Hoofdstuk 5 Tijd van Ontdekkers en Hervormers (1500-1600)

Paragraaf 3: De Kerkhervorming

Waardoor ontstond de kerkhervorming en welke gevolgen had deze voor de religieuze en politieke situatie in Europa?

De kerkelijke rechtbank, inquisitie, vervolgde andersdenkenden. In 1415 werd bijv. Johannes Hus tot de brandstapel veroordeeld omdat hij kritiek had over o.a. de verkoop van aflaten.

In de 14e eeuw ontstond een spirituele beweging die streefde naar een eenvoudig sober leven; de Moderne Devotie door Geert de Grote. Was een reactie op de kloosterordes die te veel uit waren op lux en macht. Erasmus had onderwijs gevolgd van een van de broeders van de Moderne Devotie.

De kerk ziet de paus als ‘plaatsbekleder’ van Christus op aarde. Hij was geestelijk leider, een wereldlijke vorst, hij vocht oorlogen uit en had veel politieke invloeden. De geestelijke leefde in weelde; hier was veel kritiek op. Het lukt de kerk niet meer om de critici m.b.v. inquisitie monddood te maken; drukpers was een belangrijke uitvinding om dingen te verspreiden.

Luther had zijn twijfels over de leer van de katholieke leer en liet zich inspireren door Wycliffe, Hus en Erasmus. Erasmus is de katholieke kerk echter trouw gebleven; de meeste kerkhervormers streefde naar interne verbetering binnen de kerk.

In 1517 publiceerde Luther zijn 95 stellingen tegen misstanden in de kerk. Hij wilde kerkhervorming of reformatie; de misstanden verbeteren.

Luther vond dat alleen god vergiffenis kan schenken, hij was stegen aflaatverkoop. Hij wilde de rol van priesters kleiner maken. Hij gebruikte in kerkdiensten de volkstaal en vertaalde de Bijbel in het Duits zodat deze toegankelijk was voor de gewone burger.

In 1518 begon de paus een ketterproces tegen Luther. Hij moest in de ban. Keizer Karel V wilde de eenheid van zijn rijk bewaren, dus was het met de paus eens. Luther en volgelingen kregen steun van verschillende vorsten in het Duitse Rijk. à Kerksplitsing; Lutheranen en katholieke kerk.

Het ging intussen niet goed in het Duitse Rijk. De hoge adel ontving bakken met geld, en de lage adel bleef achter. Veel inflatie tastte de koopkracht van de lage adel aan. De boeren werden de dupe; werden weer horige van arme adel.

• Boerenoorlog (1524-1525) geïnspireerd door Luther, deze steunde de boeren echter niet.

Steeds meer Duitse steden gingen over tot Lutheranisme; edelen konden zo de kerkelijke bezitten innen en werden zelf rijk. à oorlog tegen Karel V à 1555 godsdienstvrede. Protestanten en katholieken kregen zelfde rechten. Karel zag dit als nederlaag en trad af.

Frankrijk; kerkhervorming à godsdienstige oorlogen. Calvijn kreeg veel aanhang. Nog soberder dan Luther. Net als Luther; geen paus. Maar hij ging verder; geen bisschoppen, kerkgemeente moeten zichzelf besturen. Vorsten die zich niet aan de regels houden mogen worden afgezet à in NL rechtvaardiging afzetten landsheer Filips II. In FR aanhangers Calvijn; hugenoten. Na oorlogen uiteindelijk in 1598 het Edict van Nantes; elke Fransman krijgt recht op gewetensvrijheid.

De RK kerk verdedigde zich tegen hervorming; contrareformatie. Het Concilie van Trente (1545-1563) legt absolute gezag van paus vast. De Vulgaat bleef de officiële Bijbel. Alle tradities bleven bestaan. Mis bleef in Latijn. De RK benadrukte dit alles door de kerken nog uitbundiger in te richten.

Veranderingen; grote bisdommen werden opgedeeld; bisschoppen hun priesters beter konden controleren. Mensen terug proberen te winnen d.m.v. onderwijs en preken. Ze bleven hard optreden tegen hervormers; ketters vervolgd door inquisitie.

Paragraaf 4: Uit de Opstand een Republiek geboren

Karel werd in 1500 geboren; katholiek. In 1515 werd hij heer der Nederlanden, een jaar later koning van Spanje. 1519 werd hij keizer van het Heilige Roomse Rijk. Hij voerde vaak oorlog tegen de Turken en Fransen. Toen Luther de boel verdeelde steunde Karel de paus. Met het Edict van Worms (1521) deed hij Luther in de ban. Ketters werden steeds fanatieker vervolgt.

Toen Karel V in 1515 heer der Nederlanden werd had hij nog geen bestuursmacht in alle gewesten. In 1528 kreeg hij Utrecht pas in handen. In 1543 werd als laatste Gelderland aan zijn rijk toegevoegd. De gewesten werden een eenheid; centraal bestuur, overal dezelfde regels.

Karel vestigde in Brussel een centraal bestuursapparaat met drie raden; Financiën; belasting. Staten; politieke adviezen. Geheime raad; nieuwe centrale wetten en regels opstellen.

In NL had ieder gewest; Gewestelijke Staten; edelen overlegde over stadsbestuur in gewest. In de Staten-Generaal; gewesten vertegenwoordigers bespraken Karels beden. Karel verkleinde macht van adel door geschoolde juristen te benoemen voor bestuurlijke functies.

Karel wilde NL ook RK. Inquisitie veroordeelde weer veel mensen.

Corruptie en oorlog kostte Karel veel geld, daarnaast was zijn gezondheid slecht. Uiteindelijk treed hij teleurgesteld af.

Filips II volgt Karel op als heer der Nederlanden (1555). Nieuwe indeling bisschoppen die moesten helpen met centralisatie van bestuur. Ze kregen ook seminarie; priesteropleiding. Veel verzet tegen paus en Filips. Adel protesteerde ook; bisschopsambt was niet meer voor hen weggelegd.

Bevolking was bang voor nog meer vervolging. Tussen 1521 en 1550 had de inquisitie rond de 13 mensen per jaar gedood. Het hevigst; 1561 tot 1564 met 264 per jaar.

Sinds 1559 bestuurde Filips het rijk vanuit Spanje. Margaretha van Parma was landvoogdes van de Nederlanden, met Granvelle als hulp. Ze ging naar hem i.p.v. naar de hoge edelen. De drie hoogste; Oranje, Egmond en Horne verenigde zich in de ‘Liga der Groten’. Granvelle moest opstappen.

Lage adel kwam in opstand; steeds minder inkomen en geen belangrijke functies. Burger in opstand; economische omstandigheden waren slecht, hoge belastingen, veel werkloosheid. Strenge winder à slechte oogst. Door Deens-Zweedse oorlog was graanimport Oostzeegebied weggevallen.

Lage adel; ‘Verbond der Edelen’. In 1566 boden ze Margaretha een smeekschrift aan; inquisitie afschaffen, ze gaf toe aan het verzoek.

Gevluchte predikanten keerden terug naar NL. In hagenpreken moedigden ze mensen aan om kerken van beelden te ontdoen. In 1566 drongen hervormingsgezinde kerken binnen en vernielde religieuze versieringen. Hoge edelen herstelde de orde door godsdienstvrede. Filips vond Margaretha te zwak en verving haar door Alva. Om de Beeldenstorm te bestraffen richtte hij de Raad van Beroerten; de Bloedraad op. Hij liet Egmond en Horne onthoofden, en later volgde nog 1100 mensen. Er vluchtte zo’n 60.000 mensen uit NL.

Gevluchte predikanten keerden terug naar NL. In hagenpreken moedigden ze mensen aan om kerken van beelden te ontdoen. In 1566 drongen hervormingsgezinde kerken binnen en vernielde religieuze versieringen. Hoge edelen herstelde de orde door godsdienstvrede. Filips vond Margaretha te zwak en verving haar door Alva. Om de Beeldenstorm te bestraffen richtte hij de Raad van Beroerten; de Bloedraad op. Hij liet Egmond en Horne onthoofden, en later volgde nog 1100 mensen. Er vluchtte zo’n 60.000 mensen uit NL.

Willem van Oranje wachtte dit niet af en vluchtte naar Duitsland. Oranje riep op tussen verdraagzaamheid op tussen katholieken en protestanten. Filips en Alva keurde dit niet goed en veroordeelde hem bij verstek, hij verloor zijn bezittingen. Oranje formeerde een leger, zijn broers deden in 1568 een aanval in het noorden en hijzelf stak de Maas over om het hart van NL te bevrijden. De acties leverde uiteindelijk niks op.

In 1572 ondernam hij een tweede veldtocht, die mislukte ook. Maar door toeval namen de gevluchte watergeuzen, gereformeerden, Den Briel in. Andere steden sloten zich bij hen aan. De opstand kreeg een politiek karakter toen de Staten van Holland in Dordrecht bij elkaar kwamen; dit kon alleen Filips doen, dus opstandig. Ze besloten dat gereformeerd een officiële godsdienst werd.

Filips en Alva gingen nu ten aanval. Toen ze Alkmaar wilden belegeren ging het mis. De dijken rondom werden doorgestoken zodat de Spanjaarden hun loopgraven onderwater zagen lopen, ze moesten opgeven. Na nog een mislukking in Leiden gingen de Spanjaarden weg uit NL.

In 1567 plunderden Spaanse soldaten die geen soldij hadden ontvangen wat steden. Opstandige steden verenigde zich hierop. In de Pacificatie van Gent spraken ze af op de muitende soldaten samen te bestrijden en er kwam gewetensvrijheid. Oranje hoopte hiermee steun te krijgen voor een algehele opstand tegen Filips. Maar door de haat tussen protestanten en katholieken kon Filips enkele zuidelijke gewesten snel weer terugbrengen, die gewesten sloten de Unie van Atrecht. De opstandlelijke noordelijke gewesten de Unie van Utrecht (1579). Maar uit praktische overwegingen moest Oranje steeds meer voor de Calvinisten zijn en ging zijn ideaal weer in rook op.

Filips deed Oranje in de ban en zette een prijs op zijn hoofd. In 1581 zette de Staten-Generaal Filips II af als vorst. De Calvijnse principes werden in praktijk gebracht, de Staten gaven uitleg in de Acte van Verlatinghe.  De hertog van Anjou werd als vorst en heer der Nederlanden gekroond.

In 1581 moest hij echter al weer weg omdat die het te hoog in z’n bol kreeg.

In 1584 werd Willem van Oranje vermoord door Balthasar Gérard. Oranje werd de eerste held van de jonge natie en zou later ‘vader des vaderlands’ worden genoemd. Na een mislukte Engelsman ging de Staten-Generaal in 1588 het bestuur zelf regelen à Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De oorlog met Spanje zou van met een gevechtspauze nog tot 1648 duren. Pas toen bij de Vrede van Münster zou Spanje de onafhankelijke republiek erkennen.