescherming

Vooral op juridisch vlak kwam er aandacht voor rechtsbescherming. De Grondwet en de trias politica zorgden hier natuurlijk ook voor.

Legaliteitsbeginsel

Twee betekenissen:

1. Je mag pas voor iets gestraft worden als het strafbaar is gesteld.

2. De overheid is ook aan regels gebonden.

§2.3 Hoever mogen politie en justitie gaan?

Zijn politie en justitie wel te vertrouwen?

Bij elke overtreding maakt de politie een proces-verbaal op. Bij boetes noem je dit een mini-pv. De rechter moet op de inhoud van een pv kunnen vertrouwen, daarom moet een verdachte na verhoor altijd een handtekening onder zijn eigen verklaring zetten, hij mag dit echter ook weigeren of liegen. De politie moet hem wel naar waarheid invullen. Daarom legt iemand altijd een eed af als hij bij de politie gaat werken (ambtseed). Als een agent willens en wetens liegt is hij strafbaar, anders gaat het mis. Het is goed dat de media kritisch is, anders zouden burgers niet meer kritisch geïnformeerd worden en dat zou slecht zijn.

Hoe ver mag de politie gaan?

Drie hoofdtaken: ordehandhaving, opsporing en hulpverlening. Samen met leger geweldsmonopolie. Iedereen boven de 14 moet zich kunnen identificeren. Deze wet werd ingevoerd voor meer veiligheid, maar critici vinden het een inbreuk op privacy omdat maar een deel van de burgers zich schuldig maakt aan criminaliteit en overlast. De politie heeft verschillende bevoegdheden: het staande houden van verdachten (vragen naar persoonsgegevens), aanhouden en voor verhoor mee naar het bureau nemen, fouilleren en geweld gebruiken tegen verdachten. De politie is echter wel gebonden aan regels. Als een dienstwapen gebruikt wordt waardoor iemand gewond raakt, wordt er een onderzoek ingesteld door de rijksrecherche. Die valt niet onder de Nationale Politie. De rechten van burgers die zijn aangehouden maken het er niet makkelijker op, ze moeten wel meewerken en vingerafdrukken geven, maar hebben zwijgrecht. Hierdoor hoeft hij geen nadelige verklaringen over zichzelf af te leggen, hij mag ook voor verhoor een advocaat spreken, als hij van een misdrijf is verdacht waarvan er een maximumstraf op staat van minimaal 6 jaar, hebben ook recht op een advocaat tijdens het verhoor.

Wie beslist over de bevoegdheden van politie en justitie?

Soms moet de politie van te voren toestemming hebben voor iets, dan moet de officier van justitie (OM) toestemming geven. OM heeft twee van de drie machten in de Trias politica, de rechterlijke macht (samen met rechters) uitvoerende macht (met politie). De officier van justitie leidt het opsporingsonderzoek, beslist of iemand strafrechtelijk wordt vervolgd, kan bepaalde verdachten zelf straffen, zorgt ervoor dat het vonnis van de rechter wordt uitgevoerd. De officier van justitie controleert op basis van het pv of de politie zich aan de regels heeft gehouden. Soms is er een onderzoek naar het handelen van de politie, als die veel geweld heeft gebruikt of als een burger aangifte heeft gedaan. Hij beslist ook welke middelen de politie mag gebruiken als die forse inbreuk maken op grondrechten, zoals telefoons afluisteren of een huiszoeking. Preventief fouilleren gebeurt in risicogebieden, bijvoorbeeld een plek met veel wapenincidenten. Het OM kan als enige mensen voor de strafrechter brengen. Door het opportuniteitsbeginsel kan het OM ook beslissen om niet over te gaan tot vervolging, de zaak wordt geseponeerd. Technisch sepot: te weinig bewijs. Beleidssepot: Vergrijp te klein, of schade al vergoed. OM-afdoening: officier van justitie kan verdachten ook straffen in lichte zaken met maximaal 6 jaar gevangenisstraf. Geen gevangenisstraf, maar wel geldboete, taakstraf of een schadevergoeding laten betalen.

Hebben politie en justitie te veel macht?

Er is wel degelijk controle van de politie en het OM zorgen ervoor dat de macht beperkt wordt, dus er is geen sprake van te veel macht. Beide kunnen ook vervolgd worden en de media schrijft er kritisch over.

§2.4 Hoeveel vrijheden mag de staat van een gevangene afnemen?

Gevangenen horen hun straf toch uit te zitten?

Gevangenisstraf ook wel vrijheidsstraf, bij ernstige delicten verwacht de samenleving een lange gevangenisstraf. Als er een vervroegde vrijlating is, leidt dat vaak tot onrust. Tijdelijke gevangenisstraf: iemand komt ooit weer vrij, maximaal 30 jaar in Nederland. Levenslange gevangenisstraf in Nederland echt levenslang. De maximumstraffen variëren per delict en allerlei factoren wegen mee. Mensen die lang in de gevangenis hebben gezeten kunnen niet zomaar naar buiten, te groot verschil. Daarom verlofregeling. Na twee derde van de straf komen gedetineerden vrij onder voorwaarden. Tijdens de proeftijd mogen er geen strafbare feiten worden gepleegd, anders moet de rest van de straf alsnog uitgezeten worden.

Wat gebeurt er na een arrestatie?

In een rechtsstaat geldt onschuldpresumptie, iemand is pas schuldig na een veroordeling door de rechter, daarvoor verdachten i.p.v. daders. De politie kan iemand maximaal 15 uur vastzetten, daarna kan de officier van justitie dit met maximaal 2x 3 dagen verlengen, daarna de rechter-commissaris met 14 dagen, anders de raadkamer van de rechtbank met maximaal 90 dagen. Dat alleen bij ernstige verdenkingen en als de verdachte zeer vluchtgevaarlijk is. Tussen de arrestatie en de rechtszaak zit een lange periode. De voorlopige hechtenis duurt maximaal 104 dagen, maar er is dan nog geen definitief vonnis van de rechtbank. In Nederland staan alle regels rond de opsporing, vervolging en berechting geschreven in het wetboek van strafvordering. Als de officier van justitie besluit een verdachte te vervolgen, krijgt deze een dagvaarding waarin precies staat waarvan hij wordt verdachte en wanneer hij voor welke rechtbank moet verschijnen. Voor de rechtsbescherming is onschuldpresumptie erg belangrijk, aan de andere kant wil de samenleving dat er zoveel mogelijk criminelen worden opgesloten rechtshandhaving. De balans hiertussen moet gevonden worden.

Krijgen verdachten een eerlijk proces?

Er worden wel fouten gemaakt, maar daarom zijn er zoveel mogelijk procedures en regels. Politierechterrelatief lichte delicten, maximaal 1 jaar gevangenisstraf geëist. Meervoudige kamer drie rechters, zware delicten. De rechter licht de uitspraak toe en kan alleen iemand veroordelen als er wettig en overtuigend bewijs is, als het feit strafbaar is en als de dader strafbaar is. Voor de maximumstraf is de rechter gebonden aan het wetboek van strafrecht, hierin staan delicten omschreven en welke maximumstraffen bij de delicten horen, een rechter mag geen hogere straf opleggen. Zowel de advocaat als de officier van justitie kan in beroep gaan, dan wordt een zaak door het gerechtshof behandeld, zijn ze het er nog niet mee eens, kan de Hoger Raad oordelen of het wel allemaal juist is gegaan. Rechters denken ook na over het doel van de straf, als ze willen voorkomen dat mensen opnieuw de fout ingaan noem je dit preventie, ook krijgen gedetineerden wel vaak de kans om te resocialiseren.

Hoe moeten we met gevangenen omgaan?

De wijze waarop gevangenen behandeld worden is in de loop der tijd veranderd. Vanaf 1886 heeft Nederland een cellulair stelsel, gevangenen worden in hun eentje opgesloten. Uit die periode komen de bekende koepelgevangenissen van Breda, Arnhem en Haarlem. Hier was geen privacy. Er komt steeds meer aandacht voor de individuele gedetineerde, hij wordt beter voorbereid op terugkeer in de maatschappij door bijvoorbeeld verlof en cursussen. Nederland heeft echter een hoog recidivecijfer: de helft van de gevangenen pleegt binnen twee jaar een strafbaar feit. We zijn anders over opsluiting gaan denken en de nadruk is sterker op rechtsbescherming komen te liggen. Illegalen gaan in vreemdelingendetentie, jongeren jeugdinrichting, volwassenen moeten de rechtszaak afwachten in een huis van bewaring. Gedetineerden raken een aantal rechten kwijt, wat erg belangrijk is, ze kunnen bijvoorbeeld niet meer zelf hun dagindeling bepalen. Het bezoek wordt streng gecontroleerd en er mag geen lichamelijk contact zijn. Gedetineerden mogen echter wel een klacht indienen, hebben recht op onderwijs, mogen religieuze diensten bijwonen en mogen stemmen. Post van de advocaat mag ook niet door gevangenispersoneel worden geopend. Vergeleken met andere landen hebben gedetineerden het hier goed, maar ze willen er wel zo snel mogelijk van af. Bijna iedereen keert terug in de samenleving. Ook gestrafte burgers hebben rechten, zodat ze in gevangenschap als mens behandeld worden.

§2.5 Wanneer is een staat een rechtsstaat

Is Rusland een rechtsstaat?

Rusland is geen eenpartijstaat meer alleen heeft zich nooit ontwikkeld tot een volwaardige democratie. Er zijn vaak wetten die inbreuk maken op grondrechten. Strenge regelgeving maakt het haast onmogelijk om hun ongenoegen duidelijk te maken of aan vrije en eerlijke verkiezingen mee te doen. Hierdoor repressie. Rusland heeft ook het EVRM geratificeerd en de uitspraken van dit hof zijn bindend.

Gaat het in andere landen wél goed?

In de VS zitten ook relatief veel burgers opgesloten en vooral zwarte mensen. Hier is sprake van klassenjustitie, rijke mensen kunnen bijvoorbeeld veel makkelijker vrij komen op borgtocht. Overal is wel een beetje klassenjustitie, ook in Nederland, hoger opgeleide mensen kunnen zich beter uitdrukken en kunnen een betere advocaat inhuren. Ook is hier selectieve preventieve fouillering, bijv jongen mannen, of kledingstijl. In Italië ontsnappen rijke verdachten vaak aan berechting, en politici die verdacht worden van corruptie, nemen wetten aan waardoor zaken sneller verjaren. Bij verjaring kan een verdachte niet meer veroordeeld worden. Dat geeft rechtszekerheid. Maar rijke verdachten kunnen ook procedures oprekken waardoor zaken verjaren.

Wat kan de rechtsstaat nog meer onder druk zetten?

Bij het rechtsgelijkheidsbeginsel  ga je uit van gelijke rechten en gelijke berechting, maar door corruptie verdwijnt dat. Nederland staat in de top tien minst corrupte landen in de wereld. Geen enkele rechtsstaat is perfect, maar er zijn wel grote verschillen

Is er in iedere rechtsstaat rechtsgelijkheid?

In een rechtsstaat hebben burgers gelijke rechten. Het gelijkheidsbeginsel (1983) verbied discriminatie op allerlei gronden. De wet mag geen onderscheid tussen burgers maken. Op 1 april 2001 vond in Amsterdam het eerste homohuwelijk ter wereld plaats. In Italië is dit anders, ook in Rusland. Gelijke rechten zijn binnen de EU gebonden aan landsgrenzen. In Italië worden homo’s niet onderdrukt, maar in Rusland wel. De Russische overheid wil minderjarigen beschermen. Er wordt dus verschillend omgegaan hiermee. In Iran krijg je de doodstraf.

Bestaat de perfecte rechtsstaat?

In een rechtsstaat staan burgers een deel van hun vrijheden af in ruil voor veiligheid en orde. Censuur past niet in een rechtsstaat, maar je hebt ook zelfcensuur (Rusland) om te voorkomen dat journalisten problemen krijgen. Geen enkele rechtsstaat is perfect.

§2.6 Staat de rechtsstaat onder druk?

Het is toch goed om zoveel mogelijk criminelen op te sluiten?

Om ervoor te zorgen dat criminelen meewerken met politie en justitie kunnen er financiële beloftes gedaan worden of soms kan een crimineel immuniteit krijgen. Het gaat tegen het gelijkheidsbeginsel in, maar omdat er door één kroongetuige veel meer criminelen de gevangenis in kunnen, mag het alsnog. Bij het utilitarisme ga je uit van het meest positieve, als er dus één persoon vrijuit gaat en er gaan 5 de gevangenis in, is dat positief. De overheid kan eigenlijk niet meer veiligheid bereiken als er vrijheid wordt afgenomen. Zij kan ook alleen oplossingen bedenken die bij de rechtsstaat passen. Tot voor kort kon je je altijd beroepen op het ne bis in idem-beginsel, je kan niet twee keer voor hetzelfde misdrijf veroordeeld worden, vanaf 2013 kan dat niet meer. Ook  nu kun je naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

Om ervoor te zorgen dat criminelen meewerken met politie en justitie kunnen er financiële beloftes gedaan worden of soms kan een crimineel immuniteit krijgen. Het gaat tegen het gelijkheidsbeginsel in, maar omdat er door één kroongetuige veel meer criminelen de gevangenis in kunnen, mag het alsnog. Bij het utilitarisme ga je uit van het meest positieve, als er dus één persoon vrijuit gaat en er gaan 5 de gevangenis in, is dat positief. De overheid kan eigenlijk niet meer veiligheid bereiken als er vrijheid wordt afgenomen. Zij kan ook alleen oplossingen bedenken die bij de rechtsstaat passen. Tot voor kort kon je je altijd beroepen op het ne bis in idem-beginsel, je kan niet twee keer voor hetzelfde misdrijf veroordeeld worden, vanaf 2013 kan dat niet meer. Ook  nu kun je naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

Mogen burgers en de overheid alles van elkaar weten?

In een rechtsstaat is transparantie belangrijk, maar niet alles van de politiek is direct openbaar. Daarom kun je via de WOB als burger informatie opvragen. Vooral de media gebruikt dit goed. Bronbescherming is belangrijk om gevoelige informatie te verzamelen. De AIVD verricht onderzoek voor de verdediging van de nationaliseert. Het is echter geen politie en mag dus geen arrestaties verrichten. Door hun machtige positie vormen de media een schaduwmacht. De trias politica vormt de eerste drie machten, de ambtenaren de vierde macht en de media de vijfde macht. Burgers kunnen zelf meer kritisch zijn op de overheid door internet, al controleert die wel of ze geen wetten overtreden.

Willen we vrijheid opgeven in ruil voor veiligheid?

Vrijheid is belangrijk, maar de vrijheid van de een, kan die van de ander beperken. Soms is het moeilijk om dingen te doen, omdat er allerlei rechten zijn voor mensen. Die kan de overheid niet aan de kant schuiven, vooral bij radicale gedachtes is het moeilijk, omdat het vrijheid van meningsuiting is, maar gaat ver en kan in verband worden gebracht met gewelddadige acties. De AIVD moet veel dingen onderzoeken en het dilemma is altijd hoever ze daarin mag gaan. De AIVD wil tijdig ingrijpen. Internet is een plek waar radicalisering makkelijk is. Het is moeilijk deze groepen te verbieden op basis van denkbeelden. Daarom hebben ze veel vrijheid, maar ze mogen niet alles scanderen wat ze willen. De overheid wil deze groepen graag verbieden, maar dat botst met de rechtsstaat en het is een zwaar middel. Bij het grenzen stellen aan opvattingen van burgers wordt altijd aan het maatschappelijke belang gedacht.

Wordt de rechtsstaat uitgehold?
De overheid zet steeds meer middelen in voor veiligheid, alleen daarbij worden de grenzen van de rechtsstaat wel opgezocht. We leven dus in een complexe samenleving en er moet steeds een balans gevonden worden tussen vrijheid en veiligheid.