De Verlichting
Politiek en Maatschappij
In de verlichting zijn er filosofen met een ander idee dan de kerk en de vorst, die in een absolute monarchie wilden leven. De filosofen vonden namelijk dat ieder individu recht op persoonlijke vrijheid heeft. Anders mag hij afgezet worden (volgens Locke en Montesquieu).
Montesquieu gaat hier op door en schrijft een aantal boeken, zo bepleit hij ook in een van zijn boeken de Trias Politica. In Noord Amerika wordt dit in een van de eerste staten in praktijk gebracht. Ook Voltaire heeft veel invloed gehad op de politieke denkbeelden, aangezien hij het Franse absolutistische stelsel bekritiseert en het Engelse verheerlijkt hij. Jean Jacques Rousseau wilde een maatschappij waarin de mensen zelf hun leider kozen en waarin zij samenwerkten tot nut van het algemeen.
Politieke situatie in Frankrijk
Lodewijk XIV was in Frankrijk aan de macht in de tijd van de Verlichting, hij was een voorstander van de absolute monarchie. Hij had ook een minister van financiën, Colbert. Die wilde Frankrijk tot economisch krachtigst land van Europa maken, mercantilisme. Het lukte wel enkele keren om het te laten leiden tot geslaagde acties, maar door de “samenzwering” van de rest van de Europese landen lukte het ook vaak genoeg niet. Ondanks alles bleef Frankrijk toonaangevend op cultureel gebied, dit was trouwens alweer in de tijd van Lodewijk XVI. In de tijd dat Lodewijk XVI de macht kreeg, bleek Frankrijk een enorme staatsschuld te hebben en die moest worden afbetaald door de belasting van de boeren. Op 14 juli 1789 bestormde het volk de Bastille en gaf daarmee de aanzet tot de Franse Revolutie.
Politieke situatie in Engeland
Engeland kende in de 17e eeuw geen absolute vorst, het Lagerhuis had de regering in handen. In 1653 had Oliver Cromwell de macht in handen en in 1660 nam Karel II dit over. Hij werd gedwongen tot het tekenen van allerlei aktes, zoals de akte tegen de katholieken, zij mochten niet meer lid worden of zijn van het parlement en had verder niet veel macht. Karel’s broer Jacobus had een dochter die trouwde met een Hollandse stadhouder, Willem III. Zij werden koning en koningin, toen ze de Bill of Rights hadden getekend. Na de dood van Willem neemt zijn schoonzus Anna het over en na haar dood komt de opvolging in handen van de keurvorsten van Hannover, maar die waren meer in Duitsland dan in Engeland, dus het parlement had de meeste invloed. Engeland duldde geen overheersing door een land van een continent en wilde zelf de heerschappij over de zeeën.
Politieke situatie in Duitsland
Duitsland speelde in de 17e eeuw geen belangrijke rol in de politiek. Zij waren bezig met opbouwen na de Dertigjarige Oorlog. Deze oorlog ging over politiek en geloof. De leiders waren de keizers die aan het hoofd van het Heilig Roomse Rijk stonden, maar die waren alleen maar geïnteresseerd in hun eigen politiek.
Politieke situatie in Nederland
De politieke situatie in NL werd door standhouders en regenten beheerst. Na de Tachtigjarige Oorlog kende men geen standhouders meer. In 1672 wordt Willem III stadhouder (en koning van Engeland). Na de dood van Willem III wordt de macht overgenomen door regenten, maar als Frankrijk in 1747 een oorlog begint roept het volk om een nieuwe leider. Dit wordt Willem IV. Hij voert een aantal hervormingen door, maar volgens het volk is het lang niet genoeg. Willem V neemt het daarna over en hij heeft helemaal niets te zeggen. Uiteindelijk verschijnt er een pamflet die er voor gezorgd heeft dat er een opstand kwam en de regenten en stadhouder verjaagd werd. De rechten van de mens wordt dan vastgelegd in een boek.
De opkomst van de burgerij
Er ontstond ook een burgerij, een gegoede burgerij die ambachten uitvoerde. Ze wilden laten zien dat ze ook wat te besteden hadden en bouwden luxe huizen leefden in weelde. Voor de vrouw kwam de crinoline in de mode, een hoepelrok. Zwart en grijs waren de heersende kleuren. Ook verscheen de eerste protest kleding; open kragen en flodderbroeken. Hier kwam snel verandering in na de Franse revolutie.
De Ideeën van de Verlichting
Licht werd in de 18e eeuw geassocieerd met rede, vrijheid en geluk. Ook inzicht, kennis en helderheid van de geest waren associaties. In Engeland werd dit tijdperk ook wel Enlightenment genoemd of Age of Reason. In Frankrijk Siècle des Philosophes en in Duitsland Aufklärung. Vandaar dat wij in NL het tijdperk de Verlichting hebben genoemd. De leus van de Verlichting is dan ook: Mens, durf je verstand te gebruiken.
Wat opvalt, is dat de Verlichting het omgekeerde is van de Renaissance. Hierdoor gaan vooral kunstenaars, filosofen en geleerden aan de slag en drukkerijen zorgen voor de publicatie. In NL zijn er in deze tijd niet echt grote geleerden, filosofen of kunstenaars geweest. Ook in de zuidelijke landen, waar de Kerk en vorst nog macht willen behouden, wordt er plaats gemaakt voor de verlichtingsideeën.
Rationalisme
Voor de 17e eeuw waren de mensen nog zo, dat ze naar alles wat de Kerk zei luisterden, maar daarna begon de mens zich toch af te vragen waarom het allemaal zo was. Ze werden daarbij begeleid door de rede, het verstand. Descartes was de grondlegger hiervan. “Ik denk, dus ik besta” is een belangrijke uitspraak van hem. Vier regels voor het logisch denken waren dan ook:
Aanvaard alleen duidelijke en scherp omlijnde begrippen, Splits vragen in zoveel mogelijk delen, Begin met de eenvoudigste problemen en ga geleidelijk tot de meer ingewikkelde, Zorg ervoor dat alle delen van het probleem in overweging worden genomen. De denkwijze van Descartes beïnvloedt veel filosofen, zo ook De Spinoza. Volgens hem moest het Godsbegrip ook mathematisch gezien worden. Hij had het idee: God is de natuur en de natuur is God; het pantheïsme genoemd. Ook Gotfried Wilhelm von Leibniz is een rationalistische denker. Daarnaast hebben we ook nog Bayle. Hij onderzocht meningen, controleert ze, vergelijkt ze enz. Hij pleit in zijn boek voor de vrijheid van het denken en de verdraagzaamheid.
Empirisme
Naast het rationalisme is het empirisme ook erg belangrijk. Hierbij is de rede, het verstand niet het eerste waarmee we de wereld leren kennen, maar met de zintuigen. Waarneming en experimenten zijn de basisbegrippen van het empirisme. Bacon was als een van de eerste die zich aansloot bij het empirisme, hij heeft in zijn boek geschreven dat ervaring en waarneming de enige bronnen zijn van kennis. Wetenschap is de bron voor alle geluk. Locke is toch wel de grondlegger van het empirisme, hij ziet af van het zoeken naar het bovennatuurlijke. Alleen wat de mens met zijn zintuigen kan waarnemen biedt de mens houvast. Zijn ideeën verspreiden erg snel in Europa.
Als mensen zich nu eens niet lieten leiden door hun angsten en driften, door fanatisme of wreedheid, dan zou de wereld er een stuk mooier uitzien. Locke schreef hier een boek over in NL, het werd beroemd in Frankrijk.
Enycolpedie
Chambers was degene die als eerste een encyclopedie (1728) schreef, heel uniek in die tijd. Ook de opkomst van kranten en tijdschriften was erg groot. Deze encyclopedie moest vertaald worden volgens Breton, die vroeg dit aan Diderot. Maar die verzamelt schrijvers e.d. en schrijf er zelf een. Bayle schrijft de eerste in NL. Chalmot schrijft de eerste echte encyclopedie met de titel: Algemeen Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en konstwoordenboek.
Academies en genootschappen
Een academie stelde wetenschappelijke doelen: ze hielden zich vooral bezig met natuurwetenschappen, maar ook met taal, literatuur en geschiedenis. Zo kwamen er in Frankrijk en Engeland een academie voor taalwetenschappen. Genootschappen zijn heel belangrijk geweest voor de verspreiding van de ideeën uit de Verlichting. De genootschappen gingen zich samenvoegen om hun boeken en verhandelingen onder de aandacht te brengen. Literaire genootschappen werden dichtgenootschappen genoemd, omdat tot de 17e eeuw alleen de poëzie als literatuur werd gezien.
Franse salons
Organisatievorm voor het bijeenkomen van mannen en vrouwen om samen over interessante onderwerpen te spreken. In Frankrijk ontstaan de eerste salons. De mensen die je hier kon vinden waren intellectuelen die de adel en burgerij afstamden. De gastvrouw vormde het middelpunt van deze bijeenkomsten. (ze heten dan ook bijna allemaal mademoiselle…)
Koffiehuizen
In Parijs en Londen zijn de eerste koffiehuizen te vinden, in NL zijn ze er rond 1700. Het koffiehuis had ongeveer dezelfde functie als de salon en het leesgezelschap. Er werd van alles besproken, nieuwtjes, schandalen, nieuwe boeken enz.
Kranten en tijdschriften
Hier hebben we het ookal hiervoor over gehad. De krant en het tijdschrift zijn vrij nieuw in deze periode. Deze waren dan ook te lezen in de salons en koffiehuizen. De tijdschriften werden wel geleerdentijdschriften genoemd, het waren dan ook vrij specifieke tijdschriften met een bepaald onderwerp. Wat je bv. in een tijdschrift kon vinden is theologie, medicijnen, filosofie, recht, natuurkunde en literatuur. Een ander soort tijdschrift is het spectatoriale geschrift, afkomstig uit Engeland. Geschreven vanuit het gezichtspunt van een Engelse landedelman. Bedacht door Steele en Addison. Het bleek een groot succes en al snel had ook de rest van Europa zo’n blad.
De Verlichting in de Letteren.
Frans classicistisch toneel
In eerste instantie wordt het theater (17e eeuw) gekenmerkt als het theater van ongebondenheid. Later ontwikkelt zich een toneelvorm die wel gebonden is aan regels. Ook komt er steeds meer aandacht voor taal. Frans-classicisme heeft grote kunstwerken voortgebracht, ondanks de beperktheid. Grote Franse dramaturgen zijn P. Corneille, J. Racine en Molière. Engeland brengt Dryden, Duitsland Gottsched en Von Schiller.
Het burgerlijk drama.
Dit toneel behandelt eigentijdse problemen zoals liefde, bedrog, trouw en ontrouw, goed en kwaad. Het zijn echte sentimentele volksstukken. De eerste Engelsman die dit toepast is Lillo. Uit Frankrijk is dat P.C Nivelle de la Chaussée en Diderot. De Duitser Lessing is de grootste schrijver van burgerlijk drama. Hij behandelt strijd tussen de adel en burgerij.
Poezië
Poot is de enige Nederlandse dichter van betekenis uit deze periode. Hij is bekend om zijn gedicht Akkerleven.
Uit Engeland is dit Pope, hij stelde de eisen op waaraan een gedicht moest voldoen.
Arcadia, herderspoëzie, geliefd genre om de stad en het platteland te vergelijken.
Heldendichten waren erg populair in ons land. L. Rotgans en L. van Merken zijn niet zo bekend maar goede schrijvers van heldendichten. Voltaire en Klopstock krijgen meer aandacht met hun werken Henriade en Messias.
Fabel is ook een bekend genre in de 18e eeuw. F. de la Fonteine is de bekendste fabelschrijver uit de 17e eeuw. Dieren spelen de hoofdrol in zijn verhaal. De Duitser Gellert gebruikt mensen in de hoofdrol van zijn verhalen.
Populaire Proza
Schelmen- en avonturenverhalen
Een schelm is iemand geen schurk of misdadiger is, maar iemand die uit honger of nood zichzelf aan een bestaan helpt. Hij redt zichzelf. Omdat hij niets heeft bedriegt en steelt hij. In de Middeleeuwen vinden we dit genre vaak terug. Denk maar aan Tijl Uilenspiegel en Vanden Vos Reinaerde. Een voorbeeld van een schelmenverhaal uit onze tijd is Huckleberry Finn.
Verwant aan het schelmenverhaal is het avonturenverhaal. Deze verhalen hebben hun hoogtepunt in de 18e eeuw. De hoofdrolspelers gaan dan vaak op stap om iets te beleven. Defoe met zijn verhalen over Robinson Crusoe.
Levensbeschrijving
Naast de biografieen die werden geschreven werden er ook vaak fictieve levensverhalen verteld. Het was dan ook de uitdaging om het verhaal zo realistisch mogelijk weer te geven
Reisverhaal
In de verlichting ontstaat een grote behoefte aan reizen. Men wilde reizen om te leren. Vooral James Cook was erg belangrijk. Men ontdekte nieuwe landen en vooral andere culturen. De reisverslagen die gemaakt werden, werden vaak verheerlijkt. De reisjournalen werden gretig gelezen door de burger. De bekendste zijn Gulliver’s Travels van Swift en van Voltaire.
Briefroman
De populariteit van het brieven schrijven komt tot uiting in de briefroman. Dit is door de Engelsen “uitgevonden”, door Richardson. Rousseau, de Laclos, von Goethe en Wolff & Deken maken hier veelvuldig gebruik van en schrijven ook werken in de vorm van een brief.
Nederlandstalige Literatuur
Justus van Effen
In het Frans schreef hij: Le Misanthrope, La Bagatelle en le nouveau spectateur francais
In het Nederlands schreef hij: De Hollandsche Spectator
De meeste stukken en verhalen schreef van Effen in briefvorm.
Pieter Langendijk
Enige Nederlandse toneelschrijver uit de 18e eeuw wiens toneelstukken nog worden opgevoerd. Hij schreef voor de gegoede burgerij van Haarlem gelegenheidsgedichten en daarnaast nog enkele kluchten. Maar het bekendst is hij geworden met zijn blijspel “Het wederzijds huwelyksbedrog”. Langendijk wilde mensen een spiegel voorhouden door het tonen van de fouten en gebreken van ieder.
Hieronymus van Alphen
Schrijft gedichten over de opvoeding van kinderen in de verlichting. Ook heeft hij een boek voor zijn eigen 3 kinderen geschreven met daarin gedichten die kinderen ook konden lezen en snappen. In de verlichting zag men een kind als een onvolgroeid mens die 17 uur moest werken en niet kon spelen.
Betje Wolff en Aagje Deken
Schreven met zijn tweeën “Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart”, een briefroman die gaat over een ‘liefdesgeschiedenis’. Het werk heeft opvoedkundige strekkingen. Het wordt vertaald in verschillende landen en ook daar is het een succes. Verder hebben de twee samen nog 3 andere romans geschreven.
Engelstalige Literatuur
Alexander Pope
‘Essay on man’, een lang filosofische gedicht. Een aantal versregels zijn erg bekend geworden, het gedicht zegt wat er in de verlichting belangrijk werd gevonden: ontdek jezelf en je mogelijkheden door je verstand te gebruiken. Pope moest leven van wat hij met schrijven verdiende en kon helaas niet in het parlement.
Daniel Defoe
‘The Life and Strange Surprizing Adventures of Robinson Crusoe’, een reisverhaal. Het boek is gebaseerd op werkelijke avonturen van Selkirk.
‘The Fortunes and Misfortunes of the Famous Moll Flanders’, een meisje dat na 5 huwelijke dievegge wordt en in de gevangenis belandt waar ze haar liefde tegen komt en samen gaan ze op het platteland wonen en leven lang en gelukkig. Dit is het andere verhaal van Defoe.
Samual Richardson
Dé man die de briefroman tot leven riep. Hij heeft een brievenboek samengesteld “Familair Letters”.
“Pamela, or Virtue Rewarded”, kwam tot stand na het brievenboek.
“Clarissa, History of a Yound Lady” een andere briefroman die een nog groter succes was.
Richardson voegde verder niet iets nieuws toe aan de al bestaande kenmerken van de literatuur.
Henry Fielding
Was niet echt enthousiast over Pamela van Richardson. Hij schreef een parodie hierop genaamd Shamela. Later koos hij voor het genre roman, hier schreef hij er 4 van. The History of Tom Jones, a Foundling, een schelmachtig verhaal. Fielding stelt het hypocriete gedrag van sommige mensen aan de kaak.
Franstalige Literatuur
Jean Racine
Frans-classicistisch theater, bekendste stukken: Andromaque, Phèdre en Athalie. De hoofdpersoon in het verhaal Phèdre wordt verliefd op haar schoonzoon, terwijl ze weet dat het niet kan.
Marivaux
Schrijver van komedies. Daarnaast heeft hij ook wel spectatoriale geschriften en romans geschreven. Zijn onderwerp was vooral liefde en ’t opvoedingsideaal. De bekendste titels zijn: “Le jeu de l’amour et du hasard“, “La méprise” en “La Suprise de l’amour”.
Voltaire
Naast dat hij een groot denker was, was hij ook een groot schrijver. Reisde veel en mengde zich in allerlei debatten. “Candide ou l’optimsime”, een van de bekendste vertellingen. Daar is hij bekend om en om zijn brieven.
Jean-Jacques Rousseau
Een groot filosoof, daarnaast schreef hij een boek over de opvoeding. Emile ou de l‘Education. Daarnaast zijn bekend: “Julie ou La nouvelle Héloïse” en “Du contrat social”. (Liefde & menselijke vrijheid)
Duitstalige Literatuur
Gotthold Ephraim Lessing
Hij vond het achterlijk dat iedereen ’t toneel van die tijd maar klakkeloos overnam. Hij wilde iets anders. Hij bedacht de burgerlijke dramastukken. Zijn bekendste zijn: “Minna van Barnhelm” en “Emilia Galotti”.
In “Nathan der Weise” moet een vader kiezen tussen zijn 3 zonen, dit doet hij niet en zij krijgen ruzie, die ruzie vergelijkt Lessing met ’t verschil van de godsdiensten en kan alleen door verdraagzaamheid oplossen.
Johann Wolfgang von Goethe
“Die Leiden des jungen Werthers”, briefroman van Goethe. ‘In dit verhaal staan een heleboel obstakels Werther in de weg, ook die van de liefde. Hij is verliefd op Lotte, maar die heeft beloofd met iemand anders te trouwen. Hij pleegt daarom maar zelfmoord.’ Veel jongeren vergelijken zich in die tijd met Werther.
Friedrich von Schiller
Een Deutsche Klassik schrijver, zij wilde het Frans-classicisme volmaakt maken, net als von Goethe. “Der Räuber”, zijn eerste toneelstuk, een pleidooi voor vrijheid. “Don Karlos, Infant von Spanien”, ging meer in de richting van de latere ideeëndrama. Daarbij horen ook “Maria Stuart” en “William Tell”.
Politiek en Maatschappij
In de verlichting zijn er filosofen met een ander idee dan de kerk en de vorst, die in een absolute monarchie wilden leven. De filosofen vonden namelijk dat ieder individu recht op persoonlijke vrijheid heeft. Anders mag hij afgezet worden (volgens Locke en Montesquieu).
Montesquieu gaat hier op door en schrijft een aantal boeken, zo bepleit hij ook in een van zijn boeken de Trias Politica. In Noord Amerika wordt dit in een van de eerste staten in praktijk gebracht. Ook Voltaire heeft veel invloed gehad op de politieke denkbeelden, aangezien hij het Franse absolutistische stelsel bekritiseert en het Engelse verheerlijkt hij. Jean Jacques Rousseau wilde een maatschappij waarin de mensen zelf hun leider kozen en waarin zij samenwerkten tot nut van het algemeen.
Politieke situatie in Frankrijk
Lodewijk XIV was in Frankrijk aan de macht in de tijd van de Verlichting, hij was een voorstander van de absolute monarchie. Hij had ook een minister van financiën, Colbert. Die wilde Frankrijk tot economisch krachtigst land van Europa maken, mercantilisme. Het lukte wel enkele keren om het te laten leiden tot geslaagde acties, maar door de “samenzwering” van de rest van de Europese landen lukte het ook vaak genoeg niet. Ondanks alles bleef Frankrijk toonaangevend op cultureel gebied, dit was trouwens alweer in de tijd van Lodewijk XVI. In de tijd dat Lodewijk XVI de macht kreeg, bleek Frankrijk een enorme staatsschuld te hebben en die moest worden afbetaald door de belasting van de boeren. Op 14 juli 1789 bestormde het volk de Bastille en gaf daarmee de aanzet tot de Franse Revolutie.
Engeland kende in de 17e eeuw geen absolute vorst, het Lagerhuis had de regering in handen. In 1653 had Oliver Cromwell de macht in handen en in 1660 nam Karel II dit over. Hij werd gedwongen tot het tekenen van allerlei aktes, zoals de akte tegen de katholieken, zij mochten niet meer lid worden of zijn van het parlement en had verder niet veel macht. Karel’s broer Jacobus had een dochter die trouwde met een Hollandse stadhouder, Willem III. Zij werden koning en koningin, toen ze de Bill of Rights hadden getekend. Na de dood van Willem neemt zijn schoonzus Anna het over en na haar dood komt de opvolging in handen van de keurvorsten van Hannover, maar die waren meer in Duitsland dan in Engeland, dus het parlement had de meeste invloed. Engeland duldde geen overheersing door een land van een continent en wilde zelf de heerschappij over de zeeën.
Politieke situatie in Duitsland
Duitsland speelde in de 17e eeuw geen belangrijke rol in de politiek. Zij waren bezig met opbouwen na de Dertigjarige Oorlog. Deze oorlog ging over politiek en geloof. De leiders waren de keizers die aan het hoofd van het Heilig Roomse Rijk stonden, maar die waren alleen maar geïnteresseerd in hun eigen politiek.
Politieke situatie in Nederland
De politieke situatie in NL werd door standhouders en regenten beheerst. Na de Tachtigjarige Oorlog kende men geen standhouders meer. In 1672 wordt Willem III stadhouder (en koning van Engeland). Na de dood van Willem III wordt de macht overgenomen door regenten, maar als Frankrijk in 1747 een oorlog begint roept het volk om een nieuwe leider. Dit wordt Willem IV. Hij voert een aantal hervormingen door, maar volgens het volk is het lang niet genoeg. Willem V neemt het daarna over en hij heeft helemaal niets te zeggen. Uiteindelijk verschijnt er een pamflet die er voor gezorgd heeft dat er een opstand kwam en de regenten en stadhouder verjaagd werd. De rechten van de mens wordt dan vastgelegd in een boek.
De opkomst van de burgerij
Er ontstond ook een burgerij, een gegoede burgerij die ambachten uitvoerde. Ze wilden laten zien dat ze ook wat te besteden hadden en bouwden luxe huizen leefden in weelde. Voor de vrouw kwam de crinoline in de mode, een hoepelrok. Zwart en grijs waren de heersende kleuren. Ook verscheen de eerste protest kleding; open kragen en flodderbroeken. Hier kwam snel verandering in na de Franse revolutie.
De Ideeën van de Verlichting
Licht werd in de 18e eeuw geassocieerd met rede, vrijheid en geluk. Ook inzicht, kennis en helderheid van de geest waren associaties. In Engeland werd dit tijdperk ook wel Enlightenment genoemd of Age of Reason. In Frankrijk Siècle des Philosophes en in Duitsland Aufklärung. Vandaar dat wij in NL het tijdperk de Verlichting hebben genoemd. De leus van de Verlichting is dan ook: Mens, durf je verstand te gebruiken.
Rationalisme
Voor de 17e eeuw waren de mensen nog zo, dat ze naar alles wat de Kerk zei luisterden, maar daarna begon de mens zich toch af te vragen waarom het allemaal zo was. Ze werden daarbij begeleid door de rede, het verstand. Descartes was de grondlegger hiervan. “Ik denk, dus ik besta” is een belangrijke uitspraak van hem. Vier regels voor het logisch denken waren dan ook:
Aanvaard alleen duidelijke en scherp omlijnde begrippen, Splits vragen in zoveel mogelijk delen, Begin met de eenvoudigste problemen en ga geleidelijk tot de meer ingewikkelde, Zorg ervoor dat alle delen van het probleem in overweging worden genomen. De denkwijze van Descartes beïnvloedt veel filosofen, zo ook De Spinoza. Volgens hem moest het Godsbegrip ook mathematisch gezien worden. Hij had het idee: God is de natuur en de natuur is God; het pantheïsme genoemd. Ook Gotfried Wilhelm von Leibniz is een rationalistische denker. Daarnaast hebben we ook nog Bayle. Hij onderzocht meningen, controleert ze, vergelijkt ze enz. Hij pleit in zijn boek voor de vrijheid van het denken en de verdraagzaamheid.
Empirisme
Naast het rationalisme is het empirisme ook erg belangrijk. Hierbij is de rede, het verstand niet het eerste waarmee we de wereld leren kennen, maar met de zintuigen. Waarneming en experimenten zijn de basisbegrippen van het empirisme. Bacon was als een van de eerste die zich aansloot bij het empirisme, hij heeft in zijn boek geschreven dat ervaring en waarneming de enige bronnen zijn van kennis. Wetenschap is de bron voor alle geluk. Locke is toch wel de grondlegger van het empirisme, hij ziet af van het zoeken naar het bovennatuurlijke. Alleen wat de mens met zijn zintuigen kan waarnemen biedt de mens houvast. Zijn ideeën verspreiden erg snel in Europa.
Als mensen zich nu eens niet lieten leiden door hun angsten en driften, door fanatisme of wreedheid, dan zou de wereld er een stuk mooier uitzien. Locke schreef hier een boek over in NL, het werd beroemd in Frankrijk.
Enycolpedie
Chambers was degene die als eerste een encyclopedie (1728) schreef, heel uniek in die tijd. Ook de opkomst van kranten en tijdschriften was erg groot. Deze encyclopedie moest vertaald worden volgens Breton, die vroeg dit aan Diderot. Maar die verzamelt schrijvers e.d. en schrijf er zelf een. Bayle schrijft de eerste in NL. Chalmot schrijft de eerste echte encyclopedie met de titel: Algemeen Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en konstwoordenboek.
Academies en genootschappen
Een academie stelde wetenschappelijke doelen: ze hielden zich vooral bezig met natuurwetenschappen, maar ook met taal, literatuur en geschiedenis. Zo kwamen er in Frankrijk en Engeland een academie voor taalwetenschappen. Genootschappen zijn heel belangrijk geweest voor de verspreiding van de ideeën uit de Verlichting. De genootschappen gingen zich samenvoegen om hun boeken en verhandelingen onder de aandacht te brengen. Literaire genootschappen werden dichtgenootschappen genoemd, omdat tot de 17e eeuw alleen de poëzie als literatuur werd gezien.
Organisatievorm voor het bijeenkomen van mannen en vrouwen om samen over interessante onderwerpen te spreken. In Frankrijk ontstaan de eerste salons. De mensen die je hier kon vinden waren intellectuelen die de adel en burgerij afstamden. De gastvrouw vormde het middelpunt van deze bijeenkomsten. (ze heten dan ook bijna allemaal mademoiselle…)
Koffiehuizen
In Parijs en Londen zijn de eerste koffiehuizen te vinden, in NL zijn ze er rond 1700. Het koffiehuis had ongeveer dezelfde functie als de salon en het leesgezelschap. Er werd van alles besproken, nieuwtjes, schandalen, nieuwe boeken enz.
Kranten en tijdschriften
Hier hebben we het ookal hiervoor over gehad. De krant en het tijdschrift zijn vrij nieuw in deze periode. Deze waren dan ook te lezen in de salons en koffiehuizen. De tijdschriften werden wel geleerdentijdschriften genoemd, het waren dan ook vrij specifieke tijdschriften met een bepaald onderwerp. Wat je bv. in een tijdschrift kon vinden is theologie, medicijnen, filosofie, recht, natuurkunde en literatuur. Een ander soort tijdschrift is het spectatoriale geschrift, afkomstig uit Engeland. Geschreven vanuit het gezichtspunt van een Engelse landedelman. Bedacht door Steele en Addison. Het bleek een groot succes en al snel had ook de rest van Europa zo’n blad.
De Verlichting in de Letteren.
Frans classicistisch toneel
In eerste instantie wordt het theater (17e eeuw) gekenmerkt als het theater van ongebondenheid. Later ontwikkelt zich een toneelvorm die wel gebonden is aan regels. Ook komt er steeds meer aandacht voor taal. Frans-classicisme heeft grote kunstwerken voortgebracht, ondanks de beperktheid. Grote Franse dramaturgen zijn P. Corneille, J. Racine en Molière. Engeland brengt Dryden, Duitsland Gottsched en Von Schiller.
Het burgerlijk drama.
Dit toneel behandelt eigentijdse problemen zoals liefde, bedrog, trouw en ontrouw, goed en kwaad. Het zijn echte sentimentele volksstukken. De eerste Engelsman die dit toepast is Lillo. Uit Frankrijk is dat P.C Nivelle de la Chaussée en Diderot. De Duitser Lessing is de grootste schrijver van burgerlijk drama. Hij behandelt strijd tussen de adel en burgerij.
Poot is de enige Nederlandse dichter van betekenis uit deze periode. Hij is bekend om zijn gedicht Akkerleven.
Uit Engeland is dit Pope, hij stelde de eisen op waaraan een gedicht moest voldoen.
Arcadia, herderspoëzie, geliefd genre om de stad en het platteland te vergelijken.
Heldendichten waren erg populair in ons land. L. Rotgans en L. van Merken zijn niet zo bekend maar goede schrijvers van heldendichten. Voltaire en Klopstock krijgen meer aandacht met hun werken Henriade en Messias.
Fabel is ook een bekend genre in de 18e eeuw. F. de la Fonteine is de bekendste fabelschrijver uit de 17e eeuw. Dieren spelen de hoofdrol in zijn verhaal. De Duitser Gellert gebruikt mensen in de hoofdrol van zijn verhalen.
Populaire Proza
Schelmen- en avonturenverhalen
Een schelm is iemand geen schurk of misdadiger is, maar iemand die uit honger of nood zichzelf aan een bestaan helpt. Hij redt zichzelf. Omdat hij niets heeft bedriegt en steelt hij. In de Middeleeuwen vinden we dit genre vaak terug. Denk maar aan Tijl Uilenspiegel en Vanden Vos Reinaerde. Een voorbeeld van een schelmenverhaal uit onze tijd is Huckleberry Finn.
Verwant aan het schelmenverhaal is het avonturenverhaal. Deze verhalen hebben hun hoogtepunt in de 18e eeuw. De hoofdrolspelers gaan dan vaak op stap om iets te beleven. Defoe met zijn verhalen over Robinson Crusoe.
Levensbeschrijving
Naast de biografieen die werden geschreven werden er ook vaak fictieve levensverhalen verteld. Het was dan ook de uitdaging om het verhaal zo realistisch mogelijk weer te geven
In de verlichting ontstaat een grote behoefte aan reizen. Men wilde reizen om te leren. Vooral James Cook was erg belangrijk. Men ontdekte nieuwe landen en vooral andere culturen. De reisverslagen die gemaakt werden, werden vaak verheerlijkt. De reisjournalen werden gretig gelezen door de burger. De bekendste zijn Gulliver’s Travels van Swift en van Voltaire.
Briefroman
De populariteit van het brieven schrijven komt tot uiting in de briefroman. Dit is door de Engelsen “uitgevonden”, door Richardson. Rousseau, de Laclos, von Goethe en Wolff & Deken maken hier veelvuldig gebruik van en schrijven ook werken in de vorm van een brief.
Nederlandstalige Literatuur
Justus van Effen
In het Frans schreef hij: Le Misanthrope, La Bagatelle en le nouveau spectateur francais
In het Nederlands schreef hij: De Hollandsche Spectator
De meeste stukken en verhalen schreef van Effen in briefvorm.
Pieter Langendijk
Enige Nederlandse toneelschrijver uit de 18e eeuw wiens toneelstukken nog worden opgevoerd. Hij schreef voor de gegoede burgerij van Haarlem gelegenheidsgedichten en daarnaast nog enkele kluchten. Maar het bekendst is hij geworden met zijn blijspel “Het wederzijds huwelyksbedrog”. Langendijk wilde mensen een spiegel voorhouden door het tonen van de fouten en gebreken van ieder.
Hieronymus van Alphen
Betje Wolff en Aagje Deken
Schreven met zijn tweeën “Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart”, een briefroman die gaat over een ‘liefdesgeschiedenis’. Het werk heeft opvoedkundige strekkingen. Het wordt vertaald in verschillende landen en ook daar is het een succes. Verder hebben de twee samen nog 3 andere romans geschreven.
Engelstalige Literatuur
Alexander Pope
‘Essay on man’, een lang filosofische gedicht. Een aantal versregels zijn erg bekend geworden, het gedicht zegt wat er in de verlichting belangrijk werd gevonden: ontdek jezelf en je mogelijkheden door je verstand te gebruiken. Pope moest leven van wat hij met schrijven verdiende en kon helaas niet in het parlement.
Daniel Defoe
‘The Life and Strange Surprizing Adventures of Robinson Crusoe’, een reisverhaal. Het boek is gebaseerd op werkelijke avonturen van Selkirk.
‘The Fortunes and Misfortunes of the Famous Moll Flanders’, een meisje dat na 5 huwelijke dievegge wordt en in de gevangenis belandt waar ze haar liefde tegen komt en samen gaan ze op het platteland wonen en leven lang en gelukkig. Dit is het andere verhaal van Defoe.
Samual Richardson
“Pamela, or Virtue Rewarded”, kwam tot stand na het brievenboek.
“Clarissa, History of a Yound Lady” een andere briefroman die een nog groter succes was.
Richardson voegde verder niet iets nieuws toe aan de al bestaande kenmerken van de literatuur.
Henry Fielding
Was niet echt enthousiast over Pamela van Richardson. Hij schreef een parodie hierop genaamd Shamela. Later koos hij voor het genre roman, hier schreef hij er 4 van. The History of Tom Jones, a Foundling, een schelmachtig verhaal. Fielding stelt het hypocriete gedrag van sommige mensen aan de kaak.
Franstalige Literatuur
Jean Racine
Frans-classicistisch theater, bekendste stukken: Andromaque, Phèdre en Athalie. De hoofdpersoon in het verhaal Phèdre wordt verliefd op haar schoonzoon, terwijl ze weet dat het niet kan.
Marivaux
Schrijver van komedies. Daarnaast heeft hij ook wel spectatoriale geschriften en romans geschreven. Zijn onderwerp was vooral liefde en ’t opvoedingsideaal. De bekendste titels zijn: “Le jeu de l’amour et du hasard“, “La méprise” en “La Suprise de l’amour”.
Voltaire
Jean-Jacques Rousseau
Een groot filosoof, daarnaast schreef hij een boek over de opvoeding. Emile ou de l‘Education. Daarnaast zijn bekend: “Julie ou La nouvelle Héloïse” en “Du contrat social”. (Liefde & menselijke vrijheid)
Duitstalige Literatuur
Gotthold Ephraim Lessing
Hij vond het achterlijk dat iedereen ’t toneel van die tijd maar klakkeloos overnam. Hij wilde iets anders. Hij bedacht de burgerlijke dramastukken. Zijn bekendste zijn: “Minna van Barnhelm” en “Emilia Galotti”.
In “Nathan der Weise” moet een vader kiezen tussen zijn 3 zonen, dit doet hij niet en zij krijgen ruzie, die ruzie vergelijkt Lessing met ’t verschil van de godsdiensten en kan alleen door verdraagzaamheid oplossen.
Johann Wolfgang von Goethe
“Die Leiden des jungen Werthers”, briefroman van Goethe. ‘In dit verhaal staan een heleboel obstakels Werther in de weg, ook die van de liefde. Hij is verliefd op Lotte, maar die heeft beloofd met iemand anders te trouwen. Hij pleegt daarom maar zelfmoord.’ Veel jongeren vergelijken zich in die tijd met Werther.
Friedrich von Schiller
Een Deutsche Klassik schrijver, zij wilde het Frans-classicisme volmaakt maken, net als von Goethe. “Der Räuber”, zijn eerste toneelstuk, een pleidooi voor vrijheid. “Don Karlos, Infant von Spanien”, ging meer in de richting van de latere ideeëndrama. Daarbij horen ook “Maria Stuart” en “William Tell”.
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden