Hoofdstuk 7

Hoofdstuk 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën

In Nederland heet de 18e eeuw de Tijd van Pruiken en Revoluties omdat wit bepoederde pruiken toen in de mode waren en er veel ontdekkingen werden gedaan op natuurwetenschappelijk gebied. Zo werd aangetoond dat de aarde slechts een speldenknopje in het heelal was en dat de zon, de maan en de aarde aan de zwaartekracht gehoorzamen.

De Tijd van Pruiken en Revoluties (1700 – 1800) vormde een aaneenschakeling van ingrijpende maatschappelijke en politieke veranderingen. Europese landen gingen de wereldeconomie beheersen, hun economische activiteiten breidden zich uit tot in Azië, Afrika en Amerika. In de 18e eeuw bereikte de vraag naar slaven in Amerika een hoogtepunt door de plantagekoloniën die suiker, koffie en tabak leverden.

Vele slaven werden gekidnapt en vervoerd in scheepsruimen om verkocht te worden op de slavenmarkt in de nieuwe wereld. Aan het eind van de 18e eeuw kwam er in Groot-Brittannië een nieuwe beweging op die slavernij op christelijke gronden afwees: het abolitionisme.


Het abolitionisme hield verband met de verlichting die weer was gebaseerd op het rationalisme; het geloof in het menselijk verstand. De verlichte ideeën sloegen onder andere op godsdienst, politiek, opvoeding en maatschappelijke verhoudingen.

Het Ancien Régime reageerde op de verlichting door verlichte denkbeelden gedeeltelijk in de praktijk te brengen zoals het uitmesten van gevangenissen of het bevorderen van onderwijs, maar van inspraak of democratie was geen sprake. Dit werd ‘verlicht absolutisme’ genoemd.

De absolute vorsten konden echter de bestaande ontevredenheid bij de burgerij over de standenmaatschappij niet dempen. Er braken verschillende revoluties uit in Amerika en Frankrijk. De Amerikaanse revolutie leidde tot de stichting van de Verenigde Staten met een democratische grondwet.

• Europese overheersing met plantagekoloniën waar slaven werkten, opkomst van abolitionisme.
• Rationeel optimisme en verlicht denken dat werd toegepast op alle delen van de samenleving.
• Ancien Régime bleef voortbestaan maar wel met gematigde verlichte denkbeelden.
• Democratische revoluties in westerse landen met als gevolg grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap.

§ 7.1 Europa gaat buitengaats

Op welke wijze veroverden de West-Europese zeemachten de heerschappij in de wereldhandel?

De Portugezen, Spanjaarden en Hollanders bouwden indrukwekkende wereldhandelspraktijk op waar mensen en producten werden vervoerd. Er ontstond een bloeiende driehoekshandel tussen Europa, Afrika en Amerika. Deze handel werd beheerst door onder andere de West-Indische Compagnie (WIC).

De Europeanen stichtten plantagekoloniën in Noord-Amerika waar landbouwgewassen verbouwd werden voor de handel. Er werd vooral suikerriet of tabak verbouwd, later kwam daar ruwe katoen, koffie en cacao bij. Rond 1800 nam de bevolking in Europa fors toe waardoor er meer vraag naar koffie, suiker, tabak en cacao kwam en er waren meer slaven nodig om de plantages uit te breiden. Hierdoor ontstond er een winstgevende handel in slaven uit Afrika.


Slaven werden in Afrika naar de kust gebracht waar ze werden verkocht aan slavenhandelaars. Aangekomen in Amerika kreeg de slavenhaler vaak het tienvoudige voor een slaaf.

Tot diep in de 18e eeuw werden slavernij en slavenhandel gewoon geworden. Door de verlichting werd er door de abolitionisten gepleit om de slavenhandel af te schaffen. Begin 19e eeuw werd slavenhandel verboden maar de illegale handel ging door. In het midden van de 18e eeuw ontstond er oorlog ver de koloniën.

§ 7.2 De wereld kan beter!

Hoe ondermijnden verlichtingsdenkbeelden het geloof in de bestaande orde?

Eind 17e eeuw bloeide de verlichting die een einde wilde maken aan de geestelijke duisternis die bestond uit allerlei godsdienstige ideeën en andere domheid. In de middeleeuwen was de samenleving gebaseerd op geloof, traditie en gezag, de verlichting bracht een echt breuk hierin. Er werd geloofd dat God de sociale orde gaf en de koning was aangesteld door God. Afwijkende meningen werden de kiem ingesmoord en nieuwe ideeën uiten was riskant. Hierdoor lieten veel schrijvers hun werk anoniem verschijnen.

Verlichte denkbeelden waren gebaseerd op rationalisme; het menselijk verstand kan op den duur alle problemen oplossen. Het leidde tot een hoop optimisme. De bekendste verlichtingsfilosoof was Voltaire. Hij vond dat de Kerk de mensen maar dom hield. Hij pleitte ook voor een scheiding van Kerk en Staat.

De verlichtingsfilosofen vonden dat mensen heel goed zelf in onderling overleg konden bepalen hoe zij bestuurd wilden worden. Ze stelden ook dat mensen van nature aan elkaar gelijk zijn en dat de standenmaatschappij daarom onrechtvaardig is. Ze vonden dat je mensen niet naar afkomst, sekse of huidskleur moest beoordelen mar naar karakter. Dat was een uiterst revolutionaire gedachte toendertijd.

Het absolutisme kwam uiteraard ook onder vuur te liggen. Montesquieu vond het onjuist dat de koning alles in zijn eentje voor het zeggen had en stelde de Trias Politica voor: een scheiding tussen de uitvoerende, wetgevende en rechterlijke macht. Volkssoevereiniteit: De algemene volkswil is de bron van alle macht, de koning was hieraan ondergeschikt.

De verlichtingsfilosofen Voltaire en Rousseau kregen veel aandacht. Zo openden ze de weg naar de moderne wetenschap en democratie en wezen ze de weg naar nieuwe politieke en sociale stelsels.

§ 7.3 Alles vóór en niets dóór het volk

Was verlicht despotisme een reëel alternatief voor het Ancien Régime?


Lodewijk XIV was een absoluut vorst. Toen zijn achterkleinzoon Lodewijk XV hem opvolgde kregen de boeren en burgers het zwaar omdat zij alle belastingen moesten betalen terwijl de koning een luizenleven leidde. Lodewijk XV bleek ongeschikt als koning toen hij geen talentvolle ministers aantrok en zichzelf bezighield met nutteloos vermaak.

Er waren ook vorsten die de verlichtingsdenkbeelden in de praktijk brachten door het gevangenis- en onderwijssysteem te verbeteren en lijfstraffen af te schaffen maar van inspraak van de bevolking was geen sprake. Deze vorsten werden verlicht despoten genoemd en hun regeerwijze heet verlicht absolutisme. Dit leidde niet tot meer vrijheid of volksinvloed maar wel tot moderniseren van landsbestuur, onderwijs en economie.

Koning Frederik II was het voorbeeld van een verlicht despoot. Hij stelde zijn land open voor mensen die vanwege hun geloof moesten vluchten, hij was voor godsdienstvrijheid. Hij liet het recht optekenen en liet braakliggende gronden in cultuur brengen. Hij was ook erg autoritair, hij stelde strenge belastinginners aan. Van democratie was geen sprake, de boeren en de burgers werden zwaar belast.

Onder het bewind van stadhouder Willem V zwol de kritiek op het bestuur aan. Hij hield zich liever met zijn hobby’s bezig dan met zijn volk. Met de handel ging het niet best en een zeeoorlog werd verloren waarna honderden schepen in beslag werden genomen door de Engelsen. Daardoor nam de kritiek op Willem nog meer toe.

In 1780 kwam een revolutionaire beweging op: de Patriotten. Deze bestond uit democraten en moesten niets van Willen V hebben. In 1787 hadden ze in diverse steden de macht gegrepen waarna Willen V ertussenuit kneep. Wilhelmina keerde terug om de prinsgezinden te steunen maar werd tegengehouden waarna Wilhelmina de koning van Pruisen te hulp vroeg die de patriotse milities uiteenjoeg. Zij vluchtten naar Frankrijk waar ze 2 jaar later meededen aan de Franse Revolutie, de roep om democratie bleek te groot.

§ 7.4 Burgers, te wapen!

Brachten de revoluties de verlichtingsidealen in de praktijk?

De Amerikaanse Revolutie

Toen de Engelse koning in 1765 allerlei belastingen oplegde op de Europese kolonisten die zich daar gevestigd hadden, kwam het in 1775 tot de Amerikaanse Vrijheidsoorlog (De Amerikaanse Revolutie). In 1776 werd de onafhankelijkheidsverklaring aangenomen, gemaakt door Thomas Jefferson. In 1787 kwamen afgevaardigden van de dertien onafhankelijke staten (founding fathers) bijeen om een grondwet op te stellen. De Verenigde Staten werd een federatie met machtsevenwicht tussen de deelstaten en een centraal bestuur. Ook werd de trias politica ingevoerd. Uitvoerende macht, Wetgevende macht en de Rechterlijke macht waren een feit geworden. George Washington werd de 1e president.

De Franse Revolutie


In Frankrijk heerste er ontevredenheid over de standenmaatschappij, de belastingen en over het feit dat de 3e stand buitenspel stond in het landsbestuur. Koning Lodewijk XVI liet de Staten-Generaal bijeenkomen: Een vergadering van geestelijken, adel en burgerij. De burgerij kreeg ruzie met de adel en de geestelijkheid en de 3e stand riep zichzelf uit tot Nationale Vergadering die een nieuwe grondwet wilde; vanaf dat punt was de Franse Revolutie begonnen.

Er ontstond meer ontevredenheid toen Lodewijk XVI troepen rond parijs liet samenkomen waarna het volk in 1789 de Bastille bestormde; het symbool van het absolutisme. Uit angst voor meer geweld deed de adel openlijk afstand van zijn privileges. Een nieuwe elite van burgers stelde de Verklaring van de Rechten van de Mens op die erg revolutionair was.

In 1795 deed het Franse revolutieleger een inval in de Republiek samen met de Patriotten. Stadhouder Willem V peerde ‘m waarna de Bataafse Republiek werd uitgeroepen. In 1806 werd Napoleon leider van de Bataafse Republiek waarna Nederland deel van Frankrijk werd. Napoleon voerde een hoop ingrijpende veranderingen door. Nadat Napoleons leger grote nederlagen leed kwamen er protesten tegen de Franse Leider. Toen de zoon van Willem V terugkeerde werd deze soeverein vorst die ging regeren als een verlicht despoot.