Literatuur Cursus 3

1Literaire teksten en zakelijke teksten

Literaire teksten zijn geen zakelijke of informatieve teksten. Verhalen en gedichten zijn niet zozeer gericht op informatieoverdracht en eenduidigheid, maar meer dan bij andere teksten is de bewuste verwoording belangrijk: de manier waarop iets onder woorden wordt gebracht. Dit blijkt uit woordkeus, stijlfiguren, beeldspraak, symboliek of stijlbreuken en ironie.

Het vergelijken van een vrijpartij met een gevecht is een vorm van beeldspraak.

Literaire teksten krijgen, meer dan in andere teksten, de bewuste verwoording nadruk om het literaire karakter van de tekst te benadrukken.

2Stijlfiguren

Stijlfiguren zijn vaste formuleringen die gebruikt worden om een effect op jou als lezer te bewerkstelligen.

¤ Tegenstelling (antithese): woorden, zinnen of grotere tekstgedeelten zijn tegengesteld aan elkaar à versterking van het effect op jou als lezer.

Heden – verleden; goed – slecht; positief – negatief; leven – dood etc.

¤ Herhaling (repetitio): een woord of woordgroep wordt (vrijwel) ongewijzigd herhaald

à extra betekenis.

¤ Paradox: een schijnbare tegenstelling in een formulering waarbij tegengestelde begrippen met elkaar worden verbonden.

“Het tweede deel was een gesprek dat geen gesprek was”; “zijn huid was schandelijk zacht”; “ik rook de bittere honing”.

¤ Opsomming (enumeratio): een opsomming van namen, feiten of gegevens.

“Mijn oogleden werden gelikt, mijn oren, mijn hals.”

¤ Parallellisme: een bijzondere vorm van herhaling is de terugkeer van dezelfde woordvolgorde. Een aantal zinnen of regels in een tekst heeft een vergelijkbare grammaticale constructie.

¤ Pleonasme: een vanzelfsprekende eigenschap van een begrip wordt nog eens extra verwoord.

Rood bloed; witte sneew etc.

¤ Tautologie: eenzelfde begrip wordt meerder malen met synoniemen uitgedrukt.

Blij van vreugde.

¤ Hyperbool: sterke overdrijving

“… jammerde mijn tegenstrever als had ik hem dodelijk geraakt.”

¤ Retorische vraag: geen echte vraag omdat het antwoord bekend wordt verondersteld. à meer betrekking bij een boodschap, te verassen of aan het denken zetten.

3Beeldspraak

3.1Beeld en object

Als lezer krijg je bij beeldspraak te maken met figuurlijk taalgebruik. Om te kunnen bepalen wat letterlijk en wat figuurlijk bedoeld is mak je gebruik van aanwijzingen die je ontleent aan de context: de rest van de tekst. Bij beeldspraak wordt datgene wat letterlijk bedoeld wordt (object) aangeduid met een figuurlijk bedoeld woord of woordgroep (beeld). Als je moeilijk kunt vaststellen wat figuurlijk of letterlijk is, of als bij een beeld meerdere objecten mogelijk zijn, ontstaat meerduidigheid.

3.2Vormen van beeldspraak

¤ Vergelijking-met-als: het (letterlijk bedoelde) object en het beeld (de figuurlijke aanduiding) worden beide genoemd en door bepaalde woorden (als, zoals, gelijk, zo … als, van) met elkaar verbonden.

De vuurtoren (object) staat als een trouwe wachter (beeld) bij de haven.; “Hij smaakte scherp als een oester en zoet als amandelmelk en ging tekeer als een wildeman”.; “Hij ging op zijn knieën zitten, rukte zijn pyjamajasje uit en gooide het terzijde als een cowboy zijn hoed”.; “Z. gooide mijn jasje achter zich als een matador een cape…”.

¤ Vergelijking-zonder-als: het object en beeld worden genoemd, maar een woord dat object en beeld met elkaar verbindt, ontbreekt.

De vuurtoren (object), een trouwe wachter (beeld), staat bij de haven.; “Als een bezwerende trollenformule, een gebed gepreveld vlak voor een tweekamp.”

¤ Metafoor: je leest alleen het beeld, het object ontbreekt. Als lezer moet je op basis van de context bepalen wat het object is. Bij een metafoor bestaat tussen letterlijk bedoeld object en figuurlijk beeld iets gemeenschappelijks.

Een trouwe wachter (beeld) staat bij de haven.

¤ Metonymia: je leest alleen een beeld, het object ontbreekt. De relatie tussen object en beeld heeft niets gemeenschappelijks, maar kan op verschillende manieren worden gelegd:

• De nieuwste Lanoye lezen                       (maker voor product)
• De ijzers onderbinden                              (materiaal voor product)
• Geef me nog maar een glas                    (verpakking voor inhoud)
• Even de koppen tellen                              (deel voor geheel)
• De rechtbank beslist                                 (geheel voor deel)
• Den Haag kiest voor cultuur                   (geheel voor deel)

¤ Personificatie: “Levenloze voorwerpen of abstracties worden als leven voorgesteld of krijgen menselijke eigenschappen.”

De wind huilt om het huis.

¤ Synesthesie: waarnemingen uit verschillende zintuiglijke gebieden worden met elkaar gecombineerd.

Warme kleuren, bruine geur.

4Symbolen

Bij symbolen krijgen woorden die voor jou als lezer letterlijk bedoeld zijn, een andere, diepere of figuurlijke betekenis. Het gebruik van symbolen is geen vorm van beeldspraak. Bij beeldspraak staat iets figuurlijk in de tekst wat letterlijk wordt bedoeld. Dat is bij het symbool niet: een woord of woordgroep is letterlijk bedoeld en krijgt voor jou als lezer tegelijkertijd een diepere betekenis.

Behalve specifieke symbolen die bij bepaalde teksten horen, bestaan er symbolen die traditioneel bekend en cultuurhistorisch bepaald zijn, bijv. ‘duif’ (vredessymbool) en ‘roos’ (liefde).

5Stijlbreuken en ironie

Stijlbreuken: het doorbreken van een bepaalde stijl. Het doorbreken van een bepaalde stijl kan op jou als lezer een verrassend of humoristisch effect hebben. Dat laatste is ook het geval met ironie.

Ironie is een vorm van milde, niet kwetsend of beledigend bedoelde (zelf)spot. Bij ironie wordt vaak het tegenovergestelde gezegd van wat wordt bedoeld: een impliciete, maar bedoelde betekenis van een taaluiting wijkt af van wat letterlijk wordt gezegd of geschreven.