Fin de sciècle in de Nederlandse Literatuur

FIN DE SCIÈCLE: 1880-1914

- Tachtigers: De Nieuwe Gids
Frederik Van Eeden, De Kleine Johannes
- Naturalisme in NL: Louis Couperus, Eline Vere
Frederik Van Eeden, Van de koele meren des doods
- Van Nu en Straks
- Naturalisme in Vlaanderen: Cyriel Buysse, Het recht van de sterkste
Stijn Streuvels, De Vlaschaard

1. De Tachtigers:

Tijdschrift DNG – aansluiting bij nieuwe kunstopvattingen ° e19E "l'art pour l'art"
"art for art's sake"
in NL reactie van verzet
tegen domineespoëzie & opgelegde moraal: te middelmatig
breuk met trad poëzie (in Z al met Gezelle): gebruik vrije vers, introductie enj
tegen dienstverlenende functie van poëzie (schoonheid):
poëzie is verbeelding&fantasie – niet ten dienste van godsd/politiek ideaal
 slogan: "vorm & inhoud zijn één":
 poëzie krijgt inhoud en betekenis door zichzelf
 Kloos: "dichter moet vrij zijn van wereldzorg" – bewuste onmaatschappelijkheid van de dichter

- Eerste nummer 1885. Poëzie aanvankelijk niet centraal, eerder algemeen blad (ondertitel: "Tijdschrift voor letteren, kunst, politiek en wetenschap") – maar lit.beschouwingen toch in meerderheid (redactie: Frank Van der Goes, Willem Kloos, Frederik Van Eeden etc.)
>> bovendien eerste nummer geopend met Kleine Johannes, Van Eeden: sprookje, niks te maken met nieuwe poëzie en proza – eerste nummer weinig of geen reactie / protest
- Sterkere profilering in latere nummers, vooral onder invloed Kloos:
* Kritieken waarin nadruk op klankexpressie, zuiver taalgebruik.
* Terug naar het oorspronkelijke > "aller-individueelste expressie van de aller-individueelste emotie"
* Poëzie Kloos zelf: absoluut individualisme, zelfbewustzijn / hoogheidsbesef (dichter heeft gave~Christus) / geloof in eeuwigheid / vorm & inhoud 1, bv. "Avond"

Nauw zichtbaar wiegen op een lichte zucht
De witte bloesems in de schemering - ziet,
Hoe langs mijn venster nog, met ras gerucht,
Een enkele, al te late vogel vliedt.

En ver, daarginds, die zacht-gekleurde lucht
Als perlemoer, waar ied’re tint vervliet
In teerheid.., Rust - o, wonder-vreemd genucht!
Want alles is bij dag zó innig niet.

Alle geluid, dat nog van verre sprak,
Verstierf - de wind, de wolken, alles gaat
Al zacht en zachter - alles wordt zo stil...

En ik weet niet, hoe thans dit hart, zo zwak,
Dat al zó moe is, altijd luider slaat,
Altijd maar luider, en niet rusten wil.

Inhoudelijke tgnstelling tss rust in natuur en innerlijke onrust ook in vorm uitgedrukt
- Vanaf '90: verdeeldheid binnen redactie door meningsverschil rond onmaatschappelijkheid van kunstenaar > discussie escaleert, redacteuren weg en ° nieuwe tijdschriften, Kloos alleen achter

2. Naturalisme in Nederland:

Ontwikkeling gelijklopend met poëzie, programma Tachtigers
= verhevigde vorm realisme
• zo waarheidsgetrouw mogelijk ~ lit. als wetenschap: studie mens & omgeving
• totale breuk met idealiserende visie op werkelijkheid
• anti-verheffende functie van kunst
• nemen taboe-onderwerpen op, nieuwe thema's en milieus: alcoholisme, drankzucht, prostitutie
• Taine & Darwin (laat-19e positivistisch determinisme): mens bepaald door race/moment/milieu > mens afhankelijk van factoren buiten hem: Fatum, noodlot (fatalisme)
• Lit als onderzoeksinstrument, studie menselijke gedragingen > daarom grote behoefte aan nauwkeurigheid en objectiviteit (schijnbare obj: auteur verraadt zichzelf door detaillering) – auctoriële verteller op achtergrond, alles vanuit ogen personages, subj vertelstem weg.
• Portret van mens in verval, "dégénéré"
• Geen happy end, persoon veroorzaakt vaak eigen ondergang
• Typisch laat-19e decandente helden – onevenwichtige, labiele persoonlijkheid

Bv. Eline Vere – Louis Couperus
Reeds besproken, maar Couperus niet typisch naturalistisch. Zweert later somber determinisme af, toeleggen op andere dingen: historische romans, autobiografie (Metamorfoze)
Bv. Van de koele meren des doods – Frederik Van Eeden

• Analyserende romans: opkomst psychol-analyse (Freud): belangstelling voor het afwijkende

3. Van Nu en Straks:

• Breuk in redactie DNG (over debat kunst vs mij) op zelfde moment als in Vlaanderen ° VNS >> hier blijkt synthese tss 2 extremen wel mogelijk: binding met traditie Vlaamse strijd
• (Vermeylen: Vlaamse strijd immers niet alleen taalstrijd, maar ook soc-eco-cult ontvoogdingsstrijd)
• Kloos van nu af enige readactielid DNG – anderen (Verwey, Van Eeden) nr VNS en later oprichting andere tijdschriften ('90 samenwerking Noord en Zuid)

Twee reeksen VNS
1. 1893-1894:
• vernieuwing van de kunst: kunst in België herleeft – samenhang pol-mij veranderingen: soc onrust, hervormingen, opkomst soc (ook alg mv stemrecht) / art nouveau, Gesamtkunst
• Redacteuren: Vermeylen, Buysse, De Bom, VLangendonck: sterke onderlinge verschillen, tgngestelde pol visies
2. 1896-1901:
• Verschilt van eerste reeks: luxueuze art nouveau-karakter verdwenen, revolutionaire koers
• Vermeylen: niet beperken tot taalstrijd: pleiten voor soc-eco hervormingen die geestelijke ontvoogding bewerkstelligen
• Medewerkers: Streuvels, Teirlinck

4. Naturalisme in Vlaanderen:

• Cf. realisme: beschrijven mens als gedetermineerd wezen (lot bepaald): beschrijven naakte, grauwe WH, ook aspecten die tot dan verzwegen werden
• Ander milieu dan in NL: grauwe, grijze boerenmaatschappij itt hogere klasse uit Eline Vere en middenklasse uit Van den koele Meren des Doods

BUYSSE: (Recht van de sterkste)
• Doorbraak naturalisme: De Biezenstekker – uitgegeven in DNG met noot "ofschoon deze studie in het Vlaamsche taaleigen is gesteld, meenden wij haar toch onzen lezers niet te mogen onthouden" (later vroeg Kloos om meer werk, kreeg Recht Van de Sterkste, maar te grof en te veel sexuele dingen – wel fragment)
• Biezenstekker: sombere inhoud: man slaat vrouw, pleegt moord / vrouw mishandelt buitenechtelijk kind omdat het hereniging met man in de weg staat
• Zo ook Recht van de Sterkste: verkrachting, wiedsterscène, marginaal milieu – werkelijkheid zo grauw als ze is
• Buysse alleen in beginfase naturalist: geeft mens weer als lastdier, weerloos slachtoffer van fatum, gn ontsnappen mogelijk, gedetermineerd – maar vooral aanklacht tegen sociaal onrecht, mens uitgebuit door medemens

STREUVELS: (De Vlaschaard)
• Ook bij hem alleen beginfase.
• Ander soort naturalisme: somberder dan Buysse, want uitzichtlozer. Mens gedetermineerd, maar natuurgebonden: slachtoffer van wetten natuur (seizoenen e.d.)
• Mens stipje in alles overheersende natuur
• Niet te ontsnappen aan lot van altijd te moeten werken, alles in teken van verval-noodlot-dood, gelaten lot dragen (als vloek)
• Later realistischer en subjectivistischer (Novelle "Het leven en de dood in den ast"): verinnerlijkte waarneming, meer visionaire natuurbeleving > minder kritiek en weerstand dan Buysse