5.1 Europa op ontdekkingsreis.
Intro
Ferdinand Magelhaes zocht een nieuwe zeeroute naar Azië. Hij kwam hierbij terecht bij het zuidelijkste puntje van Amerika. In Azië knoopte Magelhaes handelsbetrekkingen aan met de bewoners. Magelhaes had een belangrijk bewijs geleverd: Amerika was een apart continent, gescheiden van Azië door een enorme oceaan.
Waar gaat het over?
De 16e eeuw was de eeuw van de grote ontdekkingsreizen, waarin Europa radicaal veranderde. In Wittenburg uitte een monnik zoveel kritiek op de kerk dat deze uiteenviel en het protestantse geloof werd geboren.
5.1.1 Waarom op ontdekkingsreis?
De ontdekkingsreizen waren een gevolg van Europese handelsbetrekkingen. Ontdekkingsreizen waren spannende ondernemingen want de oceaan was groot en onbekend. Maar de honger naar rijkdom, avontuur en roem was groter dan angst. Ook waren de reizen van groot belang voor het christendom. In 1488 rondde Bartholomeus Diaz het zuidelijkste puntje van Afrika, Kaap de Goede Hoop. Bijna tien jaar later bereikte Vasco da Gama India, wat een route overzee naar Azië gaf. Over land waren de prijzen door de tussenhandelaren hoog, maar een zeeroute naar Azië was een uitkomst voor de Portugezen. Kruiden en specerijen verlengden de houdbaarheid van voedsel, waardoor Europeanen er een hoge prijs voor wilden betalen. In de Late Middeleeuwen was de scheepsbouw radicaal veranderd. Er kwamen grotere en sterkere schepen, meerdere masten en het roer in het midden waardoor het schip kon manoeuvreren. Rond 1300 werd het kompas ontwikkeld. De snelheid op zee werd met waterklokken gemeten. Ook werden er instrumenten ontwikkeld om de hoogte en afstand tot een hemellichaam te bepalen. De cartografie maakte ook een ontwikkeling door: de kaarten werden betrouwbaarder en gedetailleerder.
5.1.2 Waarom ook naar het westen?
Als Azië via het oosten over zee te bereiken was, dan moest dat ook via het westen mogelijk zijn. In de 15e eeuw wisten alle Europeanen dat de aarde een bol is, maar ze wisten niet dat tussen Azië en Europa niet alleen de Atlantische Oceaan, maar ook een groot continent en een enorme tweede oceaan lagen. Christoffel Columbus maakte in 1492 een reis. Na een maand zeilen was er land in zicht. Omdat Columbus ervan overtuigd was dat hij India had bereikt, noemde hij de bewoners indianen. Eigenlijk was hij op de Bahamas. Columbus had geen specerijen, maar wel goud en indianen. In Europa ontstond de angst dat de wedijver van Spanjaarden en Portugezen zou uitlopen op een conflict. Dit wilde de paus niet en stelde daarom in 1494 de Lijn van Tordesillas in. Dit was een denkbeeldige lijn die ten westen van de Kaapverdische eilanden lag. De westkant was van de Spanjaarden en het oosten was van de Portugezen. Vanaf 1500 raakte men ervan overtuigd dat Columbus niet een nieuwe zeeroute maar een nieuw continent had gevonden. Het werd Amerika genoemd, naar Amerigo Vespucci. De veroveraars hebben kunnen winnen door hun wapens en paarden(soldaten te paard), maar ook door hun Europese ziektes, waar de Zuid-Amerikanen niet tegen bestand waren. Ook door slavernij liep het dodental op. Deze indiaanse slaven werden het ‘rode goud’ genoemd. Zo zorgde de komst van de Europeanen voor de ontvolking van Zuid-Amerika.
De wereld na de ontdekkingsreizen
Ziekten, oorlogen en slavernij brachten de Europeanen naar Amerika. De manier waarop de Europeanen naar de aarde en haar bewoners keken, veranderde rigoureus. De wereld was groter dan men dacht en Europa speelde de hoofdrol op aarde. De wereldhandel, koloniën, oorlogen, slavernij; alles stond in het teken van vergroten van Europese rijkdom en macht. De Europese cultuur werd de maatstaf voor de wereld(Eurocentrisme). Andere volken werden primitief, kinderlijk en reddeloos verloren bevonden waarneer zij zich niet tot het christendom bekeerden.
5.2 Europa, opnieuw geboren.
Intro
Venus in verstrengeling met Adonis. De onsterfelijke godin van de liefde werd verliefd op een sterveling, wat alleen maar ongeluk brengt. In de 1e eeuw schreef Ovidius deze eeuwenoude mythe op.
Waar gaat het over?
Veel kunstenaars kozen in de 16e eeuw voor mythen uit het oude Griekenland en Rome, want zij waren beïnvloed door de Renaissance.
5.2.1 Wat was de Renaissance?
In de Middeleeuwen geloofde men dat je als mens was overgeleverd aan God> Na de dood zou het beter worden> kerk en hiernamaals stonden centraal. Vanaf 1350 veranderde het mensbeeld. Niet de kerk en het hiernamaals, maar de mens en zijn leven op aarde vond men belangrijk. Vertrouwen in menselijke intelligentie> belangstelling voor de wetenschap. Wereld goed observeren> wereldbeeld veranderde. Renaissancedenkers bestudeerden de cultuur van de klassieke Oudheid. Nieuwe ideeën beïnvloeden schrijvers en kunstenaars. Vaker beschreven zij gewone mensen met gedachten en gevoelens, of klassieke mythen. Schildertechnieken veranderden om dit zo natuurlijk mogelijk te weergeven. De periode waarin het humanisme invloedrijk werd, heet de Renaissance. Tussen 1350 en 1550 veranderden de Europese kunst, literatuur en wetenschap zo dat er een nieuw tijdperk werd geboren.
Waarom begon de Renaissance in Italië?
In de 12e eeuw vervoerden Noord-Italiaanse schippers kruisvaarders naar Constantinopel&Egypte. Steeds meer erfgoed werd naar Italië meegenomen. Italië bestond die tijd uit kleine stadstaatjes. Rijke bestuurders gaven opdracht om kunstwerken te maken, omdat ze zichzelf graag vergeleken met succesvolle Romeinen. Zo begon de Renaissance rond 1350 in Italië. Vanaf 1500 spreidde het naar het noorden van Europa, en beïnvloedden kunstenaars en denkers uit heel West-Europa elkaar tijdens de Renaissance.
5.2.2 Wat was de invloed van de Renaissance?
Petrarca(1304) reisde veel en had een grote belangstelling voor Griekse en Romeinse schrijvers. Hij verzamelde werken en probeerde de klassieke wereld te begrijpen. In de Middeleeuwse literatuur was God het middelpunt, maar in Petrarca’s teksten was dat de mens. Veel schrijvers volgden zijn voorbeeld en reisden naar Constantinopel. Ze leerde het klassieke Latijn en Grieks, bestudeerden de werken van Griekse filosofen en toneel- en geschiedschrijvers, ze namen aspecten uit de klassieke levenswijze en probeerden deze te combineren met hun christelijke geloof en ze stelden in hun werk ethische vragen. De humanist Erasmus(1466) dacht hierover na. Hij werd gedwongen in een klooster te wonen maar was wel vrij om te lezen wat hij wilde, waardoor hij alle schrijvers las die hij te pakken kreeg. Op zijn 30e verliet hij het klooster en ging studeren en lesgeven. Hij werd schrijver en reisde dwars door Europa. Ook maakte hij een nieuwe vertaling van de bijbel uit het Grieks. In zijn boek ‘Lof der zotheid’ zette hij alle Europeanen voor schut.
Hoe veranderde de Renaissance de schilderkunst?
Het bekende verhaal dat Adam en Eva huilend het paradijs verlaten werd door Masaccio anders weergegeven. Masaccio was een groot voorbeeld voor veel Renaissanceschilders, en Botticelli zette zijn traditie voort. Typerend voor de Renaissance is een klassieke mythe, goden, de zee en landschap wat heel precies en natuurgetrouw is getekend. Kunstenaars ontdekte in de 15e eeuw hoe ze diepte konden creëren. Leonardo Da Vinci was schilder, architect, musicus, wiskundige en uitvinder, waardoor hij een universeel mens was, een Uomo Universalis. Natuur was goddelijk voor Da Vinci. Hij deed onderzoek om de menselijke verhoudingen en anatomie tot in detail te leren kennen. Ook was Da Vinci gefascineerd door de verschillende stemmingen van de menselijke ziel.
Hoe veranderde de wetenschap tijdens de Renaissance?
Copernicus was de eerste die beweerde dat de aarde om de zon draaide(heliocentrisme). Ineens twijfelde men aan de plaats van de aarde in het heelal. Copernicus’ bewering deed de Europese samenleving op haar grondvesten schudden. In de Renaissance vertrouwde men erop dat de mens alle raadsels van de wereld kon doorgronden. Wetenschappers dienden tot voorbeeld. Wanneer je door experimenten en metingen tot wetenschappelijke kennis komt, noemen we dit empirisme. Een halve eeuw na Copernicus’ dood bouwde Galileo Galilei de eerste telescoop en hij deed ook de ontdekking van de zwaartekracht.
5.3 Katholieken en protestanten.
Intro
Omdat er bezoek uit Rome was(de monnik Tetzel) was het feest in Wittenburg. Deze monnik had een belangrijke missie: geld inzamelen voor de bouw van de Sint-Pieterskerk, en daarom verkocht hij aflaten. Elk mens kwam na zijn dood een tijd in het vagevuur terecht. Hoelang je daar verbleef, hing af van hoeveel zonden je had begaan. Als je voldoende aflaten had, kon je het vagevuur overslaan. De komst van de monnik was voor velen een feestje, maar niemand kon weten dat dit een ontwikkeling gaf die Europa voorgoed veranderde: de splitsing van de christelijke kerk in West-Europa. Het feest deed Maarten Luther enorme woede ontvlammen. Hij maakte zijn onvrede openbaar en spijkerde in oktober 1517 een tekst op de kerkdeur van Wittenberg waarin hij in 95 stellingen duidelijk maakt hoe slecht de handel in aflaten was. In heel Duitsland ontstonden discussies. Luther werd gedwongen zijn woorden terug te nemen of zich te verdedigen. De paus beschuldigde hem van ketterij.
Waar gaat het over?
Door Luthers kritiek kwam er een scheuring van de christelijke kerk, wat kerkhervorming of reformatie wordt genoemd. Het katholicisme bleef bestaan en het protestantisme is ontstaan.
5.3.1 Wat was Luthers kritiek?
De kerk en haar geestelijken speelden in de Middeleeuwen een onmisbare rol binnen het christelijk geloof van de Europeanen. Luther zei een aantal dingen:
- Het is onjuist dat de kerk en haar geestelijken bemiddelden tussen God en de mensen;
- De handel in aflaten is verwerpelijk;
- De kerkelijke rituelen en gebruiken allen maar afleidden van de boodschap van god;
- Hij was tegen het vereren van heiligen;
- Hij vond het celibaat onzinnig;
- Hij had veel kritiek op de rijkdom van de kerk.
Luther vond dat de kerk zich van alle rituelen en rijkdommen moest ontdoen om zich bezig te houden met het ware geloof: het woord van God dat in de Bijbel geschreven staat. Dit is de kern van de reformatorische ideeën van Luther.
Hoe reageerden de paus, de keizer en de (keur)vorsten?
Luthers kritiek lokt een stroom van reacties uit bij de geestelijkheid. De paus beval Luther naar Rome af te reizen, om hem terecht te wijzen en Luther weigerde. Gesteund door professoren en humanisten bleef hij in pamfletten kritiek spuien op kerkelijke gebruiken. Keizer Karel V was beschermheer van de kerk. In een geschrift riep Luther de keizer en alle Duitse vorsten op hem bij te staan in zijn strijd zich af te keren van de paus en samen een Duitse kerk te stichten, die zich richtte op het ware geloof. Luthers geschrift werd in grote oplagen gedrukt en gelezen. In oktober 1520 riep hij over Luther de kerkban uit. Tegenover de keizer moest Luther zijn kritiek op de kerk terugnemen, maar hij weigerde dit. Karel kon hem niet arresteren. Niet alle Duitse vorsten zagen Luther als gevaar. Frederik de Wijze, vorst van Sasken, bood Luther bescherming.
5.3.2 Waarom zoveel volgelingen?
Duitse vorsten hadden genoeg van de hoge bedragen die naar de kerk in Rome verdwenen. Duitse vorsten wilden de greep op hun gebieden versterken. Zij zouden in een lutherse kerk invloed krijgen op de benoeming van predikanten. Sommige vorsten voelden zich persoonlijk aangetrokken tot Luthers ideeën en kozen zijn zijde uit overtuiging. Een groot aantal Duitse vorsten eiste bij de keizer het recht zelf de godsdienst van hun land te bepalen. In 1555 werd de Vrede van Augsburg getekend. Dit hield in dat elke vorst in het Duitse Rijk zijn eigen godsdienst mocht bepalen en alle onderdanen in zijn staat dezelfde religie moesten geloven(Cuius Regio, Eius Religio). Vlammende pamfletten voor of tegen Luthers standpunten werden er geschreven. Door de boekdrukkunst konden deze pamfletten in grote oplagen worden gedrukt en verspreid.
Calvijn, een andere kerkhervormer
Johannes Calvijn was een belangrijke kerkhervormer. Net als Luther verwierp hij alle rituelen en rijkdom van de kerk en vond hij dat de mens niet door goede daden de hemel kon verdienen. Calvijn kreeg als snel veel volgelingen in Zwitserland, de Nederlanden en Frankrijk. Luthers geloof verspreidde zich vooral in het Duitse Rijk en Scandinavië.
Hoe zag de protestantse kerk eruit?
Luthers en Calvijns geloofsleer waren terug te zien in de kerkgebouwen> Geen beelden, geen schilderingen, geen versieringen en rijkdommen. In een sobere kerk was er aandacht voor het woord van God. Alleen doop en eucharistie werden nog gevierd. De predikant hoefde zich niet aan het celibaat te houden en binnen de protestantse kerk was er geen hiërarchie.
Gevolgen
De betekenis van de Reformatie voor de Europeanen is groot> door reformatie nieuw geloof. Als je in de 16e eeuw niet dezelfde religie had als je vorst, dan werd je vervolgd.
5.4 De Nederlandse opstand.
Intro
In de jaren 70 van de 16e eeuw was het Hollandse landschap verwoest door oorlog. De Nederlandse opstand, of Tachtigjarige oorlog, was in volle gang. De oorlog had naast alle verwoestingen en ellende echter ook een positief gevolg; er stond een zelfstandig land zonder koning.
5.4.1 Wie had de macht?
In de 16e eeuw werden de Nederlanden bestuurd door de familie van Habsburgers. Aan het hoofd stond vanaf 1519 Karel V. De Nederlanden vormden in de 16e eeuw niet één land. Ze bestonden uit verschillende gewesten en heetten daarom de Zeventien Nederlanden. In elk gewest had hij een edelman afgevaardigd, de stadhouder. Regelmatig werden de afgevaardigden uit alle gewesten bijeen geroepen, de Staten-Generaal. In ruil voor privileges ontving Karel V belasting.
Bestuurlijke problemen
Karel voerde vrijwel onafgebroken oorlog met Frankrijk en in het Duitse Rijk streed hij met de protestantse Duitse vorsten over godsdienst. Hij besloot het bestuur in eigen handen te houden. Alle Nederlandse gewesten werden vanuit Brussel geregeerd en de lokale besturen van steden en gewesten verloren hun macht(centralisatie). De adellijke heren en regenten weigerden hun eeuwenoude privileges af te staan. De problemen verergerden toen Karel V afstand deed van zijn troon. Margaretha van Parma(onechte zusje Filips) kreeg ondersteuning van de Raad van State. Dit was een adviesorgaan waarin edelen zitting hadden, zoals Willen van Oranje, de stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht.
Godsdienstige problemen
Ook in de Nederlanden voelden veel mensen zich aangetrokken tot de ideeën van de hervormers(vooral Calvijn). Zij hielden preken in de buitenlucht, hagenpreken. Verdeeldheid in godsdienst zou leiden tot verdeeldheid in hun rijk. Grote weerstand leverden de vervolgingen op bij Nederlanders. Gerechtshoven weigerden de zware straffen voor ketterij op te leggen.
Economische problemen
Meer dan de helft van alle Nederlanders woonde in de 16e eeuw in steden. De Oostzeevaart maakte de Nederlanders afhankelijk van het buitenland. Armoede en hongersnood zijn in de geschiedenis altijd een goede voedingsbodem gebleken voor volksopstanden.
5.4.2 Hoe verliep de opstand?
In 1562 was de woede van een aantal edelen over de centralisatie en vervolgingen zo hoog opgelopen dat zij in actie kwamen. In 1565 dienden drie stadhouders hun ontslag in. Vervolgens trokken in 1566 200 edelen te voer naar het hof, waar zij Margaretha van Parma het smeekschrift der edelen aanboden. Ze verzochten de kettervervolgingen te stoppen. De landvoogdes beloofde de straffen op ketterij te matigen. In augustus 1566 liep het in Steenvoorde, na afloop van een hagenpreek, uit de hand. Het nabijgelegen klooster werd aangevallen, alle beelden werden verbrijzeld. Dit was het begin van de beeldenstorm. Overal bestormden protestantse kerken, verminkten beelden, verbrandden altaren en vielen priesters aan.
Filips’ reactie
Pas maanden later ontving Filips het bericht over de gewelddadigheden in de Nederlanden. Hij stuurde zijn belangrijkste raadgever, de hertog van Alva, als nieuwe landvoogd naar de Nederlanden met hoge Spaanse ambtenaren en een leger. Als eerste daad stelde Alva de Raad van Beroerten in. Ook de financiële problemen besloot Alva op te lossen. Hij wilde 10% belasting heffen op de verkoop van goederen: de tiende penning.
Gewapende strijd
Willem van Oranje maakte zich in Duitsland klaar voor een gewapende strijd, die een einde moest maken aan Alva’s regime. In 1568 overwon hij met zijn leger van geuzen het Spaanse leger bij Heiligerlee(begin 80jarige oorlog). De bewoners van de Hollandse steden stonden voor een dilemma. Veel mensen hadden een grote afkeer gekregen van het regime van Alva. Ze hadden zeggenschap over hun eigen stad verloren en de strenge kettervervolgingen kwamen hen de keel uit.
Alva’s tegenoffensief
Met grof geweld zette Alva de herovering in. Herwonnen steden werden meedogenloos behandeld. Uit angst gaven sommige steden zich meteen over.
Een republiek wordt geboren
In 1576 sloten de opstandige gewesten Holland en Zeeland met de Staten-Generaal de Pacificatie van Gent. Als reactie hierop sloot de landvoogd in 1579 een verbond met een aantal zuidelijke gewesten, de Unie van Atrecht. Hierop vormden de opstandige gewesten met een aantal grote Vlaamse en Brabantse steden de Unie van Utrecht. In 1581 tekenden deze gewesten de Actie van Verlating, een uniek document in de geschiedenis waarmee zij afstand namen van hun landsheer Filips II. Met de Actie van Verlating werd in 1581 de Republiek der Zeven Nederlanden geboren, het eerst Europese land zonder koning of keizer. De grenzen van deze republiek werden bepaald door de strijd die voortduurde.
Het einde van de Opstand
Veroveringen en verliezen volgden elkaar in beiden kampen op en in 1609 werd een 12 jaar durende wapenstilstand bereikt. In 1648 werd de Vrede van Munster getekend. De Staten-Generaal kreeg er de macht. De zuidelijke Nederlanden bleven bij hert Habsburgse rijk horen, de noordelijke gewesten vormden de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Begrippen.
Actie van Verlating – De opstandige gewesten zweren Filips II af als landsheer.
Beeldenstorm – Vernieling van interieurs en plundering van katholieke kerken en kloosters in de Nederlanden in 1566.
Cuius Regio, Eius Religio – Van wie het land is, is ook de godsdienst. De vorst bepaald welke godsdienst zijn onderdanen aanhangen. Vastgesteld voor het Duitse Rijk bij de Godsdienstvrede van Augsburg.
Empirisme – Door experimenten en metingen tot wetenschappelijke kennis komen. Hangt samen met rationalisme(17e eeuw).
Eurocentrisme – Europa en de Europese cultuur zijn toonaangevend voor de rest van de wereld.
Geuzen – Opstandelingenleger onder leiding van Willen van Oranje. Komt van de edelen die het Smeekschrift aanboden en als bedelaars werden betiteld (gueux).
Hagenpreken – Protestantse preken in de buitenlucht.
Heliocentrisme – De zon is het middelpunt en de aarde draait eromheen.
Humanisten – Geleerden die de mens centraal stelden en de Griekse en Romeinse cultuur bestudeerden.
Indianen – Columbus dacht in Indië te zijn gearriveerd en noemde de oorspronkelijke bewoners van Amerika zo.
Inquisitie – Kerkelijke rechtbank, ook ingezet tegen protestanten.
Katholicisme – De christelijke kerk zoals die na het schisma in de Middeleeuwen los van de Oosterse of Grieks-orthodoxe kerk(met Constantinopel als centrum) bestaat, met een paus aan het hoofd.
Kerkhervorming – Beweging in de rooms-katholieke kerk om misstanden te bestrijden. Mondt uit in verschillende protestantse kerken, zoals doopsgezinden, lutheranen en calvinisten.
Lijn van Tordesillas – De paus trekt een lijn ten westen van de Kaapverdische eilanden en zo verder rond de aarde, verdeelde de wereld in een Spaans(west) en een Portugees(oost) deel.
Nederlandse Opstand – Het verzet in de Nederlanden tegen hun vorst Filips II en de oorlog met Spanje die daaruit voorvloeide(1568-1648). Ook wel de Tachtigjarige Oorlog genoemd.
Ontdekkingsreizen – Gemaakt door Europeanen(15e en 16e eeuw) om nieuwe continenten en gebieden te ontdekken.
Oostzeevaart – Ook Noordse handel genoemd. Handel op de Scandinavische landen, steeds de grote motor van de Nederlandse economie.
Pacificatie van Gent – De Nederlandse gewesten sluiten onderling een overeenkomst(letterlijk ‘vredestichting’) in hun verzet tegen de politiek van de landsheer.
Protestantisme – Oorspronkelijk een hervormingsbeweging, later een aparte christelijke stroming, die zich richtte tegen de misstanden in de katholieke kerk.
Raad van Beroerten – Rechtbank van Alva om de daders van de Beeldenstorm te berechten.
Reformatie – Kerkhervorming die leidt tot scheuring in de rooms-katholieke kerk, waarbij het protestantisme ontstaat.
Renaissance – Letterlijk ‘wedergeboorte’. Tijd waarin men de Griekse en Romeinse cultuur herontdekten: de mens centraal.
Smeekschrift der Edelen – Nederlandse edelen bieden verzoek aan aan Margaretha van Parma om de vervolging van protestanten te staken.
Specerijen – Oosterse kruiden als kruidnagelen, peper en nootmuskaat.
Stadhouder – In de 16e eeuw plaatsvervanger van de vorst in een gewest. Groeit tijdens de Opstand uit tot belangrijk politiek leider, in dienst van gewesten.
Staten-Generaal – Vergadering van afgevaardigden van alle Nederlandse gewesten.
Tiende penning – Plan van Alva om 10 procent belasting te heffen op de verkoop van goederen in alle gewesten.
Unie van Atrecht – Tegenhanger in het zuiden van de Unie van Utrecht. Dit verbond werkt verder samen met de landsheer en dus met de Spaanse koning.
Unie van Utrecht – Verbond van zeven noordelijke gewesten om de Opstand voort te zetten.
Uomo Universalis – De ‘universele mens’ uit de Renaissance, die op alle gebieden van wetenschap en kunst thuis is.
Verbond der Edelen – Groep edelen, verenigd in 1562 uit onvrede met het beleid van Filips II.
Tijdbalk
1350-1550 – Renaissance in Europa
1488 – Bartholomeus Diaz bereikt Kaap de Goede Hoop.
1492 – Columbus ontdekt Amerika.
1497 – Vasco da Gama in India.
1517 – Luther spijkert 95 stellingen aan in Wittenberg.
1519-1555 – Karel V keizer van het Habsburgse rijk en Heer van de Nederlanden.
1565 – Smeekschrift der Edelen.
1566 – Beeldenstorm in de Nederlanden.
1568 – Egmont en Horne in Brussel onthoofd. Begin van de Tachtigjarige Oorlog met de slag bij Heiligerlee.
1572 – Den Briel door de geuzen ingenomen.
1576 – Pacificatie van Gent.
1579 – Unie van Utrecht en Unie van Atrecht.
1581 – Actie van Verlating.
1584 – Willem van Oranje wordt vermoord.
1609-1621 – Twaalfjarig Bestand.
1648 – Vrede van Munster.
Intro
Ferdinand Magelhaes zocht een nieuwe zeeroute naar Azië. Hij kwam hierbij terecht bij het zuidelijkste puntje van Amerika. In Azië knoopte Magelhaes handelsbetrekkingen aan met de bewoners. Magelhaes had een belangrijk bewijs geleverd: Amerika was een apart continent, gescheiden van Azië door een enorme oceaan.
Waar gaat het over?
De 16e eeuw was de eeuw van de grote ontdekkingsreizen, waarin Europa radicaal veranderde. In Wittenburg uitte een monnik zoveel kritiek op de kerk dat deze uiteenviel en het protestantse geloof werd geboren.
5.1.1 Waarom op ontdekkingsreis?
De ontdekkingsreizen waren een gevolg van Europese handelsbetrekkingen. Ontdekkingsreizen waren spannende ondernemingen want de oceaan was groot en onbekend. Maar de honger naar rijkdom, avontuur en roem was groter dan angst. Ook waren de reizen van groot belang voor het christendom. In 1488 rondde Bartholomeus Diaz het zuidelijkste puntje van Afrika, Kaap de Goede Hoop. Bijna tien jaar later bereikte Vasco da Gama India, wat een route overzee naar Azië gaf. Over land waren de prijzen door de tussenhandelaren hoog, maar een zeeroute naar Azië was een uitkomst voor de Portugezen. Kruiden en specerijen verlengden de houdbaarheid van voedsel, waardoor Europeanen er een hoge prijs voor wilden betalen. In de Late Middeleeuwen was de scheepsbouw radicaal veranderd. Er kwamen grotere en sterkere schepen, meerdere masten en het roer in het midden waardoor het schip kon manoeuvreren. Rond 1300 werd het kompas ontwikkeld. De snelheid op zee werd met waterklokken gemeten. Ook werden er instrumenten ontwikkeld om de hoogte en afstand tot een hemellichaam te bepalen. De cartografie maakte ook een ontwikkeling door: de kaarten werden betrouwbaarder en gedetailleerder.
Als Azië via het oosten over zee te bereiken was, dan moest dat ook via het westen mogelijk zijn. In de 15e eeuw wisten alle Europeanen dat de aarde een bol is, maar ze wisten niet dat tussen Azië en Europa niet alleen de Atlantische Oceaan, maar ook een groot continent en een enorme tweede oceaan lagen. Christoffel Columbus maakte in 1492 een reis. Na een maand zeilen was er land in zicht. Omdat Columbus ervan overtuigd was dat hij India had bereikt, noemde hij de bewoners indianen. Eigenlijk was hij op de Bahamas. Columbus had geen specerijen, maar wel goud en indianen. In Europa ontstond de angst dat de wedijver van Spanjaarden en Portugezen zou uitlopen op een conflict. Dit wilde de paus niet en stelde daarom in 1494 de Lijn van Tordesillas in. Dit was een denkbeeldige lijn die ten westen van de Kaapverdische eilanden lag. De westkant was van de Spanjaarden en het oosten was van de Portugezen. Vanaf 1500 raakte men ervan overtuigd dat Columbus niet een nieuwe zeeroute maar een nieuw continent had gevonden. Het werd Amerika genoemd, naar Amerigo Vespucci. De veroveraars hebben kunnen winnen door hun wapens en paarden(soldaten te paard), maar ook door hun Europese ziektes, waar de Zuid-Amerikanen niet tegen bestand waren. Ook door slavernij liep het dodental op. Deze indiaanse slaven werden het ‘rode goud’ genoemd. Zo zorgde de komst van de Europeanen voor de ontvolking van Zuid-Amerika.
De wereld na de ontdekkingsreizen
Ziekten, oorlogen en slavernij brachten de Europeanen naar Amerika. De manier waarop de Europeanen naar de aarde en haar bewoners keken, veranderde rigoureus. De wereld was groter dan men dacht en Europa speelde de hoofdrol op aarde. De wereldhandel, koloniën, oorlogen, slavernij; alles stond in het teken van vergroten van Europese rijkdom en macht. De Europese cultuur werd de maatstaf voor de wereld(Eurocentrisme). Andere volken werden primitief, kinderlijk en reddeloos verloren bevonden waarneer zij zich niet tot het christendom bekeerden.
5.2 Europa, opnieuw geboren.
Intro
Venus in verstrengeling met Adonis. De onsterfelijke godin van de liefde werd verliefd op een sterveling, wat alleen maar ongeluk brengt. In de 1e eeuw schreef Ovidius deze eeuwenoude mythe op.
Waar gaat het over?
Veel kunstenaars kozen in de 16e eeuw voor mythen uit het oude Griekenland en Rome, want zij waren beïnvloed door de Renaissance.
5.2.1 Wat was de Renaissance?
In de Middeleeuwen geloofde men dat je als mens was overgeleverd aan God> Na de dood zou het beter worden> kerk en hiernamaals stonden centraal. Vanaf 1350 veranderde het mensbeeld. Niet de kerk en het hiernamaals, maar de mens en zijn leven op aarde vond men belangrijk. Vertrouwen in menselijke intelligentie> belangstelling voor de wetenschap. Wereld goed observeren> wereldbeeld veranderde. Renaissancedenkers bestudeerden de cultuur van de klassieke Oudheid. Nieuwe ideeën beïnvloeden schrijvers en kunstenaars. Vaker beschreven zij gewone mensen met gedachten en gevoelens, of klassieke mythen. Schildertechnieken veranderden om dit zo natuurlijk mogelijk te weergeven. De periode waarin het humanisme invloedrijk werd, heet de Renaissance. Tussen 1350 en 1550 veranderden de Europese kunst, literatuur en wetenschap zo dat er een nieuw tijdperk werd geboren.
Waarom begon de Renaissance in Italië?
In de 12e eeuw vervoerden Noord-Italiaanse schippers kruisvaarders naar Constantinopel&Egypte. Steeds meer erfgoed werd naar Italië meegenomen. Italië bestond die tijd uit kleine stadstaatjes. Rijke bestuurders gaven opdracht om kunstwerken te maken, omdat ze zichzelf graag vergeleken met succesvolle Romeinen. Zo begon de Renaissance rond 1350 in Italië. Vanaf 1500 spreidde het naar het noorden van Europa, en beïnvloedden kunstenaars en denkers uit heel West-Europa elkaar tijdens de Renaissance.
Petrarca(1304) reisde veel en had een grote belangstelling voor Griekse en Romeinse schrijvers. Hij verzamelde werken en probeerde de klassieke wereld te begrijpen. In de Middeleeuwse literatuur was God het middelpunt, maar in Petrarca’s teksten was dat de mens. Veel schrijvers volgden zijn voorbeeld en reisden naar Constantinopel. Ze leerde het klassieke Latijn en Grieks, bestudeerden de werken van Griekse filosofen en toneel- en geschiedschrijvers, ze namen aspecten uit de klassieke levenswijze en probeerden deze te combineren met hun christelijke geloof en ze stelden in hun werk ethische vragen. De humanist Erasmus(1466) dacht hierover na. Hij werd gedwongen in een klooster te wonen maar was wel vrij om te lezen wat hij wilde, waardoor hij alle schrijvers las die hij te pakken kreeg. Op zijn 30e verliet hij het klooster en ging studeren en lesgeven. Hij werd schrijver en reisde dwars door Europa. Ook maakte hij een nieuwe vertaling van de bijbel uit het Grieks. In zijn boek ‘Lof der zotheid’ zette hij alle Europeanen voor schut.
Hoe veranderde de Renaissance de schilderkunst?
Het bekende verhaal dat Adam en Eva huilend het paradijs verlaten werd door Masaccio anders weergegeven. Masaccio was een groot voorbeeld voor veel Renaissanceschilders, en Botticelli zette zijn traditie voort. Typerend voor de Renaissance is een klassieke mythe, goden, de zee en landschap wat heel precies en natuurgetrouw is getekend. Kunstenaars ontdekte in de 15e eeuw hoe ze diepte konden creëren. Leonardo Da Vinci was schilder, architect, musicus, wiskundige en uitvinder, waardoor hij een universeel mens was, een Uomo Universalis. Natuur was goddelijk voor Da Vinci. Hij deed onderzoek om de menselijke verhoudingen en anatomie tot in detail te leren kennen. Ook was Da Vinci gefascineerd door de verschillende stemmingen van de menselijke ziel.
Hoe veranderde de wetenschap tijdens de Renaissance?
Copernicus was de eerste die beweerde dat de aarde om de zon draaide(heliocentrisme). Ineens twijfelde men aan de plaats van de aarde in het heelal. Copernicus’ bewering deed de Europese samenleving op haar grondvesten schudden. In de Renaissance vertrouwde men erop dat de mens alle raadsels van de wereld kon doorgronden. Wetenschappers dienden tot voorbeeld. Wanneer je door experimenten en metingen tot wetenschappelijke kennis komt, noemen we dit empirisme. Een halve eeuw na Copernicus’ dood bouwde Galileo Galilei de eerste telescoop en hij deed ook de ontdekking van de zwaartekracht.
5.3 Katholieken en protestanten.
Intro
Omdat er bezoek uit Rome was(de monnik Tetzel) was het feest in Wittenburg. Deze monnik had een belangrijke missie: geld inzamelen voor de bouw van de Sint-Pieterskerk, en daarom verkocht hij aflaten. Elk mens kwam na zijn dood een tijd in het vagevuur terecht. Hoelang je daar verbleef, hing af van hoeveel zonden je had begaan. Als je voldoende aflaten had, kon je het vagevuur overslaan. De komst van de monnik was voor velen een feestje, maar niemand kon weten dat dit een ontwikkeling gaf die Europa voorgoed veranderde: de splitsing van de christelijke kerk in West-Europa. Het feest deed Maarten Luther enorme woede ontvlammen. Hij maakte zijn onvrede openbaar en spijkerde in oktober 1517 een tekst op de kerkdeur van Wittenberg waarin hij in 95 stellingen duidelijk maakt hoe slecht de handel in aflaten was. In heel Duitsland ontstonden discussies. Luther werd gedwongen zijn woorden terug te nemen of zich te verdedigen. De paus beschuldigde hem van ketterij.
Waar gaat het over?
Door Luthers kritiek kwam er een scheuring van de christelijke kerk, wat kerkhervorming of reformatie wordt genoemd. Het katholicisme bleef bestaan en het protestantisme is ontstaan.
De kerk en haar geestelijken speelden in de Middeleeuwen een onmisbare rol binnen het christelijk geloof van de Europeanen. Luther zei een aantal dingen:
- Het is onjuist dat de kerk en haar geestelijken bemiddelden tussen God en de mensen;
- De handel in aflaten is verwerpelijk;
- De kerkelijke rituelen en gebruiken allen maar afleidden van de boodschap van god;
- Hij was tegen het vereren van heiligen;
- Hij vond het celibaat onzinnig;
- Hij had veel kritiek op de rijkdom van de kerk.
Luther vond dat de kerk zich van alle rituelen en rijkdommen moest ontdoen om zich bezig te houden met het ware geloof: het woord van God dat in de Bijbel geschreven staat. Dit is de kern van de reformatorische ideeën van Luther.
Hoe reageerden de paus, de keizer en de (keur)vorsten?
Luthers kritiek lokt een stroom van reacties uit bij de geestelijkheid. De paus beval Luther naar Rome af te reizen, om hem terecht te wijzen en Luther weigerde. Gesteund door professoren en humanisten bleef hij in pamfletten kritiek spuien op kerkelijke gebruiken. Keizer Karel V was beschermheer van de kerk. In een geschrift riep Luther de keizer en alle Duitse vorsten op hem bij te staan in zijn strijd zich af te keren van de paus en samen een Duitse kerk te stichten, die zich richtte op het ware geloof. Luthers geschrift werd in grote oplagen gedrukt en gelezen. In oktober 1520 riep hij over Luther de kerkban uit. Tegenover de keizer moest Luther zijn kritiek op de kerk terugnemen, maar hij weigerde dit. Karel kon hem niet arresteren. Niet alle Duitse vorsten zagen Luther als gevaar. Frederik de Wijze, vorst van Sasken, bood Luther bescherming.
5.3.2 Waarom zoveel volgelingen?
Duitse vorsten hadden genoeg van de hoge bedragen die naar de kerk in Rome verdwenen. Duitse vorsten wilden de greep op hun gebieden versterken. Zij zouden in een lutherse kerk invloed krijgen op de benoeming van predikanten. Sommige vorsten voelden zich persoonlijk aangetrokken tot Luthers ideeën en kozen zijn zijde uit overtuiging. Een groot aantal Duitse vorsten eiste bij de keizer het recht zelf de godsdienst van hun land te bepalen. In 1555 werd de Vrede van Augsburg getekend. Dit hield in dat elke vorst in het Duitse Rijk zijn eigen godsdienst mocht bepalen en alle onderdanen in zijn staat dezelfde religie moesten geloven(Cuius Regio, Eius Religio). Vlammende pamfletten voor of tegen Luthers standpunten werden er geschreven. Door de boekdrukkunst konden deze pamfletten in grote oplagen worden gedrukt en verspreid.
Johannes Calvijn was een belangrijke kerkhervormer. Net als Luther verwierp hij alle rituelen en rijkdom van de kerk en vond hij dat de mens niet door goede daden de hemel kon verdienen. Calvijn kreeg als snel veel volgelingen in Zwitserland, de Nederlanden en Frankrijk. Luthers geloof verspreidde zich vooral in het Duitse Rijk en Scandinavië.
Hoe zag de protestantse kerk eruit?
Luthers en Calvijns geloofsleer waren terug te zien in de kerkgebouwen> Geen beelden, geen schilderingen, geen versieringen en rijkdommen. In een sobere kerk was er aandacht voor het woord van God. Alleen doop en eucharistie werden nog gevierd. De predikant hoefde zich niet aan het celibaat te houden en binnen de protestantse kerk was er geen hiërarchie.
Gevolgen
De betekenis van de Reformatie voor de Europeanen is groot> door reformatie nieuw geloof. Als je in de 16e eeuw niet dezelfde religie had als je vorst, dan werd je vervolgd.
5.4 De Nederlandse opstand.
Intro
In de jaren 70 van de 16e eeuw was het Hollandse landschap verwoest door oorlog. De Nederlandse opstand, of Tachtigjarige oorlog, was in volle gang. De oorlog had naast alle verwoestingen en ellende echter ook een positief gevolg; er stond een zelfstandig land zonder koning.
5.4.1 Wie had de macht?
In de 16e eeuw werden de Nederlanden bestuurd door de familie van Habsburgers. Aan het hoofd stond vanaf 1519 Karel V. De Nederlanden vormden in de 16e eeuw niet één land. Ze bestonden uit verschillende gewesten en heetten daarom de Zeventien Nederlanden. In elk gewest had hij een edelman afgevaardigd, de stadhouder. Regelmatig werden de afgevaardigden uit alle gewesten bijeen geroepen, de Staten-Generaal. In ruil voor privileges ontving Karel V belasting.
Bestuurlijke problemen
Karel voerde vrijwel onafgebroken oorlog met Frankrijk en in het Duitse Rijk streed hij met de protestantse Duitse vorsten over godsdienst. Hij besloot het bestuur in eigen handen te houden. Alle Nederlandse gewesten werden vanuit Brussel geregeerd en de lokale besturen van steden en gewesten verloren hun macht(centralisatie). De adellijke heren en regenten weigerden hun eeuwenoude privileges af te staan. De problemen verergerden toen Karel V afstand deed van zijn troon. Margaretha van Parma(onechte zusje Filips) kreeg ondersteuning van de Raad van State. Dit was een adviesorgaan waarin edelen zitting hadden, zoals Willen van Oranje, de stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht.
Ook in de Nederlanden voelden veel mensen zich aangetrokken tot de ideeën van de hervormers(vooral Calvijn). Zij hielden preken in de buitenlucht, hagenpreken. Verdeeldheid in godsdienst zou leiden tot verdeeldheid in hun rijk. Grote weerstand leverden de vervolgingen op bij Nederlanders. Gerechtshoven weigerden de zware straffen voor ketterij op te leggen.
Economische problemen
Meer dan de helft van alle Nederlanders woonde in de 16e eeuw in steden. De Oostzeevaart maakte de Nederlanders afhankelijk van het buitenland. Armoede en hongersnood zijn in de geschiedenis altijd een goede voedingsbodem gebleken voor volksopstanden.
5.4.2 Hoe verliep de opstand?
In 1562 was de woede van een aantal edelen over de centralisatie en vervolgingen zo hoog opgelopen dat zij in actie kwamen. In 1565 dienden drie stadhouders hun ontslag in. Vervolgens trokken in 1566 200 edelen te voer naar het hof, waar zij Margaretha van Parma het smeekschrift der edelen aanboden. Ze verzochten de kettervervolgingen te stoppen. De landvoogdes beloofde de straffen op ketterij te matigen. In augustus 1566 liep het in Steenvoorde, na afloop van een hagenpreek, uit de hand. Het nabijgelegen klooster werd aangevallen, alle beelden werden verbrijzeld. Dit was het begin van de beeldenstorm. Overal bestormden protestantse kerken, verminkten beelden, verbrandden altaren en vielen priesters aan.
Filips’ reactie
Pas maanden later ontving Filips het bericht over de gewelddadigheden in de Nederlanden. Hij stuurde zijn belangrijkste raadgever, de hertog van Alva, als nieuwe landvoogd naar de Nederlanden met hoge Spaanse ambtenaren en een leger. Als eerste daad stelde Alva de Raad van Beroerten in. Ook de financiële problemen besloot Alva op te lossen. Hij wilde 10% belasting heffen op de verkoop van goederen: de tiende penning.
Gewapende strijd
Willem van Oranje maakte zich in Duitsland klaar voor een gewapende strijd, die een einde moest maken aan Alva’s regime. In 1568 overwon hij met zijn leger van geuzen het Spaanse leger bij Heiligerlee(begin 80jarige oorlog). De bewoners van de Hollandse steden stonden voor een dilemma. Veel mensen hadden een grote afkeer gekregen van het regime van Alva. Ze hadden zeggenschap over hun eigen stad verloren en de strenge kettervervolgingen kwamen hen de keel uit.
Met grof geweld zette Alva de herovering in. Herwonnen steden werden meedogenloos behandeld. Uit angst gaven sommige steden zich meteen over.
Een republiek wordt geboren
In 1576 sloten de opstandige gewesten Holland en Zeeland met de Staten-Generaal de Pacificatie van Gent. Als reactie hierop sloot de landvoogd in 1579 een verbond met een aantal zuidelijke gewesten, de Unie van Atrecht. Hierop vormden de opstandige gewesten met een aantal grote Vlaamse en Brabantse steden de Unie van Utrecht. In 1581 tekenden deze gewesten de Actie van Verlating, een uniek document in de geschiedenis waarmee zij afstand namen van hun landsheer Filips II. Met de Actie van Verlating werd in 1581 de Republiek der Zeven Nederlanden geboren, het eerst Europese land zonder koning of keizer. De grenzen van deze republiek werden bepaald door de strijd die voortduurde.
Het einde van de Opstand
Veroveringen en verliezen volgden elkaar in beiden kampen op en in 1609 werd een 12 jaar durende wapenstilstand bereikt. In 1648 werd de Vrede van Munster getekend. De Staten-Generaal kreeg er de macht. De zuidelijke Nederlanden bleven bij hert Habsburgse rijk horen, de noordelijke gewesten vormden de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Begrippen.
Actie van Verlating – De opstandige gewesten zweren Filips II af als landsheer.
Beeldenstorm – Vernieling van interieurs en plundering van katholieke kerken en kloosters in de Nederlanden in 1566.
Cuius Regio, Eius Religio – Van wie het land is, is ook de godsdienst. De vorst bepaald welke godsdienst zijn onderdanen aanhangen. Vastgesteld voor het Duitse Rijk bij de Godsdienstvrede van Augsburg.
Empirisme – Door experimenten en metingen tot wetenschappelijke kennis komen. Hangt samen met rationalisme(17e eeuw).
Geuzen – Opstandelingenleger onder leiding van Willen van Oranje. Komt van de edelen die het Smeekschrift aanboden en als bedelaars werden betiteld (gueux).
Hagenpreken – Protestantse preken in de buitenlucht.
Heliocentrisme – De zon is het middelpunt en de aarde draait eromheen.
Humanisten – Geleerden die de mens centraal stelden en de Griekse en Romeinse cultuur bestudeerden.
Indianen – Columbus dacht in Indië te zijn gearriveerd en noemde de oorspronkelijke bewoners van Amerika zo.
Inquisitie – Kerkelijke rechtbank, ook ingezet tegen protestanten.
Katholicisme – De christelijke kerk zoals die na het schisma in de Middeleeuwen los van de Oosterse of Grieks-orthodoxe kerk(met Constantinopel als centrum) bestaat, met een paus aan het hoofd.
Kerkhervorming – Beweging in de rooms-katholieke kerk om misstanden te bestrijden. Mondt uit in verschillende protestantse kerken, zoals doopsgezinden, lutheranen en calvinisten.
Lijn van Tordesillas – De paus trekt een lijn ten westen van de Kaapverdische eilanden en zo verder rond de aarde, verdeelde de wereld in een Spaans(west) en een Portugees(oost) deel.
Nederlandse Opstand – Het verzet in de Nederlanden tegen hun vorst Filips II en de oorlog met Spanje die daaruit voorvloeide(1568-1648). Ook wel de Tachtigjarige Oorlog genoemd.
Oostzeevaart – Ook Noordse handel genoemd. Handel op de Scandinavische landen, steeds de grote motor van de Nederlandse economie.
Pacificatie van Gent – De Nederlandse gewesten sluiten onderling een overeenkomst(letterlijk ‘vredestichting’) in hun verzet tegen de politiek van de landsheer.
Protestantisme – Oorspronkelijk een hervormingsbeweging, later een aparte christelijke stroming, die zich richtte tegen de misstanden in de katholieke kerk.
Raad van Beroerten – Rechtbank van Alva om de daders van de Beeldenstorm te berechten.
Reformatie – Kerkhervorming die leidt tot scheuring in de rooms-katholieke kerk, waarbij het protestantisme ontstaat.
Renaissance – Letterlijk ‘wedergeboorte’. Tijd waarin men de Griekse en Romeinse cultuur herontdekten: de mens centraal.
Smeekschrift der Edelen – Nederlandse edelen bieden verzoek aan aan Margaretha van Parma om de vervolging van protestanten te staken.
Specerijen – Oosterse kruiden als kruidnagelen, peper en nootmuskaat.
Stadhouder – In de 16e eeuw plaatsvervanger van de vorst in een gewest. Groeit tijdens de Opstand uit tot belangrijk politiek leider, in dienst van gewesten.
Staten-Generaal – Vergadering van afgevaardigden van alle Nederlandse gewesten.
Tiende penning – Plan van Alva om 10 procent belasting te heffen op de verkoop van goederen in alle gewesten.
Unie van Utrecht – Verbond van zeven noordelijke gewesten om de Opstand voort te zetten.
Uomo Universalis – De ‘universele mens’ uit de Renaissance, die op alle gebieden van wetenschap en kunst thuis is.
Verbond der Edelen – Groep edelen, verenigd in 1562 uit onvrede met het beleid van Filips II.
Tijdbalk
1350-1550 – Renaissance in Europa
1488 – Bartholomeus Diaz bereikt Kaap de Goede Hoop.
1492 – Columbus ontdekt Amerika.
1497 – Vasco da Gama in India.
1517 – Luther spijkert 95 stellingen aan in Wittenberg.
1519-1555 – Karel V keizer van het Habsburgse rijk en Heer van de Nederlanden.
1565 – Smeekschrift der Edelen.
1566 – Beeldenstorm in de Nederlanden.
1568 – Egmont en Horne in Brussel onthoofd. Begin van de Tachtigjarige Oorlog met de slag bij Heiligerlee.
1572 – Den Briel door de geuzen ingenomen.
1576 – Pacificatie van Gent.
1581 – Actie van Verlating.
1584 – Willem van Oranje wordt vermoord.
1609-1621 – Twaalfjarig Bestand.
1648 – Vrede van Munster.
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden