Module 2, De weg naar de brandstapel

§2.1; oorzaken Het humanisme was een stroming in de letterkunde en de wijsbegeerte die teruggreep op de klassieke oudheid en de nadruk legde op zelfstandig denken. Humanisten geloofden gewoonlijk wel in magie, maar ze meenden dat mensen konden toveren zonder de hulp van de duivel. Maar de helft van de intellectuele elite geloofden de humanisten niet dus zo konden de humanisten de heksenwan wel afremmen maar niet tegenhouden. Er zijn verschillende oorzaken voor het toenemen van de heksenwaan inde 16e en 17e eeuw: - Godsdienstige conflicten vormden een belangrijke oorzaak. Al vroeg in de 16e eeuw ontstond er een scheur tussen de rooms-katholieke kerk en de diverse protestantse gemeenschappen. In de loop van de 16e eeuw groeiden de protestantse kerken en liep het conflict heviger op. Het verschil tussen duiververeerders en ketters was voor de inquisitie niet erg groot. De protsanten beschuldigden de katholieke kerk ervan de duivel te dienen. - Er waren economische oorzaken. Door de ontdekkingsreizen kwam er een grote hoeveelheid goud en zilver over uit Amerika geschikt om muntgeld van te maken. Dit leidde tot en grote inflatie. Het verschil tussen arm en rijk werd steeds groter. - Ook enkele rampen troffen de mensen, zoals epidemieën en hongersnoden. De mensen waren zich goed bewust dat het slecht ging met de wereld en dachten dus dat de invloed van de duivel was toegenomen. Vervolging van heksen was een manier om de woede van het volk op weerloze zondebokken te richten.

§2.2; hoeveel en waar? Er zijn in totaal waarschijnlijk ongeveer 50000 tot 60000 terechtstellingen geweest. Veel verdachten werden echter vrijgesproken of kregen een lichtere straf. In enkele landen ging het om kleinere getallen. De Engelsen stelden minder dan 1000 mensen terecht omdat in hun land de inquisitoire en de folteringen niet doorgevoerd waren. In de Republiek der Verenigde Nederlanden waren bijna geen terechtstellingen. Er was veel contact met andere geloofsovertuigingen en andere manieren van doen door de handel en door de oorlog met Spanje van 1568 tot 1648 was er nauwelijks nog aandacht voor de hekserij. De meeste aanklachten gingen om gemeenschappen waarin de meeste mensen elkaar kenden en waarin dorpsbewoners bekenden beschuldigde. In dorpen waren de inwoners voortdurend op elkaar aangewezen en konden zij makkelijk een conflict met elkaar krijgen.

Dit wil je ook lezen:

Online oplichting

§2.3; Heksen: altijd vrouwen? Het is een misvatting dat de aangewezen heksen altijd vrouwen waren. Er werden ook mannen aangeklaagd en soms zelfs echtparen. Voor het feit dat vrouwen vaker van hekserij werden beschuldigd dan mannen, kan men twee oorzaken geven: - De eerste oorzaak ligt in de vrouwenarbeid: vrouwen waren, naast huisvrouw, vooral actief in de verzorgende beroepen. Soms werd een vroedvrouw beschuldigd van de dood van een kind. - De tweede oorzaak heeft te maken met de sekse: vrouwen werden gezien als dommer en zwakker dan mannen. Vrouwen waren dus kwetsbaarder en zouden sneller in contact komen met de duivel.

De beklaagden kwamen vaak uit de lagere klassen en niet jong meer. Een meerderheid was ouder dan 50 en dat was in die tijd bejaard. Oude mensen waren soms geestelijk minder gezond en dus lastig. Ze kwamen ook regelmatig in conflict met anderen.

§2.4; de heksenjacht De voorwaarde voor een heksenjacht was: het beeld van de activiteit van heksen was gevormd en verspreid en de plaatselijke rechtbank moest zeggenschap hebben over hekserij. De oorzaken voor een heksenjacht waren: een economische crisis, een religieus conflict of het plaatsvinden van rampen zoals oorlogen en hongersnoden. De aanleiding was meestal een persoonlijk ongeluk. Dit werd geïnterpreteerd als het gevolg van de kwaadaardige praktijken van een heks. Het verloop van het proces: de beschuldiging werd in behandeling genomen door de plaatselijke rechtbank en met folteringen kwamen ze bekentenissen en beschuldigingen van anderen tot stand. Er waren wel duidelijke beperkingen aan het folteren, zo moest er eerst een ooggetuige van de misdaad zijn en mocht er maar één keer gemarteld worden. Maar vaak werden deze beperkingen genegeerd omdat men dacht dat de duivel een grote dreiging was voor de samenleving. De heksenproeven waren middelen om ook zonder bekentenis erachter te komen of iemand een heks was of niet. De machthebbers kregen in de gaten dat ze met meer processen de maatschappelijke ontevredenheid konden kanaliseren en de agressie over de wantoestanden in de maatschappij konden afleiden van de bezittende en heersende klasse. Ze dwongen de verdachten daarom om meer vermeende heksen aan te geven. Ook het volk gaf vermeenden heksen aan. De straffen waren verschillend, vaak werden mensen vrijgesproken. Bij twijfel kregen ze een lichte straf (verbanning of celstraf). Een deel van de veroordeelden werd gewurgd, alvorens ze verbrand werden.

Hoofdstuk 3; het einde van de heks?

§3.1; kritisch denken Humanisten bleven ook in de tweede helft van de 16e eeuw hevig protesteren tegen de heksenvervolging. In de 17e eeuw ontwikkelde zich in de natuurwetenschappen het empirisme. Deze stroming vertrouwde op waarnemingen om achter de waarheid te komen. Voor de terreinen waar empiristisch denken niet kon worden toegepast (opvoeding, politiek enz.) gebruikten de denkers liever hun verstand. Die manier van denken is het rationalisme, ook wel de Verlichting genoemd. Er kwamen veel boeken over het niet-bestaan van heksen, maar deze boeken waren niet in staat om heksen te verbannen uit het volksgeloof. Het rationalisme had wel grote invloed op de rechtspraak. Ze stelden hogere eisen aan de bewijzen voordat ze iemand schuldig wilden verklaren. Uiteindelijk werd de vervolging van heksen in bijna geheel Europa beperkt of verboden. Het volk bleef geloven, maar de elite trok zich wat dat betreft terug uit de volkscultuur. Het fanatisme in de geloofszaken werd minder en de mensen werden iets verdraagzamer tegenover mensen met andere ideeën.

§3.2; voortbestaan van de heksenjacht De heksenjacht verdween niet geheel. In de 19e eeuw nam de belangstelling weer toe. Dit volksgeloof ging gepaard met bezoeken aan waarzegsters, handlezers en oproepers van geesten. In onze tijd bestaan er in diverse landen mensen die heksensabbats houden. Zij grijpen terug op een traditie. In de 19e eeuw hunkerden romantische zielen uit de elite van de burgerij naar geheimzinnige avonturen en bovennatuurlijke verschijnselen. Dit leidde tot de bloei van het spiritisme (het geloof dat geesten van overledenen contact kunnen hebben met levende mensen) en occultisme (stroming die beweert geheime kennis te hebben over bovennatuurlijke verschijnselen, zoals geesten en helderziendheid), maar ook tot het nabootsen van hekserij.

§3.3; heksenjachten in de twintigste eeuw Het lijkt erop dat er in de moderne tijd geen heksenjachten meer plaats vinden. Maar in de Wereldoorlogen weren joden afgeschilderd als heksen die kinderen kwaad doen en het drinkwater vergiftigen. Door de Russische Revolutie in 1917 ontstond bij veel Amerikanen de afkeer voor links, de red scare. Dit leidde tot een jacht op communisten en anarchisten. Zeer omvangrijk waren de vervolgingen van de vermeende communisten tussen 1950 en 1954. Er zijn hier grote overeenkomsten met het profiel van de heksenjachten. Als bron van het kwaad wezen de Amerikanen de Sovjetunie en de duivel Stalin aan. De oorzaak was vooral de koude oorlog. De Russen hadden kort tevoren communistische regimes gevestigd in een aantal Oost-Europese landen en in China had en communistische revolutie plaatsgevonden. De aanleiding was dat Joseph McCarthy een lijst maakte met communistische mensen in het democratische bestuur van de VS. Er kwam een onderzoek en men stelde vast dat de mensen geen communisten waren. Hoewel McCarthy geen bewijzen kon vinden, werden er wel verschillende ambtenaren ontslagen en andere werden veroordeeld wegen het afleggen van valse verklaringen.