Koude oorlog

1. het nieuwe beleid van Gorbatsjov, 1985-1991

Toen Gorbatsjov in 1985 de macht kreeg, zag hij een groeiend aantal problemen in de Sovjetunie. De economische kracht van het land was zo goed als verdwenen: de productiecijfers werden massaal vervalst om een goede indruk te maken, datgene wat geproduceerd werd, was van een belabberde kwaliteit en geld en kennis om in de computerrevolutie mee te spelen ontbrak. Het was hem duidelijk dat de economie van de SU op sterven na dood was. Ondertussen gaf de SU echter wel enorme bedragen uit aan de wapenwedloop met het Westen. Ook de communistische staat was nauwelijks levensvatbaar meer. Een groeiend aantal volken in de SU (onder andere de Litouwers, Letten, Esten, Armeniërs en Azeri’s) wilden onder de knoet van Moskou uit en riepen om meer onafhankelijkheid. En zelfs de volgzame Russen zelf hadden nauwelijks vertrouwen dat de overheid de problemen in het land kon oplossen.

Dit is de achtergrond van zijn nieuwe beleid dat bedoeld was om de SU politiek en economisch te redden. Zijn beleid van glasnost en perestroika was erop gericht de productie en inkomsten van de SU op te voeren. Tegelijkertijd wilde hij uitgaven beperken, maar daarover hieronder meer. Glasnost betekent openheid. Mensen in de SU konden voortaan vertellen aan de overheid wat er mis was en konden ook met mogelijke oplossingen komen. Met perestroika (hervormingen) wilde Gorbatsjov zorgen dat mensen weer eigen bedrijven kregen. Niet langer moest de partij tot in alle details voorschrijven wat er geproduceerd moest worden en hoe en tegen welke prijs, maar fabrieken kregen meer vrijheid om te maken wat de mensen wilden kopen. En veel meer mensen zouden een eigen bedrijfje kunnen krijgen of een deel van de winst van hun bedrijf zelf mogen houden. Gorbatsjov hoopte dat mensen daardoor weer harder wilden werken.

Dit beleid was op zichzelf goed bedoeld. Gorbatsjov was echter te optimistisch. Bijna 70 jaar lang had het communisme elk economisch initiatief van zijn burgers de grond in geboord. De kennis van de markteconomie ontbrak volledig. Ook waren veel lagere communistische leiders helemaal niet van plan de macht die ze door middel van het plannen van het productieproces uit handen te geven. Tegelijkertijd gaf Gorbatsjov de mensen wel veel hoop. Op een gegeven moment beloofde hij zelfs dat de overgang van een communistische planeconomie naar een nieuwe kapitalistische vrijemarkteconomie in 500 dagen voltooid zou zijn! Je begrijpt dat veel Russen teleurgesteld waren toen Gorbatsjov zijn beloften niet waar kon maken. Gorbatsjov werd aan de ene kant opgejaagd door de mensen die vonden dat de hervormingen niet snel genoeg gingen (en die hun onvrede door de nieuwe glasnost openlijk konden uiten) en aan de andere kant tegengehouden door de partijbazen die bang waren voor inperking van hun macht.

1. Het einde van de Koude Oorlog, 1989

Het tweede onderdeel van Gorbatsjovs beleid was het inperken van de militaire uitgaven. Om die reden zocht hij contact met de VS en gaf hij aan dat er iets aan de wapenwedloop gedaan moest worden. Om al te groot gezichtsverlies te vermijden, presenteerde hij dit als een poging de wereldvrede te vergroten. Uiteindelijk bereikten Gorbatsjov en het Westen in 1989 overeenstemming over tal van Europese en internationale conflicten. Gorbatsjov en de Amerikaanse president Bush verklaarden de Koude Oorlog in 1989 voor beëindigd.

In zijn streven de relaties met het Westen te normaliseren, gaf Gorbatsjov ook duidelijke signalen dat de SU onder zijn leiding niet zouden ingrijpen als de Oost-Europese landen hun eigen weg binnen het communisme zouden zoeken (zoals de SU eerder wel gedaan had in Hongarije en Tsjecho-Slowakije). Hij bleek een lawine aan reacties los te maken. Hoewel de leiding van de DDR, Polen, Tsjecho-Slowakije, Hongarije, Roemenië en Bulgarije niets voelde voor hervormingen die hun macht zouden aantasten, vonden er binnen enkele maanden van 1989 grote omwentelingen in die landen plaats.

In zowel Polen, Hongarije als Tsjecho-Slowakije vond de overgang van een communistische dictatuur naar een democratie redelijk rustig en soepel plaats. In de DDR lag dat anders. De enige reden dat Oost-Duitsland een aparte staat was, was het communistische karakter van het land. De Duitse leider Honecker voelde er dus ook niets voor om te hervormen. Toen Hongarije en Tsjecho-Slowakije echter hun grenzen met Oostenrijk en de BRD openden, stroomde Oost-Duitsland via die landen leeg. Honecker moest wel toegeven en de Berlijnse Muur (tussen Oost- en West-Berlijn) en het IJzeren Gordijn (tussen de BRD en DDR) werden weggehaald. In 1990 sloot de DDR zich bij de BRD aan. De Duitse deling was eindelijk opgeheven.

1. Het einde van de Sovjetunie, 1991

Zoveel lof als Gorbatsjov in het buitenland kreeg, zo sterk was de oppositie echter in eigen land. Veel Russen namen hem kwalijk dat hij de beloofde hervormingen niet waar kon maken. Gorbatsjov zelf schrok van het oplevend nationalisme onder de niet-Russische volken van de Sovjetunie. Gorbatsjov zwabberde heen en weer tussen het toestaan van meer autonomie aan de deelrepublieken en een harde toon aan die republieken die echt onafhankelijkheid wilden.

De deelrepublieken zagen namelijk welke vrijheid Gorbatsjov toestond aan de Oost-Europese landen. Een aantal deelrepublieken voelde zich al langere tijd onderdrukt door Moskou. Vooral in de drie Baltische Staten was dit gevoel sterk. Deze deelrepublieken waren immers van 1918-141 zelfstandige landen geweest. Ze wilden hun onafhankelijkheid graag weer terug en zetten ook concrete stappen in die richting. Gorbatsjov was hier fel op tegen, maar ondernam geen harde actie.

In 1991 pleegden radicale conservatieve communisten een staatsgreep toen zij meenden dat Gorbatsjov teveel vrijheden toestond aan de republieken. Dankzij het verzet van de bevolking van Moskou (inmiddels gewend aan de vrijheid van glasnost) en Jeltsin (de leider van de Russische deelrepubliek) mislukte de coup. Het gaf echter wel aan dat aan de macht van Gorbatsjov een einde was gekomen. In datzelfde jaar werd de USSR, zoals de Sovjetunie formeel heette, opgeheven.