Hoofdstuk 17

H 17 Laagland 1900-1940

17.1 De politieke achtergronden
- 1914 -1918 WOI
Nederland bleef neutraal
communisten aan de macht.-> eind tsarische bewind->- 1917 Russische Revolutie
werkloosheid-> economische crisis->- 1929 Beurskrach Wallstreet
ONLUSTGEVOELENS
- Mussolini->Fascisme: in Italië
- nationaalsocialisme->Duitsland: Hitler 1933 rijkskanselier
- In Nederland ook fascistische geluiden: NSB o.l.v. Mussert 1937 4 zetels in Tweede Kamer.
- Spanje burgeroorlog. Later Franco aan de macht
- eind schoolstrijd. Leed onder-> Nederland algemeen kiesrecht->1917 internationale economische crisis; koopkracht daalde sterk en werkloosheid steeg: ¼ v. werkbevolking van NL.
- 1940 mei: Duitsers vielen NL binnen WOII

17.2 De sociaaleconomische achtergrond
Fin de siècle: burgerlijke normen en waarden systeem onder druk
Industriële sociale doorwerking: specialisatie->Revolutie & normen en waarden minder algemeen en vanzelfsprekend.->arbeidsdeling
anomie; gezamenlijke normen en waarden verdwijnen of onduidelijk.->Emile Durkheim 1859-1917 Frankrijk
- geknakt burgerlijke wereldbeeld ondermijnd
- 1e feminiseringsgolf
- 1919 vrouwen actief kiesrecht
- metropolen->Steden groter en massaler
- Voortschrijdende techniek: Blériot 1909 vloog over Het Kanaal.
- Massaproductie auto’s en in steden metro’s veel vermaak.
- OPTIMISME voor nieuwe tijd
- PESSIMISME & reclames in metropool tot zedenverwildering/vervlakking/ vervreemding/materialisme->ANGST voor veranderingen
- schokkend.->Dansen populair: foxtrot en tango
- schokkend.->Jazzmuziek: negermusici
- nu nog merkbaar.-> geen verzuiling meer->Nederland verzuild: liberaal, socialisten, katholieken, protestanten. Pas na WOII

17.3 De culturele achtergronden
nieuw bewustzijn.->1e ½ 20e eeuw: verschillende literaire richtingen. Nieuwe vormen
readymade als sculptuur.->Marcel Duchamp: fietswiel en kruk
geen perspectivistisch correcte weergave van de werkelijkheid en werkelijkheidsgetrouwe kleuren meer.->- expressionisten
mens en het voorwerp vanuit verschillende gezichtspunten.-> kubisme->- Picasso
- Mondriaan 1872-1944 en Theo-> De stijl 1917-1931->1e abstracte kunst niet direct waarneembare,-> Nieuwe Beelding ->van Doesburg 1883-1931 uitgangspunt:->abstracte structuren van werkelijkheid uitdrukken zichtbare werkelijkheid, abstraheren: primaire kleuren en rechte lijnen.
De Stijl: onveranderlijke eigenschappen van de werkelijkheid weergeven met abstracte composities.
Nieuwe Beelding: middel om natuurlijke vormen terug te brengen tot zuivere onveranderlijke verhoudingen.
juiste verhoudingen.->rust en evenwicht->Mondriaan: rechte lijnen horizontaal en verticaal, primaire kleuren

uitvinding fotografie!->19e eeuw
1895 gebroeders Lumière: 1e film.
close ups en montage.->Filmpionier D.W. Griffith
Paul van Ostaijen verheerlijkte filmberoemdheid Asta Nielsen in bundel Bezette Stad.
Filmregisseur S. Eisenstein (rus): benadrukt belang montage: geen reproductie van de werkelijkheid maar een reconstructie van de werkelijkheid.

Literatuur: ook montage & collage: heterogeen verzameld materiaal maken tot een kloof->geïntegreerd geheel. Kunst en schrijvers schokten bourgeoisie schrijvers/kunstenaars en burgers steeds groter.
Schrijvers en dichters: werk autonome taalbrouwsels i.p.v beschrijving van werkelijkheid/directe weergave van een gevoel
beantwoordde dit standpunt->D.A.M. Binnendijk Prisma bloemlezing uit de Nederlandsche poëzie na 1918 1930

Lezers ontregeld
zo autonoom mogelijke poëzie.->Dichter Martinus Nijhoff 1894-1953
- vóór poëzie ontdaan van al te veel aan de persoon/dichter gebonden aspecten
- Niet: vast dichterlijk/ levensbeschouwend beginsel
- Hecht mogelijk taalbrouwsel
- Nadruk technisch vakmanschap
- Hij zocht niet naar nieuwe vormen om nieuw bewustzijn uit te drukken i.t.t anderen.
- gedicht Awater, episch gedicht Het uur U 1942.->De wandelaar 1916, Vormen 1924, Nieuwe gedichten 1934

Ook tradities van Romantiek (vb. Van Schendel, Slauerhoff) en realisme (Elsschot). Vernieuwingen 1900-1940 kunst en literatuur beïnvloedden zoeken naar nieuwe vormen-> historische avant-garde/ modernisme->elkaar en vormgevingsprincipes om een nieuw bewustzijn en wereldbeeld uit te drukken.
brak met->Aantal prozaschrijvers beschrijving van een->realistische/naturalistische romans Fin de siècle Dit wordtindividueel bewustzijn! I.p.v werkelijkheid. modernisme/modernistisch proza genoemd.
politiek engagement->’30 & maatschappelijke betrokkenheid i.p.v gerichtheid op nieuwe vormen.
tegen opkomend nationaal-socialisme.->Menno ter Braak en E. du Perron

17.4 Nederlandse en Vlaamse literatuur: 1900-1940
17.4.1 Voortzetting van de romantiek
neoromantiek.
Arthur Een zwerver-> voorkeur historische romans->van Schendel 1874-1946 verbeelding en droom->verliefd 1904 en Een zwerver verdwaald 1907 belangrijker dan concrete weergave werkelijkheid. In zuiden, ergens in Middeleeuwen, zonder verheerlijking van het nationale verleden.
Het fregatschip Johanna Maria 1930: zeilmaker Jacob Brouwer, is werkzaam op dat schip, driemaster waarmee de wereldzeeën worden bevaren. Hij heeft een ideaal: eens wil hij het schip bezitten.
Andere romans: De waterman 1933, Hollands drama 1935.

J.J. Slauerhoff 1898-1936: romantische traditie in poëzie door onvrede met eigen tijd en werkelijkheid weer te geven. Romans: Het verboden rijk West-Europese hoofdpersonen zoekers->1932 en Het leven op aarde 1934 naar het geluk, in Verre Oosten. In het verboden rijk: 2 belangrijke verhaallijnen die steeds meer samenhang tonen. De eerste in verleden en gaat over verbannen Portugese dichter Camoës, die na tal van omzwervingen in China terecht komt. Tweede is hoofdpersoon een 20e eeuwse naamloze marconist, die vertoeft in zelfde streken als Camoës. Zijn ervaringen lijken op die van Camoës. Ook deze persoon komt in China terecht.

17.4.2 De historische avant-garde/modernisme
Stromingen worden hierbij gerekend waarvan de kunstenaars in het begin van de 20e eeuw nieuwe vormen zochten die bij een modern bewustzijn en wereldbeeld pasten. De stromingen ontstonden soms tegelijkertijd en beïnvloedden elkaar.

Dadaïsme
1916 dadaïstische bijeenkomsten in Cabaret Voltaire in Zürich (Zwitserland), ook actief in Berlin/New York (Marcel Duchamp). In Berlijn: politiek geëngageerd; Tristan Tzara, Kurt breken met bestaande literaire->Schwitters, Hugo Ball tradities(Grammaticale regels en interpunctieregels weg, experimenteren typografie en het benadrukken klankaspecten van de woorden en collage- of montagetechniek)
burgerlijke publiek shockeren en waarden als-> kunst, burgerlijke moraal, traditionele machtsbolwerken en religie werden bekritiseerd. Failliete samenleving verantwoordelijk voor gruwel antikunst om maatschappijkritiek/nadenken/aansporen/activeren.->WOI
Raoul Hausmann: dada was een internationale antiburgerlijke beweging.

Paul Vlaanderen, pleitbezorger van autonomie van->van Ostaijen 1896-1928 ->literaire kunstwerk. 1921 dadaïstisch te noemen bundel Bezette stad oorlog en moderne stadsleven in titel, citeerde vol typografische experimenten reclameslogans, uithangborden, filmtitels, populaire liedjes, namen van schepen, cafés en bordelen.
Surrealisme
André Breton 1896-1966 dada was te anti: uiting van nihilistische surrealisme; scheppen dat reëler was dan realiteit zelf,->mentaliteit interesse in dromen (freud), onbewuste en associaties en wantrouwen in rationele.
In schilderkunst: Max Ernst, Salvador Dalí, René Magritte.
In literatuur: droominhouden en gewaarwordingen rechtstreeks, zonder te storen aan regels van logica of grammatica, op papier te zetten ( écriture automatique ).

Expressionisme
1923 Hendrik gedicht 1922; vrij vers, geen vaste vorm, kernachtige,->Marsman(Vlam korte zinnen + znw. beeldspraak geconcentreerd en beeldend, kernachtig meer interpretaties mogelijk. Vb: zeer intensieve->en compact extatische ervaring van het aanbreken van de dag/dag die aanbreekt door ik figuur lijkt dan de proporties te krijgen->de vlam van de vuren lach van een scheppende zonnegod, drang naar vereniging met de kosmos; de 1921->ikfiguur ‘drinkt’ uit de schalen van lucht en aarde.) 1899-1940 Berlijn kennis maken met expressionistische schilderkunst en tendens-> onder indruk->1922 tentoonstelling van Franz Marc->literatuur naar het abstracte en het onpersoonlijke.
kunstenaarsgroep o.a. Franz Marc, Wassily Kandinsky.->Blaue Reiter
groep expressionistische schilders. O.a. Ernst Ludwig Kirchner.->Die Brücke

• werkelijkheid niet natuurgetrouw
• weken af van traditioneel werkelijkheidsgetrouw kleurgebruik en gestileerde of vervormde weergave van de ruimte of een object i.p.v een perspectivistisch correcte weergave
Literatuur: 1920 Kurt Pinthus – Menschheitsdämmerung(bloemlezing)
Toonaangevende expressionisten in deze bloemlezing waren o.a. August Stramm, Georg Marsman is door hen beïnvloed.->Heym, Georg Trakl.
Dichters: gedicht geen afbeelding van werkelijkheid,maar autonoom product.
• znw boven het impressionistisch geachte bijv.n.w.
• korte zinnen en kernachtige regels
• Wortsatz: een woord is in zijn eentje een hele zin. Woorden werden soms ontdaan van hun letterlijke betekenis en kregen een nieuwe dichterlijke waarde en geladenheid.
• Van te voren vastgelegde vorm
• Vrije versen
• Voorkeur geconcentreerde beeldspraak en associaties
• Zelf verbanden tussen beelden zoeken en leggen.

• drang naar vereniging met de kosmos(oneindige ruimte waarin de mens verkeerde)

Nieuwe zakelijkheid
’30 leven in metropool, massaal->richtte zich op fenomenen uit moderne tijd bijgewoonde manifestaties, nieuwe media als film en radio en technische vindingen als auto’s en vliegtuigen.
• zo feitelijk en objectief mogelijk
• journalistieke weergave
• korte scenistisch opgezette hoofdstukken en het ontbreken van psychologiserende motivatie van de personages-> voorbeeld->film
F. 10 hoofdstukken; totalitaire staat-> blokken 1931->Bordewijk 1884-1965 waarin het individu ten onder gaat in een anoniem collectief. In deze staat komt men in opstand tegen het staatsgezag, die met geweld wordt antiutopie.->onderdrukt. Inspiratie: SU.
strenge school +->Bint 1934 orde en tucht. De Bree neemt idee van tucht over in de klas ‘de hel’, geen individuen meer te bestaan. Klas treedt op als collectief en slaat een opstand van de andere scholieren tegen Bint en zijn systeem neer. -> SU en Hitler in Duitsland. Communisme en nationaal-socialisme->Actueel orde en tucht centraal, onvoorwaardelijke gehoorzaamheid en het belang van het collectief.
strijd tussen Jacob Katadreuffe en->Karakter vader deurwaarder Dreverhaven. K wil hogerop, advocaat worden. Vader hindert hem. K slaagt en wordt advocaat. Heeft geliefde en vrienden verloren. Decor is groeiende havenstad Rotterdam.

17.4.3 Modernisme in het proza
hoogtepunt periode 1920-1940.
James Joyce (Ulysses 1922)
Marcel Proust ( Á la recherche du temps perdu 1913-1927)
Virginia Woolf
W. Faulkner
Schreven proza waarin met realisme en naturalisme gebroken werd.
rationalisme en positivisme ter discussie.-> onbewuste in menselijk gedrag->Sigmund Freud
• zochten naar nieuwe uitdrukkingsmogelijkheden
• Benadrukken innerlijk van personages
• Veel aandacht aan psychologische beschrijving van personages
• Techniek van de bewustzijnsstroom (stream of consciousness: 1 op 1ste gezicht onsamenhangende associatief verbonden reeks gedachten, gevoelens, stemmingen of verlangens)
• Innerlijke monoloog ( monologue intérieur: de in de ikvorm weergegeven en associatief in ->elkaar overvloeiende gedachten, gevoelens, stemmingen of verlangens) ten rade gegaan bij->VB: Ulysses van Joyce (molly bloom episode) Homerus Odyssee.
• Personages niet in duidelijk determinerende ruimtes of milieus geplaatst. Vooral door individuele overwegingen gedreven.
• Verdween duidelijke herkenbare 3 deling begin, middendeel, slot (+ontknoping)
• montagetechniek)->Fragmentarisch (
• Open einden
• Onduidelijke chronologie
• Ontbreken van causaal-logische samenhang van de verhaalhandeling weerspiegelt de moderne ervaring in een wereld te leven waarin duidelijke cohesie (samenhang) steeds onduidelijker en vager is geworden.
Durkheim (anomie) contouren van verbrokkelde->filosofisch-sociologisch kader
Marx (vervreemding) en fragmentarische werkelijkheidservaring
• bewustwordingsproces->beschreven een subjectieve weergave van de werkelijkheid
• voldoende->publiek intellectueel, ontwikkeld + veel concentratie literaire ontwikkeling hebben om verwijzingen naar en het spel met andere teksten te kunnen volgen.
->Carry van Bruggen 1881-1932 –Eva zoeken naar zichzelf en->bewustwordingsproces van Eva centraal levensinzicht, eigen houding tegenover seksualiteit.
E. du Perron 1879-1940: Het land van herkomst 1935
52 romans+ verhalenbundels/poëziebundels/studies en essays.->Simon Vestdijk 1898 -1971
Psychologische romans:
Terug tot Ina Damman 1934
Else Böhler Duits dienstmeisje 1935
Meneer Visser’s hellevaart 1936
De redding van Fré Bolderhey 1948
De koperen tuin 1950
Ivoren wachters 1951
Historische romans:
De nadagen van Pilatus 1938
Ierse nachten 1946
Fantastische roman:
De kellner en de levenden 1949
’30 debuut + nog actief na oorlog

17.4.4. literatuur uit de jaren ‘30
1932-1935 -> tijdschrift Forum->Menno ter Braak 1902-1940 en E. du Perron 1879-1940 Slauerhoff Het verboden rijk: publiceren. En dit blad zorgde voor herwaardering Willem Elsschot (pseudoniem voor Alfons de Ridder Villa des Roses 1913, De Verlossing 1921, De ontgoocheling->1882-1960) 1921, Lijmen/Het been 1924/1938, Kaas 1933, Het dwaallicht 1946
* realistische traditie
lotgevallen van zijn personages->* zakelijke, nuchtere stijl
harde werkelijkheid/realiteit centraal->* conflict gevoel/droom/illusie

In lijmen/ het been:
Boorman & Laarsman hoofdpersonen. Boorman is zakenman en haalt firma’s over grote hoeveelheden geïllustreerde reclamefolders te betrekken van hem. Laarsman in dienst, geen zakenman, neemt ontslag. Boorman in zijn eentje.
In Kaas:
fiasco.->handel in kaas->Laarsman hoofdpersoon: vriendelijk, zachtaardig en onhandig
geen succes en besloot niet meer te schrijven-> 1e boeken Elsschot->
herwaardering en weer enkele werken->Forum

engagement en maatschappelijke betrokkenheid.-> dreiging en onzekerheid->’30 fascisme en nationaal socialisme
Ter Braak en Du Perron bestreden fascisme sterk
Romans: Hampton Court 1931, Dr. Dumay verliest 1933
Essays: Carnaval der burgers 1930, Politicus zonder partij 1934
Het national socialisme als rancuneleer 1937