Hoofdstuk 4, 5 en 6

Samenvatting H4 De achttiende eeuw Franse Classicisme: eind 17e, begin 18e eeuw. Het ideaal blijft de klassieke oudheid, maar het moet wel aan de eisen van de tijd voldoen. Namelijk het streven naar orde en regelmaat en het navolgen van grote Franse voorbeelden. Rationalisme: gehele 18e eeuw, optimistische visie van de mensen op de maatschappij, met het verstand is alles oplosbaar. Slechte trekken van de mens komen naar boven door slechte opvoeding en de volmaakte wereld ligt binnen handbereik. Pre-romantiek: eind 18e eeuw, reactie op rationalisme, meer aandacht voor gevoelsleven. •Tijdsbeeld Verlichting

Men had de overtuiging dat de mensheid eindelijk vanuit het primitieve duister in het licht was getreden. Vandaar de naam ‘Verlichting’, de eeuw van het geloof in de vooruitgang. Er ontstond een nieuw besef van de mens, wat hij was, waar hij stond en waar hij heen wilde. Het geloof verloor een deel van zijn invloed en het ‘gezonde verstand’ stond centraal. Men vond dat alles uitgelegd kon worden met behulp van de rede, het verstand (rationalisme). Emoties werden beschouwd als ondergeschikt aan het verstand. Wetenschappelijke revolutie
De wetenschappelijke revolutie raakte in een stroomversnelling. Men onderzocht alles met de rede. Men geloofde dat door nauwkeurig waarnemen en door het uitvoeren van gemeenschappelijke experimenten steeds meer natuurwetten ontdekt zouden worden (empirisme). Grote geleerden hebben waardevolle ontdekkingen gedaan. Veel mensen waren enthousiast over de vooruitgang en wilden daarover goed geïnformeerd worden. Al die nieuwe kennis werd snel verbreid door middel van tijdschriften en boeken. Staatkundige ontwikkelingen
In de loop van de 18e eeuw vond in Frankrijk een belangrijke ontwikkeling plaats in de inrichting van de staat. De overheersende staatsvorm was de absolute monarchie. Maar filosofen pleitten voor een verdeling van de macht. Er mocht geen onderscheid meer zijn tussen rijk en arm. Democratische ideeën kregen in West-Europa vanaf 1789 een plaats onder de burgers. Veel ‘verlichte’ ideeën hebben enorme invloed gehad op de westerse geschiedenis. Sociale verhoudingen
De rijke bovenlaag van zakenlieden en regenten vormden nog steeds een ondoordringbare en gesloten groep tegenover de rest van de bevolking. De rijke burgers achtten het wel hun plicht liefdadig te zijn voor armen en werklozen, er ontstonden tal van organisaties die hulp wilden geven.Men geloofde dat de maatschappij verbeterd kon worden door zelfontplooiing. Halverwege de 18e eeuw keerde het tij. Door de uitvinding van landbouwmachines en verbouwingsmethoden konden veel landarbeiders niet langer de kost verdienen en trokken naar de grote steden, op zoek naar werk. Daar ontstonden krottenwijken met sociale wantoestanden en armoede. De lagere klassen werden uitgebuit en gestraft voor vergrijpen tegen het bezit van de hogere klasse. Deze sociale ontwikkelingen waren het begin van de romantiek. Gezin en huwelijk
In de 18e eeuw werd het huwelijk geïdealiseerd. De vrouw had de zorg voor het huishouden. Ze werkte niet buitenshuis. Vader was de baas. Hij was wijs, streng en rechtvaardig. Door hard te werken zorgde hij ervoor dat het zijn gezin goed ging. Hij vereerde zijn echtgenote, maar ze moest hem wel gehoorzamen. •Kunst Burgerlijke realisme
Goed lijkende landschappen, en onder andere interieurs en portretten kwamen in de schilderkunst van de 18e eeuw veel voor, het burgerlijk realisme. In de 18e-eeuwse schilderkunst overheerst de rococostijl: een lichte en sierlijke variant op de vroegere zware en krachtige barokstijl. Classicisme
Het classicisme in de beeldende kunst is een reactie op de rococostijl. Strenge vormvoorschriften kenmerken het classicisme. De schilderijen zijn statig en evenwichtig, opgezet in koele kleuren. De compositievorm was ‘gesloten’. Neoklassieke bouwkunst
De bouwkunst werd in de 18e eeuw bepaald door de rococostijl en het neoclassicisme. De neoklassieke bouwkunst in de 18e eeuw was gebaseerd op die in de klassieke oudheid. De bouwstijl was ordelijk en symmetrisch. Muziek

In de muziekgeschiedenis loopt de barok door tot aan 1750. Het rococo volgt daarop tot 1780, maar van af 1760 begint de klassieke periode al met strakke vormen als reactie op de overladenheid van de barok en de luchtigheid van het rococo. 3 geniale 18e-eeuwse componisten zijn Beethoven, Haydn en Mozart. De opera wordt vernieuwd doordat het verhaal meer nadruk krijgt. Het menuet is de meest geliefde dans in deze periode. Er ontwikkelt zich een voorliefde voor het soloconcert en de sonate. Vroege romantiek en sentimentalisme
In het laatste kwart van de 18e eeuw ontstond een kunstbeweging die vooral vanaf de 19e eeuw enorme invloed zou gaan krijgen in West-Europa. Niet het verstand, maar het gevoel moest in de kunst een overheersende rol gaan spelen. Er ontstond sympathie voor het individu dat zich niet aanpaste aan de heersende waarden en normen. Kunstenaars kregen meer vrijheid om te werken naar eigen gevoel, aard en aanleg. Deze zaken zijn te beschouwen als de ‘aanloop’ naar de romantiek die zich rond 1800 sterk begon te ontwikkelen. Met spreekt dan ook wel van de vroege romantiek. Aanvankelijk sloeg de schaal ver door. Aan het eind van de 18e eeuw zijn er veel uitingen van sentimentalisme. •Literatuur Literatuur bleef voor de bovenlaag in de 18e eeuw. Maar naast de ’Literatuur’ waren er in de 18e eeuw massa’s pamfletten voor het grote publiek. Opvallend is de groeiende aandacht voor het vrouwelijke lezerspubliek. De Verlichting heeft ook geleid tot nieuwe inzichten over opvoeding. De mens is in wezen goed, maar het wordt bedorven door de maatschappij. Daarom moesten kinderen zo lang mogelijk kind blijven en zo vrij mogelijk gelaten worden. Dan zouden ze zich vanzelf ontwikkelen tot goede mensen. Deze opvattingen hebben geleid tot het ontstaan van de eerste jeugdboeken. Letterkundige genootschappen
Letterkundige genootschappen hadden als doel de bevordering van de kennis van de letterkunde, en ook het zelf schrijven van literatuur. In de literatuur van de 1e helft van de 18e eeuw waren het principe ‘oefening baart kunst’ en de regels van rijm en maat belangrijker dan aanleg en inspiratie. Realisme
Aanvankelijk werd de literatuur nog geschreven volgens de klassieke traditie van de Renaissance. Een goed schrijver schreef volgens de klassieke voorschriften en met veel belangstelling voor de klassieke goden, geschiedenis en beeldspraak. Geleidelijk aan wenste de rijke burgerij ‘verlichte’ literatuur te lezen waarin burgerlijke deugden centraal stonden. Kunst moest leerzaam zijn en betrekking hebben op de werkelijkheid (realisme). Proza
Onder invloed van het rationalisme ontstond in de 18e eeuw vooral bij de ontwikkelde burgers de behoefte aan nieuws, wetenswaardigheden en opinies. Daardoor ontstonden er kranten. Ook konden de verlichtingsideeën en de opvattingen over zeden en normen gemakkelijk onder de aandacht van een groot publiek gebracht worden. Om het grote publiek (de middenklasse) te bereiken werden overal in Europa populair-wetenschappelijke tijdschriften uitgegeven. De eerste romans werden veelal in briefvorm geschreven en waren aanvankelijk vooral bestemd voor de vrouwelijke middenklasse. In het sentimentalisme verschoof het zwaartepunt van het hoofd naar het hart van de verhaalfiguren. Ook ontstond de griezelroman, die in korte tijd zeer populair werd. Poëzie
Onder invloed van de dichtgenootschappen werd veel poëzie glad en eenvormig door de strakke regels voor vorm en inhoud. De 18e-eeuwse poëzie bestaat voor een aanzienlijk deel uit moralistische gedichten. Toneel
In de 2e helft van de 17e eeuw werden de ernstige toneelspelen (drama’s) steeds meer barokke spektakelstukken. Als reactie hierop kwam het toneel in de 18e eeuw onder invloed van het Franse classicisme. De strakke vormvoorschriften werden haast dwangmatig opgevolgd. Veel minder vervelend waren de komedies. Als bron van vermaak en als kunstvorm verloor het toneel in de 18e eeuw veel terrein aan de roman. Samenvatting H5 De negentiende eeuw •Tijdsbeeld De Industriële revolutie begon in 1760 in Engeland en zorgde voor mechanisatie: machines nemen taken van mensen over. Gevolgen waren grote werkeloosheid en een trek naar de stad. Goede tijden voor nieuwe middengroep, de winkeliers en zelfstandige boeren. Binnen het gezin was de man de kostwinner, de vrouw was opvoeder van de kinderen en hoorde niet te werken. Maar door armoede werden vele toch gedwongen. Veel regeringen gingen akkoord met een liberale grondwet, volgens de ideeën van de Verlichting en de Franse Revolutie. In de nieuwe grondwet werden de rechten van de mens vastgelegd, zoals vrijheid van meningsuiting, geloof en school. Voor de wetenschap is de 19e eeuw de eeuw van de grote ontdekkingen en uitvindingen. De auto, de trein, de fiets en de film werden uitgevonden.
•Kunst De Romantiek
De Romantiek ontstond: - Als reactie op het Rationalisme. - Tegen de achtergrond van de politiek-maatschappelijke chaos in Europa na het tijdperk Napoleon. - Als verzet tegen de negatieve effecten van de technologische vooruitgang. De romantische grondhouding: - Sterke onvrede met het bestaan hier en nu (Weltschmerz) - Pessimisme - Accent op gevoel en verbeelding
Twee belangrijke reacties: - Vlucht uit de werkelijkheid met als uitingsvorm: * In het verleden - belangstelling voor oude volksverhalen en folklore - bloei van de historische roman * In de toekomst, het onbekende of het exotische - sciencefiction. * In de godsdienst - terugkeer naar persoonlijk beleefd geloof - religieuze vernieuwing en verdieping * In de liefde - volmaakte liefde alleen in het hiernamaals - sentimentalisme * In de natuur - weg van mensenwereld terug naar bedorven natuur * In de humor - wat niet veranderd kan worden, wordt dragelijk gemaakt door er om te lachen * In de dood - verlangen naar zuivere hiernamaals - Verzet tegen de bestaande situatie: * Verzet tegen de wantoestanden in de koloniën (Multatuli, Max Havelaar) * Verzet tegen de burgerlijkheid in de slappe renteniersmentaliteit (Jan Saliegeest) in eigen land (Hildebrand) Stromingen aan het einde van de negentiende eeuw: - Realisme. Voortzetting van de ideeën uit de Verlichting. Zuiver objectieve weergave van de werkelijkheid. - Impressionisme. Subjectieve weergave van de werkelijkheid. Kleur speelde een belangrijke rol: er werden nauwelijks mengkleuren gebruikt. Impressionisme is herkenbaar aan: * veel bijvoeglijke naamwoorden * vorming van neologismen * afwijking van normale grammatica * sterke voorkeur voor synesthesie als metafoor - Symbolisme. Niet de zintuiglijke waarneming, maar de innerlijke wereld staat centraal. Accent op het geestelijke. Het symbolisme verzette zich tegen het impressionisme - Naturalisme. Stroming in de romankunst gebaseerd op determinisme. (De mens heeft geen vrije wil. Erfelijkheid en milieu bepalen zijn lot) Kenmerken van de naturalistische (psychologische) roman: * Voorkeur voor lagere sociale milieus * Schildering van sociale ellende * Precieze, gedetailleerde werkelijkheidsuitbeelding * Pessimistisch en fatalistisch - Socialisme. Tendensliteratuur, bedoeld als protest tegen sociaal onrecht en schrijnende klassentegenstellingen in de maatschappij. (Herman Heyemans) •Literatuur In Nederland zette de literaire beweging van 1880 (De Tachtigers) zich af van de burgerlijke poëzie (domineespoëzie): - L’art pour l’art. Er is geen onderliggende boodschap nodig - Estheticisme (schoonheidsverheerlijking) - Sterk individualisme - Vorm en inhoud zijn een eenheid - Impressionistische stijl
Belangrijkste kenmerken van de literaire romantiek zijn: - verzet - humor - liefde voor de natuur - belangstelling voor het verleden - aandacht voor droom en fantasie
Jeugdliteratuur was geboren. Ze bevatten voornamelijk hertalingen uit de geschiedenis, de bijbel en de klassieke oudheid. Historische roman is typische romantische verhaalvorm. Moeite om te lezen zijn romans van Victor Hugo en Brit Sir Walter Scott. Poezie bleef in openbare leven een belangrijke rol vullen. Het gevoel begon weer de bezielende kracht van het dichterschap te vormen. • Toneel Aan het eind van de negentiende eeuw raakten toneelschrijvers onder invloed van opkomende naturalisme en raakten er van doordrongen dat toneel realistische en vooral ook speelbaar moest zijn. De dichtvorm verdween. Dialogen geschreven in proza. Het naturalistische toneel heeft sindsdien standgehouden. Samenvatting H6 1900-1940 •Tijdsbeeld Na tijden van welvaart en technologische ontwikkeling (telefoon, vliegtuig) slaat de moraal na de eerste wereldoorlog om in pessimisme, met las gevolg dat er angst kwam voor de toekomst. De arbeiders waren afhankelijk geworden van ondernemers. Economische crisis in 1929 toont aan dat de economische groei niet oneindig is. Er ontstond grote werkeloosheid en bittere armoede. In deze tijd kon in Duitsland en in Italië het fascisme de kop opsteken. Velen zochten hun steun bij Mussolini en Hitler. In 1939 brak de tweede wereldoorlog uit.
•Kunst Art Nouveau: Om uiting te geven van de welvaart werd het karakter gelegd op de sierlijkheid in alle kunsten: schilderkunst, beeldhouwkunst, architectuur, in mode en textiel, in interieur- en toegepaste kunst. Vooral Frankrijk, Duitsland, Nederland, Belgie en Engeland kwamen onder invloed. Expressionisme: Reactie op het impressionisme en symbolisme. Weergeven van persoonlijke gevoelsmatige indrukken. Gekenmerkt door veel beweging, felle kleuren, gescheiden kleurvlakken en krachtige lijnen, bedoeld om emoties op te roepen. Kubisme: Kenmerkt zich door hoekige, meetkundige vormen. Werk van Nederlander Mondriaan behoort hier ook toe. Non-figuratieve schilderkunst: Kunst moet worden verlost van de banden van de werkelijkheid. Het werd ‘voorstellingsloos’ Dadaïsme: Serieuze kunst wordt bespot uit protest tegen de mooie leugens van de maatschappij. Kunst op de eerste plaats. Dadabeweging wou eigenlijk geen beweging zijn, maar een levenshouding, een nihilistische mentaliteit. Beweging heeft niet lang bestaan. Na 1922 verdwenen. Bauhaus: Westerse wereld verandert door het begrip Sachlichkeit: dingen danken hun schoonheid in de eerste plaats aan hun doelmatigheid. Beeldhouwkunst diende dynamisch te zijn. Afgelopen met ‘klassiek’ in bouwkunst. Primaire kleuren kregen een vormbepalende functie binnen een bouwwerk. Surrealisme: Dingen zijn niet wat ze lijken, weergeven van zeer individualistische werkelijkheid, van droom en fantasie, van de overgang tussen droom en werkelijkheid. Film: Aanvankelijk niet als kunstvorm beschouwd. 1927: geluidsfilm. Na 1930 enorme stroom films begint op gang te komen, vooral uit Verenigde staten en Engeland. Muziek: Werd ook abstracter, hoefde niet langer een verhaal te vertellen. Rond 1900 ontstond er jazz. •Literatuur Modernisme is een verzamelnaam voor de vernieuwingsbewegingen in de cultuur en literatuur in de periode 1900-1940. Tijdens deze periode was er sprake van baanbrekende literaire stromingen, zoals expressionisme, dadaïsme, surrealisme en de nieuwe zakelijkheid. - Het literaire expressionisme
Een aantal schrijvers wilde doordringen tot de diepere werkelijkheid van het leven. Het leven moest worden ‘doorschenen’ Ontstaan in Duitsland. Van daaruit verspreid over heel West-Europa. Het expressionisme zocht naar abstracte beelden en gevoelens in krachtig, kleurrijk taalgebruik. De emotie staat centraal. Er werd ook veel geëxperimenteerd met nieuwe vormen, waardoor het vrije vers ontstaat. - Het literaire dadaïsme
Breuk met literaire traditie. De grenzen tussen beeldende kunst en literatuur vervagen. Het gedicht werd tot een collageachtige lees- en kijktekst. - Het literaire surrealisme
Onderbewustzijn speelt een belangrijke rol, net zoals fantasie en intuïtie. Men liet zich leiden door beelden die uit het onbewuste opborrelden. Men schreef ‘automatisch’. - Nieuw zakelijkheid
Geen stroming maar een nieuwe manier van schrijven. Sober en strak en toont overeenkomsten met de stijl van het functionalisme.