Hoofdstuk 5: Ontdekkers en Hervormers

Rond deze tijd was de handel in aflaten (een brief waarmee zonden werden kwijtgescholden) erg populair, en de kerk werd er rijk van. Het voornaamste punt van kritiek betrof deze handel in aflaten. Daarnaast had Luther 94 andere stellingen. Met zijn 95 stellingen wilde hij slechts een discussie over hervorming binnen de kerk op gang brengen, maar de paus reageerde met drastische maatregelen; de kerk begon een proces tegen hem. Dat spoorde Luther juist aan. Nadat hij demonstratief een brief van de paus verbrandde, werd hij uit de kerk gestoten. Luther had in het Duitse rijk al veel aanhang onder vorsten en gewone gelovigen dat een kerkscheuring dreigde. Karel V probeerde die nog te voorkomen: Luther kreeg nog een keer de kans zijn woorden te herroepen, maar hij weigerde.

Hierna werd het Duitse rijk verscheurd door godsdienstoorlogen. Pas in 1555 sloten de strijdende partijen de Godsdienstvrede van Augsburg. Elke vorst mocht voortaan de godsdienst in zijn gebied bepalen.

Calvijn, een andere belangrijker hervormer, was nog radicaler. Calvijn stelde dat de mens van nature zondig en slecht is, genade bestond niet: je was verdoemd tot de hel of uitverkoren voor het koninkrijk Gods vanaf het begin der tijden. Calvijn vond dat gelovigen, naast hardwerken, gebed en zelfbeheersing, ook best konden genieten. Genot was door God zelf gegeven: wie weigerde te genieten, wees Gods goedheid af. Daarom vond hij het celibaat onnatuurlijk. Maar bij het genot moest wel matiging worden betracht. Er was nog een belangrijk verschil tussen Luther en Calvijn. Luther had zich tot de Duitse vorsten gericht. Het lutheranisme bevestigde het gezag van de vorsten tegenover dat van de paus en de keizer. Calvijn vond juist dat geen vorst of overheid iets over de kerk te zeggen mocht hebben. De overheid was juist als ‘dienaresse Gods’ verplicht om in overeenstemming met de Bijbel te handelen. In de kerk van Calvijn hadden gewone gelovigen de macht; er was geen hiërarchie, de Bijbel bepaalde wie gelijk had. Vanuit Genève, waar Calvijn zijn kerk had georganiseerd, verspreidde het calvinisme zich snel, vooral onder de stedelijke burgerij. In de Nederlanden verdrong het de protestantse bewegingen. Toen het calvinisme in 1566 bovengronds kwam, bleek het een aanzienlijke aanhang te hebben.

5.4          -              Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

De Nederlanden vielen in 1515 onder het bestuur van Karel V, die van elk gewest apart landsheer was. Alle gewesten hadden eigen gewoontes en rechtsregels. Binnen de gewesten hadden de steden weer een grote zelfstandigheid; ze bezaten privileges. In elk gewest had de vorst een stadhouder, een hoge edelman die hem daar vertegenwoordigde. Het lukte Karel het centrale bestuur te versterken. Hij beperkte de zelfstandigheid van de gewesten met behulp van nieuwe centrale adviesraden. Daardoor werd hij ook minder afhankelijk van de hoge edelen. Karels godsdienstpolitiek versterkte zijn greep de gewesten, hij beschermde het katholieke geloof. Toch had hij zijn handel vol aan de bestrijding van het protestantisme, en daarvoor richtte hij in 1522 zijn eigen inquisitie op.

Filips II zette de politiek van zijn vader voort. Toen Filips in 1559 de Nederlanden verliet, was zijn halfzus Margaretha de landvoogdes. Ze kreeg direct problemen met de hoge adel, zij kantten zich tegen een kerkelijke reorganisatie die een eind maakte aan hun invloed in de kerk. Ook werden de privileges van edelen aangetast. De inquisitie werkte op volle toeren, want het calvinisme drong de Nederlanden binnen. Het hoge adellijke verzet werd geleid door Willen van Oranje (stadhouder).In 1566 trokken 200 lagere edelen naar het paleis in Brussel en vroegen de landvoogdes om afschaffing van de inquisitie (smeekschrift); waarop zij de kettervervolging matigde. Daardoor durfden calvinisten in de zomer van 1566 een hagenpreek (bijeenkomst in open lucht) te houden. Hierna sloeg de vlam in de pan: nadat de predikant tekeer was gegaan tegen de beeldenverering trok een menigte naar het plaatselijke klooster en sloeg het interieur kort en klein. In de weken daarna raasde de Beeldenstorm door de Nederlanden.

Filips reageerde woedend. Hij stuurde de wrede ‘ijzeren hertog’ van Alva om orde op zaken te stellen in 1567. Een speciale rechtbank velde duizend doodvonnissen. In 1568 wonnen de broers van Willem van Oranje, die ondertussen in Duitsland zat, de slag bij Heiligerlee, maar Alva bleef oppermachtig. Onder leiding van Oranje vaarden de geuzen (bendes onder leiding van lagere edelen) de Maas op en namen Den Briel in. Vervolgens liepen bijna alle Hollandse en Zeeuwse steden over naar de Opstand. Alva kon sommige heroveren en nam gruwelijk wraak. De Spanjaarden kregen het steeds moeilijker, in 1576 sloegen de soldaten aan het muiten; ze trokken moordend en plunderend door de zuidelijke gewesten. Die sloten daarop in Gent vrede met het opstandige Holland en Zeeland, ze eisten het vertrek van de Spaanse troepen en maakten een eind aan de geloofsvervolging.

De hertog van Parma wist met enkele zuidelijke gewesten een verbond te sluiten tegen de opstand. Daarop sloten andere gewesten onder leiding van Oranje de Unie van Utrecht. Dit militaire bondgenootschap werd de kern van een nieuwe staat. Hoewel ook in de opstandige gebieden de calvinisten in de minderheid waren, verboden de opstandelingen bijna overal het katholicisme, ook al wilde Oranje aanvankelijk volledige geloofsvrijheid. De paus had katholieken verboden de opstand te steunen en zo de kerk verdacht gemaakt, de tegenstelling werd onoverbrugbaar.

Filips verklaarde Oranje in 1580 vogelvrij, waarna de gewesten van de Unie van Utrecht in 1581 Filips afzwoeren als landsheer. De opstand kwam in een diepe crisis toen een katholieke fanaticus in 1584 Willem van Oranje vermoordde en Parma in 1585 Antwerpen innam. Juist toen de opstand verloren leek, kreeg Parma de opdracht een invasie in Engeland voor te bereiden. Daarom moest de strijd in de Nederlanden op een laag pitje gewet worden. De ‘onoverwinnelijke Armada’ ging in 1588 voor de Engelse kust ten onder. Daarmee was de opstand gered.

In hetzelfde jaar besloten de opstandige gewesten geen nieuwe landsheer meer te zoeken. Ze gingen verder als de Republiek der Verenigde Nederlanden. Onder Willem van Oranjes zoon Maurits kreeg de Republiek na 1588 het hele noorden in handen. Toen 60 jaar later vrede werd gesloten, liep de grens dwars door Brabant (huidige Nederlands-Belgische grens).

In hetzelfde jaar besloten de opstandige gewesten geen nieuwe landsheer meer te zoeken. Ze gingen verder als de Republiek der Verenigde Nederlanden. Onder Willem van Oranjes zoon Maurits kreeg de Republiek na 1588 het hele noorden in handen. Toen 60 jaar later vrede werd gesloten, liep de grens dwars door Brabant (huidige Nederlands-Belgische grens).