Hoofdstuk 7, De wereld op z'n kop

7.1 Op weg naar mensenrechten en guillotine.
Intro
Quakers waren tegenstanders van de anglicaanse kerk, de officiële kerk van Engeland, en dar maakte het leven er in die tijd niet gemakkelijker op. In 1774 besloot Thomas Paine naar de Engelse koloniën in Noord-Amerika te emigreren. Hij vestigde zich als journalist in Philadelphia, en in 1776 verscheen zijn boekje ‘Common Sense’. De monarchie kon beter worden afgeschaft, net als de sociale ongelijkheid en slavernij in het moederland en de koloniën. ‘Common Sense’ sloeg in als een bom, ook in Frankrijk en Nederland. In 1789 schreef Paine ‘The Rights of Man’, waarin hij de revolutie verdedigde en de Engelsen opriep om er ook maar eens aan te beginnen. Omdat Paine tegen het terechtstellen van koning Lodewijk XVI was, werd hij gevangengezet en schreef daar het boek ‘The Age of Reason’. In 1794 werd hij door bemiddeling van de Amerikaanse regering vrijgelaten en vertrok hij weer naar Amerika. Daar begon hij een kruistocht tegen de slavernij. Op 6 juni 1809 stierf Thomas Paine aan drank, eenzaamheid en miskenning.
Waar gaat het over?
In Amerika, Nederland en Frankrijk braken aan het einde van de 18e eeuw revoluties uit. Daarbij waren ideeën als die van Thomas Paine heel belangrijk. Eerst houden we ons bezig met de Verlichting. Dan gaan we met Paine mee naar Amerika om daar de revolutie me te maken. We eindigen in Frankrijk, waar de beroemdste revolutie uit de geschiedenis plaatsvond.

7.1.1. Geloof je het of gebruik je je verstand?
Toen Thomas Paine nog maar 14 jaar was, verscheen Encyclopédie van de Franse filosofen Diderot en d’Alembert. Een encyclopedie was in de 18e eeuw een nieuwigheid. De Encyclopédie bevatte echter ook artikelen doe kritisch waren over koning en kerk. Het verstand biedt je als het ware licht in de duisternis. Vandaar de benaming van deze beweging van filosofen als Diderot: de Verlichting. Diderot ging in Parijs rechten studeren. Hij bestudeerde de Griekse en Romeinse filosofen en kreeg les in biologie en natuurkunde. Hij ontdekte dat als je alles met je verstand benadert er overal wel systematiek en orde in te ontdekken valt. In natuur heerst pas echt orde en evenwicht. De opvatting dat God geen persoon is maar zichtbaar is in alle natuurlijke processen noemen we Deïsme. De opvatting dat je zelfs God, geloof en kerk met je verstand(ratio) kon beredeneren, sloeg aan. Dat gaf wat verlichting onder de zware druk van het geloof en daarom spreken we van optimistisch rationalisme.
7.1.2. Hoe pasten de absolute vorsten zich aan?
De Fransman Voltaire stelde dat het christendom niet een unieke godsdienst was die boven alle andere stond, maar een van de vele. Ieder mens had van nature recht op vrijheid en op een eigen geloofsbeleving. Galilei was door goed kijken en nadenken tot de conclusie gekomen dat de aarde om de zon draaide en niet andersom. Voltaire was voor religieuze tolerantie. Lodewijk XVI regeerde nog onder het motto: Gods wil is dat ieder die als onderdaan is geboren, onvoorwaardelijk de koning gehoorzaamt. De edelman Montesqieu dacht hier anders over. De koning maakt de wetten(wetgevende macht), voert ze uit met zijn ministers(uitvoerende macht) en is ten slotte ook nog de baas over rechtspraak en rechters(rechtsprekende macht). Een scheiding tussen de machten heet trias politica.
Vorsten in nood.
Op een gegeven moment kregen de Verlichters zoveel invloed dat ook absolute vorsten als de Russische tsarina Catharina II zich voor hen begon te interesseren: je verstand gebruiken als een Verlichter, maar dan om te beredeneren waarom keizers de absolute macht wel moesten hebben. Als een vorst regeert met redelijke argumenten en goed is voor zijn volk, dus zijn verstand gebruikt en redelijk is, mag hij best de absolute macht blijven houden. Hij noemde deze vorm van despotisme: met het verstand verlicht absolutisme.

7.2 De Amerikaanse revolutie.
Intro
Het in 1776 verschenen ‘Common Sense’ was het visitekaartje van Paine als revolutionair.
7.2.1. Hoe ontstonden de koloniën en kwam er slavernij?
In 1607 voeren de eerste Engelse kolonisten de rivier de James aan de oostkust van Noord-Amerika op en voelen stil van het natuurschoon van dit continent. Denkend aan hun ongetrouwd gebleven koningin Elisabeth, noemden de Britten het gebied Virginia, en Virginia werd daarmee de eerste van uiteindelijk dertien Engelse koloniën. Nederlanders, onder leiding van Peter Stuyvesant, stichtten Nieuw-Amsterdam. Overbevolking was het motief van Stuyvesant om te vertrekken. Amerika stond voor ruimte en vrijheid. Religieuze vluchtelingen, puriteinen, vonden dat een koning geen hoofd van een kerk kon zijn.
Verdeling.
Toen de allereerste kolonisten aan de Amerikaanse oostkust arriveerden, kwamen ze niet aan in een lees continent. De meeste indianenvolken waren in de 17e eeuw al dood door ziekten en oorlogen. In de 18e eeuw breidden de Spanjaarden vanuit Mexico hun gebied uit langs de westkust van Noord-Amerika en in Florida. In het midden van Noord-Amerika vond je de Franse pioniers, van Québec tot het huidige Canada. Naar hun koningen noemden zij het grote territorium achter de Allegheny Mountains Louisiana.

Slavenhandel en plantages.
Het noorden van Noord-Amerika met zijn hete zomers en strenge winter werd het gebied van visvangst, handel, scheepvaart en kleine boerenbedrijven. Het laagland in het zuiden bleek veel beter geschikt voor grootschalige landbouw. De slaven van grote landheren van een plantage werden gedwongen hun eigen godsdienst en cultuur op te geven. Opmerkelijk is dat de slaven juist die eigen cultuur zo goed konden combineren met deze nieuwe religie. De tegenstanders van de slavernij leefden volgens het abolitionisme. In het noorden woonden de handelaars die de Trans-Atlantische slavenhandel beheersten. De slavenschepen brachten katoen en tabak naar Europa en namen betaalmiddelen en goedkope katoentjes mee naar Afrika. Zo profiteerden Europeanen, Amerikanen en zelfs Afrikanen van de plantage-economie.
7.2.2. Ben ik Engelsman of Amerikaan?
Elk van de dertien Amerikaanse koloniën had een eigen ontstaansgeschiedenis en bezat een charter, waarin de rechten en plichten stonden tegenover koning en parlement in Engeland. Londen had er weinig voor over om een goed bestuur op te zetten. De koloniën trokken zich in de loop van de 18e eeuw steeds minder aan van Londen. Zo importeerden ze, tegen de wetten in, suiker uit de Franse koloniën in West-Indië, in ruil voor ijzerwaren. De Act of Navigation(in Nederland de Acte van Navigatie genoemd) schreef namelijk voor dat alle goederen die Britse havens in en uit gingen door Engelse schepen vervoerd moesten worden. De Franse kolonisten ten westen van de Allegheny Mountains rukten langzamerhand op richting oostkust, terwijl de Engelsen graag dit gebergte wilden overtrekken op zoek naar de ruimte van de grote Amerikaanse plains. In 1756 ontstond hierdoor de Zevenjarige oorlog tussen Frankrijk en Engeland. Koning George III was niet te spreken over het Amerikaanse aandeel in de strijd. De kolonisten hadden zich, volgens de koning, de zelfstandigheid onwaardig getoond die zij zo graag wilden hebben. Vanwege de hoge kosten van de Zevenjarige Oorlog nam het parlement in Londen een Stamp Act aan. Het liep helemaal uit de hand met een wet die de Engelse Oost-Indische Compagnie het recht gaf haar overtollige voorraden thee exclusief te dumpen op de Amerikaanse markt. In de nacht van 16 december 1773 klommen als indianen verklede mannen in de haven van Boston aan boord van een theeschip en smeten balen thee overboord (Boston Teaparty). Op 5 september 1774 kwamen afgevaardigden uit de Amerikaanse koloniën bij elkaar in Philadelphia. In mei 1775 werd een Amerikaans leger gevormd en werden onderhandelingen aangeknoopt met Frankrijk. Op 4 juli 1776 nam het Congres de Declaration of Indepence aan. Het was een regelrechte oorlogsverklaring aan koning George III en alle koningen die de rechten van hun volk niet eerbiedigen. Er werd enkele jaren gevochten tussen de Amerikaanse en Engelse legers. Uiteindelijke verloren de Engelsen de slag bij Yorktown in 1781. In 1783 erkende Engeland de Verenigde Staten van Amerika, de nieuwste en tegelijkertijd meest democratische staat ter wereld.

7.3 De Nederlandse revolutie.
Intro
In 1779 voer de Amerikaanse commandant Paul Jones de haven van Amsterdam binnen. Hij was vanuit een Franse haven bezig geweest om de Engelse kusten onveilig te maken. Hij voer op een buitgemaakt schip, de Serapis, en wilde dat in Amsterdam laten opkalefateren. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden schond hiermee de neutraliteit en moest volgens hem Jones uitwijzen. Dankzij een lobby van Amsterdamse kooplui mislukte dat. Jones trok veel bekijks. De oude tegenstelling tussen de twee zeevarende landen –Engels en de Republiek- was na de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring flink aangewakkerd.
Waar gaat het over?
In de Republiek brak net zo’n revolutie uit als in Amerika. Met hulp van een Frans leger werd de stadhouder afgezet. Ook Nederland werd een democratie. Uiteindelijk liep die Franse hulp uit op een bezetting. Napoleon maakte een eind aan de democratie en de zelfstandigheid.
7.3.1. Wie waren voor en wie tegen Oranje?
Willem V had minachting voor de rechten van de steden en de burgers. Hij zorgde ervoor dat de Republiek uit elkaar viel en geen sterke eenheid(unie) was, die een vuist kon maken in de economisch en politiek zo roerige jaren 80 van de 18e eeuw. De Patriotten lazen ook wel degelijker literatuur, zoals Common Sense van Thomas Paine. Het belangrijkste politieke geschrift kwam van een Overijssels edelman, Joan Derk van der Capellen tot den Pol. Hij eiste vrijheid van meningsuiting en een vrije pers en gaf ieder zelfs de raad zich te bewapenen. Ons land ging een rol spelen in de grote revolutieperiode van het einde van de 18e eeuw. Na de kolonisten in Noord-Amerika was Nederland het eerste land ter wereld waar dit soort moderne ideeën over democratie en zelfbeschikking van de burgers het tot een revolutie zouden brengen. De Patriotten wilden dat de stadhouder iets deed aan de slechte economische toestand waar het land zich in bevond. Ook hadden ze bezwaar tegen de macht van de regentenfamilies en waren ze het niet eens met de bevoorrechting van de calvinisten. Oranjegezinden waren het volstrekt oneens met deze opvattingen. Om de macht van de regenten in steden en gewesten te doorbreken was een sterke leider als Oranje noodzakelijk.
7.3.2. Lukte de patriotse revolutie?
In 1786 begon het al en in de lente van 1787 werd het nog flinker aangezet: gewest na gewest verklaarde zich tegen de stadhouder en voor de Patriotten. Veel Patriotten vluchtten naar Frankrijk. We zullen hen nog tegenkomen bij de Franse Revolutie. In 1795 was het echter afgelopen met de stadhouder en zijn bestuur. In Frankrijk was in 1789 een revolutie uitgebroken met idealen die wel op die van de Patriotten leken. In 1795 kwamen de Franse revolutionaire legers op dringend verzoek van de gevluchte Patriotten de rivieren over en veroverden de Republiek. Er kwam kiesrecht, wel alleen voor mannen maar toch. Er kwam een eind aan het federalisme, waarbij de aparte gewesten veel macht hadden. Er werd een Lagere Onderwijswet ingevoerd, om via onderwijs het land te versterken en weerbaar te maken in economisch en politiek opzicht. Toen in Frankrijk Napoleon aan de macht was gekomen, benoemde hij zijn broer tot koning(1806). In 1810 werd Nederland onderdeel van Frankrijk. Nadat Napoleon definitief verslagen was, kwam de zoon van de oude stadhouder in 1813 terug uit Engeland.


7.4 De revolutie der revoluties.
Intro
Thomas Paine vertrok naar Amerika, schreef Common Sense en deed volop mee aan de strijd om de onafhankelijkheid. Toen tenslotte in Frankrijk de revolutie losbarstte, nam hij het zeilschip om zijn steentje bij te dragen.
Waar gaat het over?
We zien hoe de revolutie uitliep op een dictatuur, die veel bloed zou kosten.
7.4.1. Wat brachten de Fransen ertoe?
Op 4 mei 1789 leek het wel een historische optocht in Versailles. Het waren de leden van de Staten-Generaal, die door koning Lodewijk XVI bijeengeroepen waren. Ze hadden zich demonstratief gekleed volgend de mode van 1614.
Toen waren de Staten-Generaal voor het laats bij elkaar geroepen. Lodewijk XVI zette deze stap omdat Frankrijk bijna failliet was. De Derde Stand besloot de andere twee standen bij zich uit te nodigen en verklaarde daarna dit verzamelde gezelschap tot Nationale Assemblee of Nationale Vergadering. Met hulp van progressieve edelen en geestelijken(met name dorpspastoors, die noden van de bevolking kenden) was er in een Nationaal Assemblee- als er niet per stand gestemd werd- snel een meerderheid te halen. De leden gingen niet uit elkaar voor ze een grondwet hadden geschreven, een wet met de belangrijkste rechten(de grondrechten) en plichten van regering en burgers. Op 12 juli ontsloeg Lodewijk XVI zijn populaire hervormingsgezinde minister Jacques Necker. Nu kwam het Parijse volk in opstand. Generaal Lafayette, die nog in de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog had gevochten, vormde van overgelopen soldaten van de koning een 40.000 man sterke revolutionaire Nationale Garde. Het was 14 juli 1789, quatorze juilliet: de koning was de macht over zijn eigen hoofdstad kwijt en de Franse Revolutie was een feit!
Hoe was dit mogelijk?
Het lag niet aan de Franse economie. Het mercantilisme had Frankrijk goed gedaan. De boeren hadden nog meer grieven, zoals je nog steeds in het cahier des doléances kunt lezen. Alleen zij betaalden belasting over de grond, terwijl de rijke edelen dat helemaal niet hoefden. Dat was nu eenmaal een privilege van de adel. Edelen hadden heerlijke rechten, rechten die een heer bezat over de mensen die op zijn grond woonden. Deze maatschappij vol ongelijke sociale verhoudingen met een politiek systeem van absoluut koningschap wordt het ancien regime genoemd. Natuurlijk zijn voorbeelden van Amerikaanse opstandelingen tegen de Engelse koning en de strijd van de Patriotten tegen hun stadhouder ook heel inspirerend geweest. Maar binnenlandse oorzaken wegen zwaar. Aan het ancien regime moest voorgoed een einde komen!

7.4.2. Waarom werd de koning onthoofd?
In januari 1793 werd de koning geëxecuteerd. Nauwelijks vier jaar na het uitbreken van de democratische revolutie beklom hij het schavot. De Nationale Vergadering besloot in 1789 de heerlijke rechten van de adel af te schaffen en alle kerkelijke goederen verbeurd te verklaren en onder de boeren te verkopen. Er kwam gelijkheid van alle godsdiensten. De koning wist niet wat hij moest doen. Hij kon dit niet goedkeuren, maar op wie kon hij bouwen? Hij was al in een grote demonstratie vanuit Versailles naar Parijs gehaald en in de Tuilerieën gehuisvest. Lodewijk XVI besloot te vluchten, naar de oostgrens, waar troepen van Oostenrijk klaarstonden om hem in zijn macht te herstellen. In Varennes werd hij aangehouden en teruggebracht naar Parijs.
Grondwet en bevrijding.
De grondwet van 1791 gaf de koning wel het recht om wetten uit te voeren(uitvoerende macht), maar hij verloor de wetgevende macht. Er ontstond een strijd tussen aanhangers van de rijkere bourgeoisie, de girondijnen, die het welletjes vonden met de revolutie, en de radicale jakobijnen, onder leiding van de advocaat Robespierre, die nog verder wilden gaan. Zij zetten in 1792 de koning gevangen in de Temple. In het parlement werd Lodewijk XVI met één stem meerderheid ter dood veroordeeld. In oktober 1793 beklom ook koningin Marie-Antoinette het schavot. De jakobijnse regering was een terreurregering. Maar aan deze brute regering kwam een einde. De bourgeoisie nam de macht over. Een jaar na zijn koning beklom Robespierre hetzelfde schavot. Inmiddels had het revolutionaire Franse leger een overwinning behaald op de invallers. De regering besloot om de oorlog te verklaren aan alle Europese absolute vorsten. De revolutie zou worden geëxporteerd. Vijf directeuren namen de macht in handen, het directoire. In 1795 werd ook de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden van hun stadhouder bevrijd. De in 1787 gevluchte Patriotten keerden in het kielzog van deze legers terug naar Nederland. De grote successen in de oorlog liepen uit op een coalitie van Europese landen tegen de revolutionaire Fransen. Zo kwam het bijvoorbeeld tot de inval van Russen en Engelsen in Noord-Holland, die uitmondde in de grootste veldslag ooit op Nederlandse bodem gevoerd, de Slag bij Castricum(1799). De jonge generaal Napoleon boekte grote successen in Italië. Napoleon greep zijn kans in 1799. Hij nam de macht van zijn broodheren, het directoire, over. De Franse Revolutie, de revolutie die de Franse eigenlijk heel Europa vrijheid, gelijkheid en broederschap zou brengen, de revolutie der revoluties, was uitgelopen op een regelrechte militaire dictatuur.

Begrippen.
Abolitionisme – Beweging die streeft naar afschaffing van de slavernij.
Ancien regime – Bestuurssysteem van voor de Franse Revolutie, waarbij de vorst veel macht heeft en er standen zijn met eigen voorrechten, zoals adel en geestelijkheid.
Bataafse revolutie – Door de Franse inval veroorzaakte revolutie in Nederland in 1795, waardoor de Patriotten toch aan de macht komen.
Boston Teaparty – Demonstratieve plundering van theeschepen in de haven van Boston uit verzet tegen de bevoorrechting van Engelse handelaars in thee.
Declaration of Independence – Onafhankelijkheidsverklaring van de Engelse koloniën in Amerika. Hierin worden rechten en plichten genoemd die nog steeds de basis vormen van de democratie in Amerika.
Deïsme – God is geen persoon, maar is zichtbaar als de organisator van de natuur.

Democratische Revolutie – Revolutie om democratie te bewerkstelligen. Over wat voor democratie en hoe ver die moest gaan verschilden de meningen natuurlijk.
Directoire – Bestuur van vijf directeuren tijdens de Franse Revolutie.
Federalisme – Manier van inrichting van het landsbestuur, waarbij de aparte delen vrij veel eigen macht behouden.
Girondijnen – Gematigde beweging tijdens de Franse Revolutie, vertegenwoordigt vooral het belang van de rijkere burgerij.
Grondrechten – Elementaire rechten die voor elke burger en elk mens gelden.
Grondwet – Belangrijkste wet met de rechten en plichten van burgers en bestuur.
Jakobijnen – Radicale beweging tijdens de Franse Revolutie onder leiding van Robespierre.
Optimistisch Rationalisme – Als je de werkelijkheid in plaats vanuit het geloof met je verstand benadert, lijkt alles wel mogelijk te zijn.
Oranjegezinden – Aanhangers van de stadhouder, streven naar een Nederland met een sterke macht voor de Oranjes.
Patriotten – Beweging die Nederland een democratie en een bestuurlijke eenheid wil maken, maar zonder stadhouder. Zij komen op voor hun patria, hun vaderland.
Plantage-economie – Economisch stelsel dat drijft op het hebben van plantages met slavernij.

Religieuze tolerantie – Godsdiensten zijn gelijkwaardig aan elkaar, dat geldt ook voor het christendom in de 18e eeuw.
Representatieve democratie – Het volk heeft wel invloed op het bestuur, maar via volksvertegenwoordigers. Zij vertegenwoordigen het volk.
Sociale verhoudingen – Hoe bevolkingsgroepen tegenover elkaar staan en met elkaar leven.
Trans-Atlantische slavenhandel – Slavenhandel van Afrika, over de Atlantische Oceaan, naar de Amerika’s.
Trias politica – Er zijn drie machten: wetgevende macht, uitvoerende macht en rechterlijke macht. Je kunt die machten verdelen over verschillende staatsorganen of personen.
Verlicht absolutisme – De vorsten gebruiken het rationalisme om hun absolute macht te verdedigen.
Verlichting – Niet het geloof, maar je verstand en wetenschappelijk redeneren brengt je op de waarheid.

Tijdbalk.
1756-1763 – Zevenjarige Oorlog. Engeland staat Louisiana af.
1773 – Stamp Act en Boston Teaparty.
1776 – Thomas Paine publiceert Common Sense en Thomas Jefferson schrijft Declaration of Independence.
1787 – Patriotse machtsovername. Pruisen helpt Willem V.
1789 – De Franse revolutie breekt uit. Thomas Paine publiceert The Rights of Man.
1791 – Grondwet voor Frankrijk: representatieve democratie en scheiding der machten.
1792 – Oostenrijk en Pruisen in oorlog met Frankrijk.

1793 – Lodewijk XVI en Marie-Antoinette terechtgesteld.
1793-1794 – Terreur onder leiding van Robespierre.
1795-1799 – Directoire regeert tot staatsgreep Napoleon.
1795 – Frans leger verovert Nederland, stadhouder Willem V vlucht naar Engeland en Patriotten nemen de macht over.
1799 – Slag bij Castricum, inval van Engelsen en Russen.
1806-1810 – Nederland koninkrijk onder Lodewijk Napoleon.
1810-1813 – Nederland onderdeel van Frankrijk.
1814 – Nederland koninkrijk onder koning Willem I.