Rusland tussen dictatuur en democratie

Rusland tussen dictatuur en dictatuur §1 Van autocratie naar dictatuur Aan de top van de samenleving stond de Tsaar (alleen heersende keizer), Onder hen stonden de adel en de geestelijken. Daarna kwamen de burgers en de vrije boeren. Aan de basis van de samenleving stonden de rechteloze lijfeigenen. In 1861 werd de lijfeigenschap afgeschaft door tsaar Alexander II. Lijfeigenen moesten hun vrijheid echter nog afkopen, en de landheren behielden veel macht. Het verzet tegen de tsaar nam toe. Liberalisme kreeg aanhang onder de stedelijke burgerij, terwijl het marxisme op de universiteiten erg populair werd. In 1879 werd de radicale organisatie ‘Volkswil’ opgericht. Deze vereniging wilde de maatschappij veranderen door de tsaar ten val te brengen. In 1881 werd Alexander II vermoord in Sint-Petersburg. Alexander III greep hard in, alle tegenstanders werden uitgeschakeld (executie, verbanning enz.). Hij werd in 1894 door zijn zoon Nicolaas II opgevolgd (dit werd de laatste tsaar) Begin 20e eeuw ging het niet zo goed met Rusland. Ze verloren de oorlog met Japan, en het volk kwam in opstand. Tijdens een demonstratie tegen de tsaar op 9 januari 1905 werden vele mensen door de paleiswacht neergeschoten (‘Bloedige Zondag’). Dit werd de aanleiding tot groot verzet tegen de tsaar. De Tsaar stelde wanhopig op 30 oktober 1905 het ‘Oktobermanifest’ op. Hij beloofde hierbij vrijheid van meningsuiting, vergadering en vakvereniging en de instelling van een Doema (parlement, helft gekozen door keizer, andere helft gekozen d.m.v beperkt kiesrecht). Al deze beloftes bleken echter niet navolgbaar. In 1917 bevond Rusland zich midden in de Eerste Wereldoorlog. De bevolking leefde in armoede. Het laatste vertrouwen in de tsaar verdween. In februari 1917 vond een nieuwe opstand plaats in Sint-Petersburg. Dit keer kozen het leger en de politie de kant van het volk. Op 2 maart trad Nicolaas II af als tsaar. Autocratie was ten val gebracht. De Voorlopige Regering werd door de Doema in het leven geroepen, o.l.v. Kerenski. De sovjet van Petersburg had veel invloed. Op het platteland braken opstanden uit. In april 1917 kwam de communistische leider Lenin terug naar Rusland. (terug uit ballingschap). Na de scheuring binnen de Russische Sociaal Democratische Arbeiderspartij, noemde Lenin zijn groep de bolsjewisten (‘degene die de meerderheid hebben’) Hij geloofde dat de revolutie op gang moest worden gebracht. Hij begreep dat het verstandig was om de kant van de Sovjets te kiezen, en niet de kant van Kerenski. Hij bedacht een program, bekend onder de naam ‘Aprilstellingen’, dit hield in: ‘Alle macht aan de sovjets, alle grond aan de boeren en vrede met Duitsland’. Communistische aanhang binnen sovjets groeide snel. Op 7 november 1917 vond er een staatsgreep plaats. Er werd een geheel communistische regering gekozen, niet wetend wat dit voor Rusland zou gaan betekenen… De verkiezingen van (november) 1917 zouden de laatste verkiezingen zijn in meer dan 70 jaar. Sociaal- revolutionairen behaalden de meerderheid, gevolgd door de communisten. Parlement werd na 1 zitting al ontbonden. I.p.v. een parlementaire democratie vestigden de communisten een sovjetdemocratie. In 1921 werd een opstand van matrozen met geweld neergeslagen. Tussen 1918 en 1922 kende het land geen wetboek van strafrecht. Meteen na de revolutie werden alle productiemiddelen tot staatseigendom verklaard. Privé-bezit werd zwaar gestraft. De gevreesde Tsjeka (geheime politie onder Lenin), maakte jacht op echte en vermeende tegenstanders. Een jaar na de revolutie verenigden alle mogelijke tegenstanders (tsaristische officieren, edelen, mensen uit de middengroepen maar ook veel boeren en arbeiders) zich om de communisten of te zetten. Ze werden ook wel de ‘Witten’ genoemd (de communisten waren de ‘Roden’). Hierna woedde er drie jaar lang een gruwelijke burgeroorlog. In 1920 werden de Witten verjaagd. 5 miljoen Russen vonden de dood, onder andere de voormalige Tsaren familie. Rusland kreeg een andere naam, Unie van Socialistische Sovjet-Republieken (USSR). Lenin stierf in 1924. § 2 Rusland onder de Rode Tsaar Stalin, eigenlijk Josef Djoegasjwili, werd geboren in Geogië, als zoon van arme ouders. Hij sloot zich aan bij de bolsjewisten van Lenin. Vanaf 1922 steeg zijn macht binnen de partij, nadat hij was aangesteld als secretaris-generaal van de Communistische Partij. In zijn nieuwe positie bouwde hij een web van macht. Hij kreeg de bijnaam ‘kameraad kaartsysteem’, dankzij zijn uitgekiende personeelspolitiek. Na de dood van Lenin schakelde Stalin stap voor stap zijn tegenstanders uit, tot hij is 1929 partijleider werd. Boecharin en Trotski (tegenstanders om leiderschap) werden later gedood. Stalin sprak in 1925 uit zich niet echt te richten op een wereldrevolutie, dit zorgde voor veel opschudding. Ondanks alle opwinding werd Stalin dankzij zijn nieuwe leer toch erg populair. De door Lenin ingestelde Nieuwe Economische Politiek (1921) werd door Stalin afgeschaft (in 1929). Deze politiek gaf nog enige vrijheid op de markt. Een staatscommissie. Gosplan, kreeg de opdracht om van het agrarische Rusland een industriële natie te maken. De resultaten van Stalins eerste vijfjarenplan vielen tegen. Wel kreeg Rusland een nieuw gezicht, overal industrie. Het geld voor de industrialisatie moest worden opgebracht door de verkoop van landbouwopbrengsten. Vele boerenbedrijfjes werden samengevoegd tot efficiëntere collectieve boerderijen. Deze kolchozen moesten 7/8 deel van de opbrengst afstaan aan de industrie. De boeren verzetten zich massaal, maar wie zich verzette werd opgepakt en gedeponeerd of doodgeschoten. De koelakken (onwillige boeren, rijke boeren), weigerden om zich in de kolchozen te laten opsluiten. In Oekraïne was het verzet zo groot, dat het gebied hermetisch werd afgesloten. De kunstmatig veroorzaakte hongersnood kostte vele mensen het leven. In 1934 werd een vooraanstaand partijfunctionaris, Sergei Kirov, vermoord. Vele Russen hadden gehoopt dat Kirov de macht van Stalin zou kunnen inperken. Stalin werd beschuldigd van de moord. Namens Stalin werden vele mensen gearresteerd, gevolgd door executies en deportaties. De gedeporteerden moesten dwangarbeid verrichten in een van de strafkampen (gezamenlijk Goelag Archipel genoemd) Met de dood van Kirov begon de Sovjet-Unie een periode die als de ‘Grote Terreur’ de geschiedenis in zou gaan en tot de dood van Stalin in 1953 aan tien tot twintig miljoen mensen het leven kostte. Het doel van de terreur? Stalin duldde geen verzet. Hij regeerde d.m.v. angst. ‘Ik heb liever dat men mij trouw is uit angst dan uit overtuiging. Overtuigingen kunnen veranderen, angst blijft’. Alle handelingen werden door de communistische partij gecontroleerd. Kunstenaars moesten kunst vervaardigen in dienst van de revolutie. Ook het onderwijs werd gecontroleerd. Trotski verdween bijvoorbeeld uit de geschiedenis boeken en van foto’s. In 1941 begon Adolf Hitler met ´Operatie Barbarossa´, de aanval op de Sovjet-Unie. Stalin slaagde erin de steun van de massa´s te winnen door het Russische nationalisme bekwaam te spelen. Niet het communisme, maar Rusland liep gevaar.. de Tweede Wereldoorlog werd daarom de ´Grote Vaderlandse Oorlog´ genoemd. Vanaf de slag bij Stalingrad, in 1943, was de oorlog in het voordeel van het Rode Leger beslecht. Er volgde een lange reeks overwinningen, tot de Duitse overgave in 1945. De terreur duurde ondertussen voort. Velen overleefden de Goelag Archipel niet. Begin maart 1953 overleed Stalin aan een hersenbloeding.
§ 3 Aan de Sovjet-leiband Na de Tweede Wereldoorlog kwam de bevrijding van Midden- Europa vrijwel geheel op de schouders van Stalin en het Rode Leger. Voordat men inzag wat dit voor gevolgen zou gaan hebben, was het al te laat. De Oost-Europese landen moesten gaan dienen als een veilige bufferzone, tegen de Duitsers. Deze landen kwamen onder Sovjet-Rusland gehoorzame regeringen (dus communistisch). De Duitstalige bevolkingsgroepen in Tsjecho-Slowakije of in Polen en Hongarije werden uit het oosten verdreven. Polen verloor in het oosten gebied aan Rusland en kreeg in het westen Duits grondgebied terug. Polen verschoof dus eigenlijk naar het westen. Na de Tweede Wereldoorlog was de verbittering tegen de Duitsers groot. De bevolking streefde naar verandering. De verandering onder Sovjet-toezicht waren niet erg gunstig. De communisten streefden naar alleenheerschappij, andere politieke partijen werden verboden (anti-fascisme, ze zouden met de Duitsers hebben samengewerkt), en politieke rivalen werden uitgeschakeld. Bij de verkiezingen in Tsjecho-Slowakije voor de grondwetgevende Nationale Vergadering in 1946, haalden de communisten 38% van de stemmen. Hun leider Gottwald werd minister-president, en eiste belangrijke posities op in de regering. Het was moeilijk de economische plannen te realiseren, zeker toen in tijden van droogte en hoge prijzen, het verkrijgen van de economische hulp van het Marshallplan werd verboden. Rusland nam (tegen de wil van de democratische ministers in) steeds meer macht. Alle posities binnen de regering werden bezet door communisten. Ook in andere Oost-Europese landen versterkten de communisten hun machtsposities. De Oost-Europese maatschappij werd vervormd, volgens de vijfjarenplannen. Er werden kolchozen gesticht. Dit zonder veel verzet omdat de vroegere bezetters al waren vermoord of gevlucht. De boeren die op de kolchozen werkten mochten wat vee houden en een klein stukje land bewerken voor eigen gebruik. De productie van staal was erg belangrijk volgend het Sovjet-model. Alle mijnen en grote industriële complexen werden genationaliseerd, overigens weer zonder veel verzet. De communistische regimes beperkten steeds meer de persoonlijk vrijheid. De nieuwe Sovjet leider Chroesjtsjov, maakte een programma van destalinisatie bekend: meer vrijheid en meer aandacht voor productie van consumptiegoederen. De macht van oude stalinisten werd niet aangetast, de onvrijheid van de bevolking bleef. In veel Oost-Europese landen bleef het onrustig. De onrust sloeg in 1956 over naar Hongarije, daar was de economische en maatschappelijke situatie erg slecht. Voorzichtige hervormingen tijdens de regering van Nagy (Notsch)en de onrust in andere Oost-Europese landen maakten de weg vrij voor verzet. De Hongaarse Opstand werd echter bloedig neergeslagen daar het Russische leger. Tienduizenden Hongaren offerden tevergeefs hun leven voor de vrijheid. De regering van Moskou kon niet toelaten dat Hangarije zich zou losmaken van het Warschaupact, en niet meer zou behoren tot de Russische invloedssfeer. Twaalf jaar later, tijdens de Praagse Lente van 1968, eist de Tsjechische bevolking op vergelijkbare wijze vrijheid op. Breznjev, de nieuwe Sovjet leider die strenger, meer stalinistisch, was dan zijn voorganger Chroesjtsjov, maakte meteen duidelijk dat zelfs gematigde hervormingen onacceptabel waren. Troepen van het Warschaupact herstelden in 1968 met veel moeite het oude gezag. De communisten slaagden er in Polen niet in af te rekenen met de kerk. Vanaf 1980 zou in Polen de macht van het communistische regime afbrokkelen. Vanaf 1970 kreeg Polen te maken met een lange serie stakingen, waarvan de havenstad Gdansk het centrum was. De Poolse arbeiders slaagden erin een vakbond op te richten (1980), die niet door de communisten werd gecontroleerd. Deze vakbeweging Solidariteit, werd geleid door Lech Walesa, hij kreeg in 1983 de Nobelprijs voor de vrede (tot grote schrik van de Russische en Poolse regering). Het verzet was niet te breken. Mede door Solidariteit kreeg Polen in 1989 een niet-communistische regering. In 1990 werd Lech Walesa president van Polen. § 4 De Tweede Russische Revolutie Gorbatsjov is onlosmakelijk verboden met de begrippen ‘glasnost’ (openheid) en ‘perestrojka’ (herstructurering of hervorming). In 1985 begon Gorbatsjov aan zijn moeizame afrekening met de stalinistische erfenis. De Sovjet-Unie was een verstarde samenleving, bestuurd door een groep oude partijbonzen, de ‘apparatsjiks’. Deze groep beschikte over vele privileges (buitenhuis, banen, macht enz.) In 1985 stond de Sovjet-Unie economisch aan de afgrond. Dit vooral door de hoge militaire uitgaven. Gorbatsjov sloot ontwapenings-overeenkomsten met de Verenigde Staten en liet hele wapenarsenalen vernietigen. Vol verbazing zagen de Russen hoe ze meer en meer vrijheid kregen. De planeconomie was volledig vastgelopen. Waarom harder werken dan nodig is, je mag toch niet voor jezelf produceren. Het was de falende economie die Gorbatsjov voorzichtig probeerde te liberaliseren. Maar hij bleef een tegenstander van particulier bezit en een vrije markt. Dit bleek echter niet meer tegen te houden. De lonen stegen weliswaar, maar de prijzen nog meer. De inflatie sloeg toe. Veel gewone Russen begroetten de hervormingen met twijfel in het hart. Gorbatsjov begon meteen na zijn aantreden met een bestuurlijke reorganisatie. In 1988 begon hij met de macht meer bij de staatsorganen te leggen en minder bij de partij. De wetgevende macht kwam toe aan het Congres van Volksafgevaardigden, de uitvoerende macht aan een president met grote bevoegdheden. Gorbatsjov lag nu vanaf 2 zijden onder vuur. De communisten wilden de veranderingen tegen gaan, en aan de andere kant stond een groep opposanten die de hervormingen niet ver genoeg vonden gaan. Tot de laatste behoorde Boris Jeltsin. Hij werd in 1990 president van de Sovjet-republiek Rusland. Onder de bevolking was hij erg populair. Jeltsin keerde zich openlijk van het communisme af, waardoor hij in conflict raakte met Gorbatsjov. Hoe noemde zichzelf een sociaal-democraat. In 1990 zetten de radicale hervormers een gewaagde stap, door Rusland soeverein te verklaren, wat inhield dat de eigen grondwet voortaan voorrang had op die van de Sovjet-Unie. Rusland hield zich het recht voor uit de Sovjet-Unie te stappen en zouden in juni 1991 directe presidentsverkiezingen houden. In juni 1991 won Jeltsin met een grote overwinning de verkiezingen van Rusland. Twee maanden later probeerden orthodoxe communisten Gorbatsjov af te zetten. Jeltsin kwam Gorbatsjov te hulp, en overtuigde de communisten van hun ongelijk. Dit leverde Jeltsin een sterkere positie op. Tijdens een debat in het Russische parlement (1991) werd Jeltsins wens om de Russische Communistische Partij te verbieden door Gorbatsjov ingewilligd. Na de mislukte staatsgreep van 1991 was het Boris Jeltsin, die Gorbatsjov zodanig onder druk zette, dat deze akkoord moest gaan met het recht van afscheiding van iedere republiek binnen de Sovjet-Unie. In december 1991 viel de Sovjet-Unie definitief uit elkaar. Door toedoen van Jeltsin werd het GOS opgericht, Gemenebest van Onafhankelijke Staten. ´Geweld als middel om politieke doeleinden te realiseren in onproductief´, zo schreef Gorbatsjov. In feite begroef hij hiermee de oude ´Breznjevdoctrine´, die Moskou het recht gaf geweld te gebruiken indien een van de landen van het Oostblok werd ´bedreigd´. Behalve in Roemenië verliep de overgang naar democratie in Oost Europese landen snel en vreedzaam. Rusland ondervond grote problemen met de economie. Het IMF, Internationale Monetaire Fonds, stak grote bedragen in Rusland, waar door corruptie en inflatie weinig van over bleef. Jeltsin kreeg op politiek gebied te maken met machtige minder democratische en anti-democratische stromingen. De communisten onder leiding van Zjoeganov zijn hun idealen van het verleden niet vergeten. De extreme nationalisten worden geleid door Zjirinovski. En een derde groep zijn de ´tsaristen´, die van Rusland weer een monarchie willen maken. Maar hoe sterk de Russische geschiedenis ook doorwerkt in het heden, een terugkeer naar oude tijden lijkt onmogelijk. Daarvoor hebben perestroika en glasnost de Russische samenleving teveel veranderd.