Hoofdstuk 1: homo universalis

Bourgondisch hof

Het bourgondisch hof is buiten Italië het belangrijkste kunstcentrum en kenmerkt zich tot de laat-gotieke stijl. Het hof breidt zich uit naar Nederland en Vlaanderen en reist van stad naar stad om daar met uitbundig feesten hun macht te tonen. Muziek kenmerkt zich in die tijd met een belangrijke rol voor componisten die opdracht krijgen van het hof.  Deze Vlaamse componisten staan bekend om hun Cantus Firmus met meerstemmig ingewikkeld gevlochten melodieën. Jan van Eyck is een bekende schilder en schildert vaak de decoraties (schilderijen) voor de hoffeesten.

Kanselier Rolin

Kanselier Rolin is verantwoordelijk voor de in 1435 ondertekende Vrede van Atrecht. In diezelfde tijd is hij geschilderd door Jan van Eyck. Knielend voor Maria en met zijn gebedenboek op schoot. Deze gebeden staan ook op Maria’s mantel geschreven. Overigens zijn er vele andere details in het schilderij te zien. Door het lijnperspectief (renaissance !) richt het centrum zich via 2 figuren op het landschap achter hen. Dit landschap lijkt door alle details, de duizenden mensen die te zien zijn en de brug tussen de twee steden een hersteld paradijs op aarde.

Basse Danse

Overal waar de hertog komt, wordt er een groot feest georganiseerd met veel muziek, spel en dans. Deze vorm van hofdans heet de Basse Danse. Er is sprake van een voorgeschreven kostuum, waarin eveneens man en vrouw belemmerd worden in beweging. Ze raken elkaar niet aan en voeren dubbele en enkele passen afwisselend uit.

L’homme armé

Guillaume Dufay is een beroemd Vlaams componist en reist voortdurend tussen opdrachtgevers uit Florence, Rome en Kamerijk (geboorteplaats).  Hij heeft ook een muziekstuk geschreven voor de opening voor de Dom in Florence. Hij wordt gekenmerkt door het polyfonische cantus firmus:  een bestaand muziekfragment dat als basis dient voor een meerstemmige compositie. L’homme armé is een soldaten lief van Dufay waarin ook de cantus Firmus hoorbaar is.

Het hof in Florence

De rijke bankiersfamilie De’ medici heeft de macht in Florence. Ze maken zich populair door kunstenaars opdrachten te geven en ze op die manier aan hen werk te geven. Hierdoor krijgen ze veel respect en ontzag, terwijl ze nooit een adellijke familie zijn geweest. De familie opent ook een openbare bibliotheek waarin er vele boeken uit de klassieke oudheid kunnen worden gelezen over het humanisme en naturalisme. Hierdoor komt er in de renaissance een nieuwe interesse voor de klassieke oudheid.

David

Beeldhouwer Donatello is één van de kunstenaars die vele kunstwerken heeft gemaakt voor de familie De’ medici. Hij maakt een beeld voor de binnenplaats waarin hij de kenmerken van de renaissance duidelijk laat zien: de contrapost en de menselijke verhoudingen. Maar er zijn ook tegenstellingen met de klassieke oudheid: de jongen is niet volwassen, wel atletisch. Hij toont overigens ook een houding van : wie niet sterk is, moet slim zijn. er zijn daarbij ook veel symbolen binnen het beeld en daardoor is David een ware ode aan de renaissance, Florence en het Humanisme.

De lente

La primavera van Botticelli is een schilderij die in de middeleeuwen niet eens aandacht zou hebben gekregen. In plaats van een christelijk thema, is er in dit schilderij alleen maar mythologie te vinden. Venus staat te midden van allerlei andere goden. De langgerekte figuren en de vlakke ruimteweergave stamt nog uit de middeleeuwen. Door de bloemenzee en de jonge bomen, is het een vruchtbaar geheel. De details en het symbolisme in het schilderij is  helemaal in de stijl van de Renaissance.

La pellegrina

Alles is voor belangrijke machtige families een reden om dagen achtereen optochten, feesten, parades en toneelstukken te laten zien in de stad. Het huwelijk van Ferdinand De’ medici en Christina van Lotharingen is daar een voorbeeld van. La pellegrina is een komedie die bij deze feestelijkheden niet kon missen. Een toneelstuk met enkele onderbrekingen van muziek en dans: de intermedi. De inhoud van deze onderbreking staat los van het toneelstuk. Hieruit is later de opera en de theaterdans ontstaan.

Het hof in Urbino

In Urbino was de familie Montefeltro aan de macht.  Zij hadden een enorme Pallazzo Ducale (paleis) met een bibliotheek. Deze bibliotheek was alleen toegankelijk voor wetenschappers en kunstenaars aan het hof. Zoals Pier della Fransesca, wiskundige en kunstenaar die in 3 boeken het lijnperspectief heeft beschreven en de natuur wiskundig benaderd. Er waren op het Hof ook schilders uit vlaanderen. Dit betekende een uitwisseling van Belgische schilders die in aanraking kwamen met het lijnperspectief en Fransesca die gedetailleerd leerde schilderen.

Geseling van Christus

Fransesca maakt in de Geseling van Christus gebruik van het centraal perspectief, waarin het lijkt alsof het publiek zich in de ruimte bevind. Christus staat verder weg, maar krijgt wel alle aandacht door het handig gebruik van lijnen en door de zwarte lijst achter hem. De klassieke oudheid komt terug in de architectuur van het gebouw dat is afgebeeld. In de Renaissance was het de opdrachtgever die bepaalde wat er op het schilderij kwam, niet de schilder.

Dubbelportret

Fransesca maakte in 1472 een dubbelportret van Montefeltto en zijn vrouw. Het portret is levensecht. Het landschap dat achter hen te zien is, is het landschap dat de familie vanaf hun landgoed ziet. Hierin is atmosferisch perspectief verwerkt, dat zorgt ervoor dat het landschap in de horizon verdwijnt (verdwijnpunt). Dit refereert naar Rolin van van Eyck.

De hoveling

In de renaissance is het gebruikelijk dat alles in regels en wetten staat vastgesteld. Het liefst in boeken. Zo schreef Castiglione een boek over de perfecte hoveling. Deze moet een goede soldaat zijn, veel weten en kunnen op gebied van muziek, literatuur en architectuur en hij moet een nonchalance uitstralen waarbij hij geen moeite hoeft te doen voor iets. Rafaël maakt aan de hand van dit boek een portret van Castiglione waar precies te zien is waar een volmaakte hoveling aan moet voldoen.

Het Hof in Milaan

De Sforza’s staan aan de heerschappij van Milaan in de 15e en 16e eeuw. Zij voerden veel oorlogen met andere italiaanse ministaatjes en Frankrijk. Niet verwonderlijk dat Leonardo Da Vinci toen der tijd in zijn sollicitatiebrief schreef dat hij een uitvinder was van oorlogsvoertuigen. Leonardo Da Vinci is het renaissance beeld van Homo Universalis, hij is architect, kunstenaar wetenschappers en deskundige in sport.  Niet gek dus, dat hij gelijk zijn dienstverband kreeg aan het hof van Sforza.

Ruiterstandbeeld

Leonardo Da Vinci ontwerpt oorlogsvoertuigen, waterleidingen en kunstwerken. Hij is vooral bezig met het lang gekoesterde Ruiterstandbeeld en gebruikt allerlei manieren om deze te maken. Hij werkt lang aan het Hof van Milaan en uiteindelijk gaat er een kleimodel naar een tentoonstelling, het echte beeld is nooit gemaakt. Het was een project dat nooit gedaan zou kunnen worden met zo’n groot Bronzen beeld. Typerend voor de renaissance : vertrouwen hebben in de mens en de mens kan alles.

Homo Quadrantus

Volgens de boeken uit de Klassieke Oudheid is de menselijke maat, de maat van alle dingen op aarde. Harmonische verhoudingen in architectuur en muziek zijn terug te wijzen aan het menselijk lichaam. In de (toch nog wel religieuze) Renaissance wordt dit de homo quadrantus: De mens is een evenbeeld van God. Da Vinci heeft deze lichamelijk verhoudingen afgebeeld op vele schetsen van hem die bewaard zijn gebleven. Hiermee is Leonardo Da Vinci naast kunstenaar dus ook een belangrijke wetenschapper.

Mona Lisa

Het bekendste kunstwerk in de geschiedenis komt wederom van Da Vinci: hij maakt een volledig natuurgetrouwe afbeelding van een vrouw voor een landschap. Haar ogen hebben een glans die alleen mensen kunnen hebben, de haren van de wenkbrauwen zijn goed te zien en je kunt zelfs het hart zien kloppen. Het schilderij is gedetailleerd op het hoogste niveau; een kenmerk van de renaissance kunst. De vrouw heeft een oprechte glimlach op haar gezicht, nagemaakt van een model dat aan het lachen werd gemaakt tijdens het schilderen.

Kunst buiten het Hof

Burgers merken weinig van de hoffelijke feesten, ze merken wel iets van de optochten in de stad. Vele straatartiesten treden op pleinen op met muziek, gedichten en spel. Om het publiek vast te houden, moeten de straatacts voldoen aan humoristische elementen en makkelijke plotten. Er wordt veel gewerkt met karakters en improvisatie. Volksdansen en muziek vormt dan weer een inspiratie voor kunstenaars aan het Hof.

Boerendans

De volksdans wordt ook vaak afgebeeld, bijvoorbeeld De Boerendans van Pieter Bruegel. Hij laat zien dat volksdansen er een stuk losser en vrolijker aan toegaan dan hofdansen. Van religieuze taferelen of regels is haast geen sprake. Een bekende volksdans is de Moresca. Deze dans komt uit Zuid-Europa,  wordt uitgevoerd door gemaskerde dansers die in acrobatische bewegingen de strijd tussen de Moren en Christenen uitbeelden.

Hai Lucia

Componist Orlando Di Lasso gebruikt veel volksmuziek in zijn stukken. Hij haalt zijn inspiratie uit de straten van Italië. In zijn Moresca Hai Lucia, zingt Giorgia zijn geliefde Lucia toe. Deze twee namen zijn types uit het commedia dell’arte. Hij is één van de componisten die het geluk heeft in de tijd van de drukpers te leven, zo kan zijn beroemdheid en muziek de grenzen over. Hij is vanuit Noord-Europa naar Italië gekomen om te werken op de hoven.

Commedia Dell’arte

De maskers en kostuums laten het publiek de verschillende types herkennen. de Vrek pantalone, de ijdele opschepper Capitano en de geleerd voordoende Dottre zijn nog maar een paar voorbeelden van de karakters binnen het soort toneelspel. Commedia Dell’arte is vaak een verhaal over 2 geliefden (zonder masker) en de zanni die met lenige bewegingen het hele spel dwarsbomen. Het spel is een samenhang van improvisatie en types en wordt daarom pas later erkend in heel Europa.

Het Hof in Rome

In de 15e eeuw wordt de katholieke kerk steeds zwakker door de hervormingen binnen de kerk. Er wordt een nieuwe paus gekozen: Julius II. Hij is kunstliefhebber en omringt zich snel met Michelangelo, Rafaël en Bramante. Hij voert oorlogen, herstelt de pauselijke macht en is belangrijke kunstopdrachtgever. Rome is een bouwval en wordt door Julius II weer gemaakt tot een cultureel centrum.

Grafmonument Julius II

Michelangelo krijgt de opdracht het grafmonument van Julius II te ontwerpen en te maken. Na 48 inspiratie personen en schetsen zal het project nooit meer gaan lukken zoals Michelangelo het in het begin voor ogen had. Hij krijgt in veertig jaar zoveel opdrachten, dat hij dan pas een kleiner en soberder beeld neer kan zetten van Julius II. De twee lagen in het monument maakt dat er centraal in het beeld Mozes zit. Hij staat symbool voor waakzaamheid en wetgever, iets waar Julius II zich graag aan wil vergelijken. De tien geboden in de hand van Mozes, staan symbool voor de kerkelijke wetgeving.

Sixtijnse tempel

De fundering van de Sint Pieter schijnt het grafmonument van Julius II niet te kunnen dragen. Een reden om de kerk eens te verbouwen. Michelangelo krijgt tegen zijn zin de opdracht mee te werken aan een kapel. Deze opdracht duurt vier jaar en maakt dat hij het project aan het grafmonument moet staken. De Mens is het evenbeeld van God en dat wordt gesymboliseerd in De Schepping van Adam. Er is in de kapel sprake van verkleining en gedetailleerd werk, precies volgens de Renaissance.

Stanza della Signatura

Rafaël wordt naar het hof van de Paus gehaald en wordt opgedragen veel vertrekken van de Paus te beschilderen, zo ook de Stanza. Met zijn adviseurs bedenkt Paus een verband tussen de Klassieke Oudheid, Wetenschap en geloof. Er komen vier schilderijen die elkaar allemaal versterken in de betekenis en vorm.  De schilderijen maken duidelijk dat de Klassieke oudheid onlosmakelijk verbonden is met de katholieke kerk. Ook literatuur en beschaving zijn thema’s binnen deze schilderijen.

De nieuwe Sint Pieter

De Sint Pieter is gebouwd boven het graf van apostel Petrus, Petrus is de verkondiger van het woord van Jezus en de Paus is zijn opvolger. Toen Paus Julius II aan de macht kwam, wilde hij heel Italië onder Pauselijke heerschappij hebben en herbouwde hij de kerk. Hij laat veel kunstenaars uit Florence naar Rome komen en vraagt belastingen en eigendommen op bij de bevolking. De Sint Pieter heeft zijn doel om eenheid binnen de kerk te smeden, niet volbracht, de protestanten splitsten zich af van de kerk met al hun financiële gekonkel voor de herbouwing.

Een nieuwe Sint Pieter

Bramante wordt door Julius benoemt tot projectontwikkelaar van de verbouwing en maakt tekeningen voor de plattegrond van de nieuwe Sint Pieter.  Het ontwerp is gebaseerd op een Grieks kruis in de vorm van een apsis. Hierdoor valt de aandacht extra op de grote koepel in het centrum van de kerk boven het graf van Petrus. Deze koepel is geïnspireerd op het Pantheon en daarmee doet de nieuwe kerk denken aan de romeinse stijl uit het Romeinse Rijk.

Koepel

De koepel geïnspireerd op het pantheon, zou er nooit komen. Michelangelo neemt het project van Bramante over en inspireert de koepel op de dubbele koepel van de dom van Florence (die hij heeft gebouwd). De buitenmuren van deze koepel zijn bekleed met pilasters. Hij speelt met het begrip diepte aan de binnenkant van de koepel. Bovenop de koepel komt een grote lantaarn die veel licht naar binnen laat. De opvolger van Michelangelo voert deze plannen ook werkelijk uit.

Sint-Pietersplein

Deze opvolger was Bernini. Hij maakt de bouw van de Sint Pieter af. Hij voert overigens eigenaardige elementen toe aan de ideeën van Michelangelo en Bramante. Bijvoorbeeld het plein voor de kerk. Dit plein wordt gekenmerkt als echt barok. Het plein heeft 2 zuilengalerijen als 2 moederarmen die het plein omarmen. Op deze zuilen staan allerlei heiligenbeelden afgebeeld. Het plein is van alle kanten toegankelijk, net zoals de kerk (de godsdienst).

Reformatie

De grote afkeer van de protestanten van de katholieke kerk begint bij het verkoop van aflaten. Overal komt men in opstand tegen deze steeds duurder wordende oplichtende aflaten. De eerste hervormers als Erasmus en Luther stellen vast dat niet de paus of de kerk, maar het ware geloof hemelse gunsten kan bieden aan de gelovigen. Luther schrijft 95 stellingen tegen de kerk en zijn aflaten en door o.a. de drukpers kan deze kritiek snel verspreid worden. Deze hunkering naar hervorming resulteert in de afscheiding van de Protestantse kerk.

De ware christelijke religie..

Lucas Granarch is net als Luther een hervormer. Hij brengt spotprenten uit over de verdorvenheid van de paus en de kerk. Hij maakt een schilderij waarop een scheiding tussen 2 kanten het verschil tussen het ware geloof en het katholieke geloof laat zien. Aan de linkerkant van het schilderij prediceert Luther waarbij hij de woorden direct van God krijgt (via een duif). Aan de rechterkant is een twijfelende God te zien die toekijkt op schat gravende en vooral op financieel geïnteresseerde vorsten en pausen. In dit schilderij en andere spotprenten is veel symboliek uit die tijd gebruikt.

Luther als doedelzak

Ook de katholieken maken spotprenten waarin vooral Luther een grote rol vervuld. Hij is op ’n spotprent te zien als een doedelzak die bespeelt wordt door de duivel. Er is een hanenkop in de duivel terug te zien waarbij het verraad van Christus duidelijk wordt gemaakt. De doedelzak is een symbool voor herders. Luther leidt het volk, maar wel volledig de verkeerde kant op. Hij laat mensen de duivel volgen.

Agnus Dei

De paus vindt het na een aantal jaren van protestanten-gedoe genoeg. Hij besluit een vergadering in te zetten met allerlei belangrijke bisschoppen uit Europa. Deze moet ervoor zorgen dat katholieken en protestanten weer bij elkaar komen, wat mislukt. Wel wilt de paus met de kerk de aflaten praktijken afbouwen. Kerkmuziek mag ook niet meer van buitenkerkse invloeden komen en mag geen polyfonie of cantus firmus meer bevatten. Daarbij wordt het gebruik van harde instrumenten verboden. Agnus Dei is een nieuw muziekstuk die wel mag volgens de kerk. Giovanni da Palestrina laat met dit stuk zien dat de kerk een meer ingetogener en soberder sfeer wil uitdrukken in de diensten.

Contrareformatie

De katholieke kerk wil na 1963 de protestantse gebieden met harde hand terugwinnen en heroverd vele gebieden in Spanje en Oostenrijk. In deze heroverde gebieden moet iedereen katholiek zijn. punt. De kerk wil niet alleen met harde hand de mensen terugwinnen, maar ook met indrukwekkende kunst. Overal waar het katholicisme heerst, zijn er uitbundige schilderijen, architectuur en monumenten te vinden met veel dramatiek, dynamiek en kleur. Deze stijl wordt in alle uithoeken van Europa uitgevoerd. Pleinen en straten worden ‘versierd’ met deze nieuwe barokkerken, monumenten en gebouwen. Er wordt daarnaast veel met thema’s gespeeld als liefde, drama, genot en verdriet.

Grafmonument voor Petrus

Bernini maakt een monument boven het graf van de apostel en eerste paus Petrus. Hij maakt een bronzen monument dat wordt gedragen tot vier zuilen. Deze vier zuilen bevatten verhalen die de relatie tussen het joodse en Christelijke geloof laten zien. Langs het dak van de baldaklijn hangen kwasten die het laten lijken dat het van stof is gemaakt. Op de baldaklijn is een engel te zien die een kroon draagt ter symbool van het leiderschap van Petrus. De andere engel draagt een sleutel, deze sleutel geeft Petrus de macht te bepalen wie er in de hemel komt en wie niet.

Extase van Theresa

Theresa is heilig verklaard en krijgt een door Bernini gemaakt monument. Zij is een schoolvoorbeeld van de echte contrareformatie: gepassioneerd en vol overgave aan haar God. Theresa is zo intiem met God dat ze zelfs  met hem getrouwd zou zijn. In het beeld van Bernini ontvangt zij dan ook de liefde van God m.b.v. een pijl. Bernini maakt van deze gebeurtenis een droom waarin Theresa vol verlangen wacht op de pijl die haar zal doorboren. Theresa lijdt geen pijn, maar geniet. Boven haar hangt een Goddelijk licht. Bernini maakt Theresa in het monument mooier dan dat ze was.

De Roeping van Mattheus

Mattheus is een tolheffer die zich in het schilderij van Carvaggio buigt over grote hoeveelheden geld. Toch wordt hij in het schilderij door Christus gekozen om hem te volgen. Vreemd voor een gierige zondige man. Mattheus zal met behulp van het Goddelijk licht dat hem tegemoet komt opstaan om Jezus te volgen. In het schilderij wordt gewerkt met een clair- obsur waarbij de wijzende hand, het goddelijke licht en de lijn van gezichten die kijken zorgen voor een lijn in het verhaal. Hierdoor lijkt het net alsof de kijker er zelf bij is. Dat komt ook door het interieur en kleding die gebruikt wordt in het schilderij en die volledig passen bij de tijd. Ook al kun je nog zo gierig en wraakzuchtig zijn, Jezus zal iedereen accepteren als volgeling.