Botticelli

Er werden schilderingen teruggevonden, zoals van de drie Gratiën (Bron 4).

Lucas Cranack was een Duitse schilder van onder andere de drie Gratiën, waarin drie vrouwen samen worden afgebeeld.

• Engelen zijn nooit klassiek, want ze komen uit het christendom. Hetzelfde geldt voor Jezus. De oudheid en het christendom staan duidelijk los van elkaar.

• Er werden ook veel reliëfs gemaakt, net als in de oudheid, maar dan met christelijke rituelen. Deze leken op de Ara Pacis, uit 14 na Chr., op dit schilderij wordt Augustus met zijn familie afgebeeld (Bron 3). Het is een nationalistisch kunstwerk en er is een altaar van de vrede te zien (minitempel).

Sandro Botticelli, 1445-1510 (Bron 5):

• Leerling van Fra Fillippo Lippi (een beroemde, goede Florence schilder), hij was eerst opgeleid als goudsmid (vanaf 1459), maar vanaf 1462 leerling van Fra Filippo Lippi.

• Botticelli = bijnaam = vaatje, zijn echte naam was Alessandro di Mariano di Vanni Filipepi.

• Hij was een goede leerling en kreeg in 1470 een eigen atelier, dit was bijzonder, want hij was niet van hoge afkomst (vader was leerlooier).

• Hij kreeg de opdracht voor schilderijen voor in de markthal van Florence toen hij 25 was.

• Zijn schoonheidsideaal staat dicht bij ons huidige schoonheidsideaal.

• Veel van zijn schilderijen hebben een mythologisch aspect, geen mythologisch verhaal, maar een morele boodschap.

• Bekende schilderijen: Primavera (1482), Venus en Mars (1483), Geboorte van Venus (1485), Geschiedenis van Lucretia (1504), de Mystieke Geboorte (1500, gaat over Jezus).

• Gebruikte als een van de eerste de klassieke thema’s in zijn werken, er kwam ruimte voor andere thema’s dan alleen het christelijke geloof.

Veel mensen werden in die tijd losbandiger, de monnik Savonarola (1452-1498) kwam hiertegen in opstand. Hij vroeg de Florentijnen hun bezittingen in te leveren en roept ze ter verantwoording. Hierop liet Botticelli zich inspireren, God moest weer belangrijk worden, daarom komt hij terug op de klassieken. Uiteindelijk komt hij zelf op de brandstapel, lijkverbranding van Savonarola: 23-05-1498.

Savonarola:

• Radicaal.

• 1494-1498 machthebber.

• Voorloper reformatie.

• Boete preken: in het begin vonden mensen dit prachtig, maar het werd saai en mensen mochten niet meer drinken enz.

• Vreugdevuren → schilderijen van losbandig gedrag (verbranden?). Vreugde want zo werd de wereld verlost. Hij verbrandde schilderijen omdat hij het er niet mee eens was.

• Ze willen Savonarola weg hebben, dit lukt lang niet, maar uiteindelijk wel. Excommunicatie (opgepakt, gekruist en verbrand), want het is niet in de wil van de kerk.

• Mensen geloofden hem eerst door zijn voorspellingen.

Belli Magi (Grote koningen, 1475) was het eerste grote werk van Botticelli, Casper-Melchior Balthasar:

• Botticelli beeldt zichzelf ook af, helemaal rechts vooraan.

• Hij maakte het in opdracht van Gucsparre del Lama voor de kapel Santa Maria Novella (was een porvenu).

• Die kapel staat ook afgebeeld.

• 3 koningen werd op 6 januari nagespeeld, dit werd op een schilderij afgebeeld.

• Met de aanbidding van de drie koningen vestigt

Botticelli in 1475 definitief zijn naam.

School van Athene:

• Geschilderd door Rafael.

• Plato (links) en Aristoteles (rechts).

• Beeldt de oude wetenschappers af.

• Voorbeeldend voor de renaissance.

• Plato wijst naar boven, niet de werkelijkheid. Aristoteles wijst naar voren, de werkelijkheid.

Giotto:

• De bewening van Christus.

• Een van de eerste schilderijen die echt emotie toonde.

• 14e eeuw.

• Groot verschil met de middeleeuwen: de achtergrond, de engelen, het lichaam van Jezus heeft meer volume, aureool/stralenkrans komt terug, alleen bij heiligen.

• Kruisafneming.

Masaccio:

De cijnspenning (fresco uit 1425).

In Florence kon je dus al je eigen mening vormen, er was veel ruimte voor persoonlijke ontwikkeling.

Dom van Florence:

• Sante Maria del Fiore.

• Gemodelleerd naar koepels van Romeinen en het patheon in Rome.

De Geboorte van Venus (Les 3)

• Klassieke thema’s door de tijd in Rome.

• Gemaakt in 1485, geschilderd op linnen (volgens Daan op canvas) in plaats van hout, minder kostbaar.

• 1,725cm hoog, 278,5cm breed, dus erg groot (Daan: voor op canvas).

• Gemaakt van eigeel en pigmenten.

• Tempera: dun en doorzichtig.

• Tegenwoordig te zien in Florence.

• Links: Zephir, god van de westenwind, met een nymf → waarschijnlijk niet Chloris, want de nimf verzet zich niet/kijkt niet ongelukkig. Ze heet Aura (=briesje).

• Rechts: godin die lijkt op Flora, bloemenjurk etc. Het is Hora, seizoensgodinnen. Afgebeeld is de Hora van de lente, dus niet Flora.

• Venus is met schelp afgebeeld, vanwege haar geboorte, Uranos en Gaia zijn haar ouders. Kronos is hun kind, maar hij neemt wraak voor zijn moeder en hakt de penis af. Die gooit hij vervolgens in zee, het sperma bevrucht de zee en Venus ontstaat. In het Grieks heet Venus Aphrodite = geboorte uit schuim.

• Geboorte op Cyprus.

• Sinaasappelbomen op de achtergrond en riet op de voorgrond (vallussymbool?).

• Ander schoonheidsideaal dan ons huidige, tegenwoordig vinden we dunner mooier.

• Geboorte van Venus wordt verteld in de Homerische hymne (31), er wordt verteld over haar geboorte uit het schuim der zee.

• De houding van Venus lijkt op die van klassieke beelden, is gebaseerd op Venus Pudica (Romeins, contraposto). De huid komt goed overeen met de Venus pudicus, heeft vaak rossig blonde krullen.

• De achtergrond is niet zo goed uitgewerkt.

• Aangetroffen in Villa di Castello: buitenverblijf van familie de Medici in 1490-1527. Ligt rond Florence. Het is in middels open voor publiek en heeft een grote tuin met boompjes in potten.

• De Venus van Botticelli inspireert nog steeds.

Villa di Castello door Giusto Utens , 1599 (1490-1527 in bezit van de Medici)

La Primavera (Les 4)

• La Primavera betekent ‘het voorjaar’.

• Gemaakt in 1484, ten tijden van de bouw van de Sixtijnse Kapel (inspiratie opgedaan door het werk in de kapel).

• 2,03m hoog en 3,14m breed, dus een enorm schilderij.

• Gemaakt op populierenhout met tempera (eierverf).

• Hangt nu in Florence, hangt boven op de muur, dan zijn de verhoudingen beter.

• Het hing eerst in een stadsvilla (stadspaleis?) van familie de Medici, eigendom van een neefje van Lorenzo de Medici: Lorenzo di Pierfrancesco de Medici. Het was een huwelijksgeschenk voor die neef. Het hing in de voorkamer van de slaapkamer, samen met een Madonna (Maria met Jezus) en Minerva (Camilla → amazone) en de centaur (ook door Botticelli).       

• De afgebeelde scene is beschreven in Ovidius de Fasti, een feestkalender met verhalen. Dit was een inspiratiebron voor Botticelli. Bij de maand mei staat het volgende verhaal (uit powerpoint): In de maand mei vertelt Flora hoe zij eens de nimf Chloris was. Chloris werd door de windgod Zephyr met geweld tot vrouw genomen omdat hij verliefd op haar was geworden. Later betreurde Zephyr dit en transformeert Chloris tot Flora. Uit de mond van Chloris wellen bloemen op nadat Zephyr zijn levensadem in de mond van Chloris heeft geblazen. Deze bloemen lopen prachtig door in het gewaad van Flora en Flora lijkt hiermee als het ware voort te komen uit Chloris. Deze gift van Zephyr aan Chloris, de transformatie tot Flora, schenkt haar een prachtige tuin, een weerspiegeling van de bloem die ze feitelijk zelf geworden is. Flora staat naast Venus rozenblaadjes rond te strooien, de bloemen van de Goddelijke Liefde.

• Ook de Rerum Natura was een inspiratiebron (=natuur over dingen), want hierin komen veel figuren voor die ook op het doek staan.

• Het middelste figuur is dus Venus. Venus spat er uit, door een soort aureool (boog), ze staat in het middel en de vegetatie is afwisselend (sinaasappelbomen, bloemetjes en vruchten). Venus staat rozenblaadjes rond te strooien, een teken van goddelijke liefde. Vanwege de bleomenkrans is Venus een dubbelfunctie met Maria.

Flora was ooit de nymf Chloris (3e figuur van rechts met bloemenjurk ) Zephyr, de westenwind had haar als vrouw genomen. Hij kreeg hier spijt van, trouwde met haar en maakte haar Flora, godin van het voorjaar. Zephyr blaast zijn adem in Chloris en er groeien bloemen uit haar mond, rechts op het schilderij is dus een metamorfose te zien. De 2e persoon rechts is dus Chloris en de 3e Flora. Er zijn dus twee fasen van Chloris afgebeeld. De metamorfose van Ovidius is aanwezig.

In de Primavera komt liefde overeen, dit was een populair thema om Botticelli’s tijd.

Marcilio Fiscino, 1433-1499, had deze visie ook:

• Humanistische hoffilosoof van de Medici.

• Combineerde Plato (ideeënwereld) en het Christendom tot een neoplatonisme.

• Volgens Plato is liefde een oerkracht, dit was tijdens de Chaos.

• Liefde ishet verlangen naar (geestelijke) schoonheid (het hoogste idee van Plato).

Er zijn twee soorten liefde:

1. Lichamelijke, aardse liefde: passie, verlangen en bezittingen, voor iedereen bereikbaar.

2. Geestelijke, hemelse liefde: gericht op god, een beheersend leven leiden met minder minachtig voor materiële verlangens.

Betreffende liefde en het proces van leven heeft Ficino geschreven:

“Er is één doorgaande aantrekkingskracht, te beginnen met God, gaande naar de wereld, en weer terugkerend naar God. Een aantrekkingskracht in een cirkel, beginnend en eindigend in God zelf. Het schilderij laat deze cirkel in drie gedeelten zien. Het gedeelte van de ziel: de lentewind die in de schoonheid van de aarde blaast zodat het de vegetatie voortbrengt. De Gratiën dansen in blijdschap over de wereld, gezegend door de aanblik van Venus en Cupido richt zijn boog op Euphrosyne die zich reeds aangetrokken voelt door Mercurius. Er is een sterke gewaarwording van beweging van rechts naar links. Muziek is makkelijk te verbeelden als sterke aanwezigheid in de dans van de Gratiën en in de beweging over het canvas.”

Camilla en de Centaur:

• Hing boven La Primavera.

• Gemaakt in 1482 en 2,07m hoog bij 1,5m breed. Weer met tempera op linnen.

• Camilla was een amazone, een vrouwenvolk dat niets van mannen moest hebben.

• Camilla was een strijdster van de Volski.

• De jurk van Camilla verwijst naar familie de Medici: het wapen er op is het wapen van de familie de Medici, het schilderij was weer in hun opdracht gemaakt. Het wapen heet hellebaard.

• De gezichtsuitdrukkingen zijn bij Botticelli niet zo goed.

• Ze heeft olijftakken om zich heen, dit staat voor overwinning (oudheid) en vrede (christendom).

• Je ziet dat Camilla de Centaur aan zijn haren trekt, omdat hij staat voor het dierlijke in de mens.

• De amazone staat voor het beheerselijke en de Centaur voor het onbeheerselijke. Het thema is dan ook ‘beheersing van het geestelijke over het lichamelijke.  

Venus en Mars (Les 5)

• Ongeveer in 1483 gemaakt, tempera op hout, dit was duur omdat het mooi aan elkaar gemaakt moest worden. Ei tempera/eierverf, pigment gebonden met ei.

• 69cm hoog en 173,5m breed.

• Gemaakt na de Primavera.

• Centaurs/Satiers staan voor de dierlijke/moeilijk tembare kant van de mens. De satiers spelen met een lans met schelp en een helm, ze proberen de slapende mens te wekken met een hoorn. Een satier is een fabeldier met bokkenpootjes en hoorntjes, hier hebben ze een klassieke rol, maar normaal zijn ze ADHD. Een satier gaat bijna Mars wakkerblazen. Dit is de eerste keer dat er een satier op een schilderij voorkomt, dat niet uit de oudheid komt.

• Het schilderij was een huwelijksgeschenk, maar niet voor de Medici → voor de Vespucci.

Amerigo Vespucci (1454-1512), naar hem is Amerika vernoemd, kwam ook in deze familie voor. Vespa is wesp in het Italiaans, dit is een woordspeling met het familiewapen van de Vespucci’s. De wespen zijn rechtsboven te vinden, boven het hoofd van Mars.

Venus draagt een witte jurk met een parelbroche: dit staat voor kuisheid en maagdelijkheid. Mars heeft geen kleren aan. Venus is wakker en Mars slaapt. Venus werpt een waakzame, serieuze, zorgelijke blik naar Mars. Deze Venus is een hele andere dan in het verhaal van Herodotus, deze is namelijk veel kuiser. Venus was eigenlijk getrouwd met Vulvanus, dus ze deed aan overspel. Venus en Mars hebben dus een geheime relatie, VUlcanus maakte een net over het bed en Venus en Mars werden gevangen. Alle goden werden erbij geroepen en er volgde Homerisch gelach.

Marcilio heeft veel van Plato vertaald en het toegankelijker gemaakt.

Klassieke verhalen: de geschiedenis van Lucretia en de geschiedenis van Verginia (Les 6)

• Livius: ab urbe Condita (=vooraf de stichting van de stad), geschiedschrijving met ruimte voor sappige verhalen. Levert een rolmodel op van hoe een Romein moet zijn.

• Tijd van Augustus, pax augusta.

• Botticelli heeft 2 verhalen gemaakt tot schilderij.

• Hij krijgt een terugslag van de Medici, ze zijn even niet aan de macht (1494-1512), omdat ze zich steeds dictorialer gingen opstellen. Er werd een gevoel ervaren van bevrijding uit een tirannie → daarom deze schilderijen → parallel met bepaalde Romeinse periodes.

• Parallel tussen de 2 schilderijen is het verzet tegen gezag. David (joods) wordt afgebeeld en hij is een gevestigde macht, ook Judith wordt afgebeeld en is ook een gevestigde macht.

De geschiedenis van Lucretia:

• Geschilderd op houten panelen, met tempera en olieverf.

• 1504.

• 83cm bij 180cm.

• De essentie voor Botticelli was de arrogantie van een groep machtshebbers (was tegelijkertijd ook aan de macht in Florence), dit is niet zeker maar wel een interpretatie.

• Eerst vindt de linkse scene plaats, dan de rechtse en dan het midden. Links en rechts zijn eigenlijk binnen, midden is buiten. Het schilderij bevat dus meerdere scènes.

• Botticelli koppelde het aan zijn eigen verhaal/tijd: beeld middenboven, verbonden aan de geschiedenis van Florence.

• Verhaal was aan het eind van de koningstijd 753-509 voor Christus, Tarquinius Superbus was de laatste koning en hij was erg wreed. Hij luidt een republiek in, hij wordt afgezet door de dood van Lucretia.

• Sextus Tarquinius was zijn zoon en hij had ook macht, hij riep de republiek uit. Brutus en Collatinus zaten in legerkamer met het Collatinus verteld overhalen over z’n vrouw Lucretia (loonbeeld van breugd). Zij zat thuis → ideaal. (kon niet echt goed deze zin lezen). Sextus zoekt Lucretia als ze alleen is en verkracht haar.

Geschiedenis van Lucretia:

• Speelt zich af op een scharnierpunt in de Romeinse geschiedenis, van koningschap (Etrusken) naar republiek, na Lucretia wordt de republiek ingesteld. Dit verhaal gaat dus ook over verzet tegen de huidige macht. Het speelt zich af rond 1500 voor Chr, dus eerder dan Verginia.

• Alle mannen zijn trots op hun vrouwen, er is een f… je, iedereen is trots op zijn vrouw, ze gaan langs bij alle vrouwen, valt best tegen, maar Lucretia zit gewoon wat te spinnen en mooi te zijn. Koningszoon (Sextus) Tarquinius ziet haar en wordt obsessief verliefd op haar. Er is oorlog in het gebied, de man van Lucretia was op oorlog. Tarquinius gaat naar Lucretia toe en wil seks met haar hebben. Lucretia verzet zich, bij bedreigt haar en zegt dat als ze niet met hem slaapt, dat hij haar zal vermooiden en ook een slaaf. Hij zou ze samen neerleggen (eerloos). Lucretia laat zich verkrachten. Als haar man terug komt vertelt ze het, daarna pleegt ze zelfmoord, omdat ze haar eer verloren heeft.

De scènes:

• 1 (links): Tarquinius overmeestert Lucretia en bedreigt haar. Op het reliëf zie je Jutith, de underdog.

• 2 (rechts): Lucretia is een slappe vaatdoek, Collatinus komt met vrienden. Lucretia vertelt het verhaal en steekt daarna zichzelf neer.

• 3 (midden): Lucretia wordt publiekelijk opgebaard, Brutus zweert dat het niet ongewroken kan blijven, koningen werden verdreven. Er kwam een republiek met consuls en senaat. Brutus zet Sextus af en laat hiervoor alle mensen een eed zweren. Op de zuil staat David, hij lijkt op het beeldje Donatello. De overeenkomst met Lucretia is een underdog die hun volk redt.

De geschiedenis van Verginia:

• 1504.

• Tempora en olieverf op hout geschilderd.

• 85cm bij 165cm, te zien in Boston.

• De essentie is weer de arrogantie van een groep machthebbers.

• Meerdere scènes in één plaatje.

• Speelt zich af in een loggia, een open hal met zuilen.

• Ten tijden van de republiek werden er 10 mannen aangesteld die alle macht hadden. Appius Claudius was er een van, hij staat helemaal in het midden. Hij wil de macht niet opgeven.

De geschiedenis van Verginia:

• Het meisje Verginia wordt slachtoffer van het gedrag van de decem viri (Romeinse mannen die korte tijd de macht hadden rond 450 voor Chr.). Appuis Claudius is een van deze tien mannen en probeert Verginia te dwingen met hem te trouwen. Zij wil dit niet, dus hij laat haar ontvoeren, maar ze was al verloofd. Verginia was een fatsoenlijk meisje, haar vader (Verginius) gaat naar Appius Claudius toe en wil Verginia terughebben. Appius Claudius wijst dit verzoek af.

• De omstanders zien dit gebeuren, zijn het er niet mee eens, Verginia en Verginius vluchten de loggia uit. Ze gaan naar een slagerswinkel en Verginius doodt hier zijn dochter om haar te behoeden voor de eerloosheid van een gedwongen huwelijk. Het volk komt hierop in opstand tegen de decem viri.

De scènes:

1: Appius Claudius laat Verginia oppikken en naar haar huis brengen.
2: Mannen wijzen, hij volgt.
3: Waar Verginia staat, haar vader komt.
4: Waar Appius zit.
5: Vader komt (met de rode mantel) en smeekt op Verginius. Appius verbiedt dit.
6: Vader heeft een dolk en steekt zijn dochter neer om de familie te redden en haar afschuwelijke leven te ontzien.
6a: Hij stapt op z’n paard en geeft moed om iets te doen aan Claudius.
7: De mannen zweren ook een eed om Appius af te zetten, vergelijkbaar met wat Brutus deed.

Botticelli als gelovige (Les 7)

Madonna del Magnificat:

• Madonna: Mariabeeld

• Magnificat: van magnificere (= verheerlijken, prijzen): het boekje in hand, schrijft een vreugdezang nadat ze weet van Jezus in haar buik.

• 1480-1481.

• Venus-achtig gezicht, misschien zijn dezelfde modellen gebruikt?

• De andere mensen in het schilderij zijn Jezus (met granaatappel in zijn hand, de pitten komen al voor in de oudheid) of engelen.

• Die granaatpitten horen bij het verhaal van Persephone (weet niet of dit belangrijk is, maar dit staat op wikipedia):

Demeter hield geweldig veel van haar dochter en waakte over haar als een moederkloek. Maar toch werd Persephone ontvoerd, juist toen ze bloemen plukte in het veld. Hades, de god van de onderwereld en heerser over dedoden, kwam met paard en wagen op uit een kloof in de schoot van de aarde en trok haar op zijn wagen. Persephone riep om hulp, maar het mocht niet baten: ze verdween met hem in de duisternis.

Demeter stortte zich in een diep verdriet. Na lang gezocht te hebben op aarde ging ze ook de sterrenbeelden af, daar vroeg zij aan Hélice of zij haar dochter niet gezien had. Deze gaf als antwoord dat Helios alles gezien had, en gaf daarna zelf het antwoord al: Persephone is in de onderwereld, bij Hades. Demeter was volkomen machteloos en in haar treurnis over het verlies bracht ze een dorre winter op aarde en veel mensen leden hongersnood.

Toen het al te erg werd, gebood Zeus zijn broer Hades om Persephone aan haar moeder terug te geven. Hades stemde toe, maar Persephone moest nog één avondmaal eten en daar at ze zes granaatappelpitjes. Als er eenmaal iets in het dodenrijk is gegeten, kan men niet meer terug. Voor elke pit die ze gegeten had moest Persephone een maand naar hem, naar de liefde terugkeren. En zo gebeurde het dat zij elk jaar in de lente en een deel van de zomer, het groei- en bloeiseizoen, bij haar moeder was en daarna weer terugging naar de onderwereld, naar Hades. Met Persephone kwam dus elk jaar de lente op aarde, en sprak men van de Anodos van Persephone. De mythe van Demeter, Hades en Persephone kan zo gezien worden als de Griekse verklaring van het ontstaan en voortduren van de seizoenen.

Madonna della Melagrana:

• 1435.

• Jezus heeft weer een granaatappel.

Jezus heeft weer een granaatappel.

Saint Sebastiaan:

• Dit was een populair thema.

• Het is een naakte, jonge man met pijlen in zijn lijf. Een christelijke man die diende in het leger van keizer Diocletianus in de 4e eeuw na Christus. Hij was prefect (voorman) van de Pretoriaanse garde (keizerlijke lijfwachten). Omdat hij christen was besloot de keizer net zo lang pijlen op hem te schieten tot hij dood ging, maar hij ging niet dood (Godswonder). Hij werd uiteindelijk gemarteld. Hij is een soort beschermheilige van de militairen en de pest geworden. De pijlen van Apollo braakten de pest, hij was besloten met die pijlen maar hij genas.

Deze eerste is van

Montegna, gemaakt

in de 15e eeuw.

Aanbidding van de wijzen:

• 1475.

• ‘Doorbraakschilderij’, hierdoor kwam Botticelli in oog van de medici.

• De man in het blauwe gewaad met grijs haar (Gaspare del Lama) was de opdrachtgever.

• Ook Cosimo de Medici en Lorenzo il Magnificozijn afgebeeld, als 2 van de 3 koningen.

• Het aankijken is geen toeval.

• 1 van de 3.

Er is er ook een gemaakt door Fra Angelico en Filippo Lippi (onderste).

Annunciatie:

• 1489-1490.

• Annunciatie = aankondigen van de geboorte van Christus.

• De lelie is het symbool voor kuisheid, Maria, etc.

• Er zit beweging in het schilderij, bijna aanraking, niet in het midden, maar op de gulden snede.

• De engel Gabriël is afgebeeld, heeft een halo.

• Maria kijkt niet heel blij, in tegenspraak met het verhaal van de mognificat.

• Dit laat zien dat Botticelli ook landschappen kon schilderen, je ziet Florence en de Arno.

• Leonardo da Vinci heeft ook een annunciatie geschilderd.

Bewening van Christus:

• Maria in het midden, ze ziet er oud uit: veel ingepakt, weinig vrouwelijk schoon. Dit klopt chronisch gezien wel.

• Je ziet veel heiligen met een halo en Petrus met een hemelsleutel.

• Een veel somberder verhaal dan bijvoorbeeld de annunciatie, misschien door het sombere leven toen.

• Relatief veel negatieve emotie

• De eerste poging was van Giotto, kijk bij de eerste les.

De mystieke geboorte:

• 1500.

• Het oog van Maria is het middelpunt, belangrijk.

• Gemaakt toen de Medici niet aan de macht waren.

• Veel hoop in het schilderij: vreugdedans, vastgebonden duivel etc.