Hoofdstuk 5, Een nieuwe wereld

Samenvatting geschiedenis SE-3
H5: de nieuwe Wereld;
ORIËNTATIE 5.0

Tijdvak: tijd van ontdekkers en hervormers (1500-1600)
Periode: vroegmoderne tijd
In dit tijdvak werden bestaande ideeën over leven en geloof bekritiseerd, landkaarten moesten opnieuw getekend worden, schilders gingen perspectief gebruiken en beeldden menselijk emoties uit.
Ook scheidde een aantal hervormers zich af van de Rooms- Katholieke kerk, (Calvijn, Luther). Dit werd natuurlijk fel bestreden, en het geloof vermengde zich met politieke en economische tegenslagen. Daardoor ontstonden vaak conflicten en oorlogen (Opstand van de Nederlanden tegen Spanje). Deze tijd word niet alleen gekenmerkt door gewelddadige en bloederige, maar ook door een nieuwe stijl van schilder en bouwkunst. Deze was gebaseerd op de Klassieke Oudheid en ook vernieuwend. (Renaissance: cultuurstroming die de mens als individu centraal stelt en de Klassieke Oudheid als voorbeeld heeft.)
Maar ook de wetenschap kreeg een enorme impuls. De eigen waarneming werd de basis van het inzicht.

Niet alleen dat veranderde, ook de contacten buiten Europa. De zoektocht naar de zeeroute richting India leidde tot nieuwe, overzeese, betrekkingen.
In 1492 heeft Columbus Amerika ontdekt, en al snel volgden er meer de Portugezen Vasco da Gama en Magelhấes. Waarom gingen zij op reis?
• Geloof verspreiden
• Politieke macht uitbreiden
• Lucratieve handelsmogelijkheden
• (Nieuwsgierigheid en avontuur)
De vijf belangrijkste kenmerken van dit tijdvak:
• Het begin van de Europese overzeese expansie
• Het veranderende mens- en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling
• De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de Klassieke Oudheid
• De protestantse Reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West- Europa tot gevolg had
• Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.
In de tijd van Ontdekkers en Hervormers werd de individuele expressie de maat der dingen.

Begrippen:
Reformatie: Protestbeweging tegen misbruik en verkeerde manier van geloven binnen de katholieke kerk.
Wereldbeeld: Voorstelling omtrent de werkelijkheid van de wereld

5.1 ONTEDEKKERS LEGGEN DE WERELD OPEN
In de 15e eeuw legden de Portugese zeevaarders de basis van Europese overzeese expansie. In de 16e eeuw wereld dat gevolgd door Spaanse en Portugese ontdekkingsreizigers die nieuwe continenten en kaarten brachten.
Ook was het vaak ‘toeval’ dat een land werd ontdekt, door zeestromingen. Op deze manier is door de Portugezen Brazilië ontdekt.
Welke redenen waren er om op ontdekkingsreis te gaan?
• Hendrik de Zeevaarder: stuurman aan wal- Hendrik de Zeevaarder (1394- 1460) heeft veel betekend voor de Europese overzeese expansie.
Al in 1415 had hij aan de Marokkaanse kunst Ceuta (moslimbouwwerk) veroverd. Daar kwam hij in contact met handelaren uit Mali – timboektoe - . Hun verhalen brachten hem op het idee om te varen langs de nog onbekende kust van Afrika. In die tijd dacht men dat daar allemaal enge monsters etc. leefden. Met dit wilde hij niet alleen de Portugese handelsroutes uitbreiden, maar ook het christelijk koninkrijk van Jan(Johannes te vinden). Die Jan zou een goede partner zijn in de strijd tegen de moslims. In 1482 kwam Johan II aan de macht in Portugal. Hij zette de ontdekkingsreizen voort, en snel had Diogo Cấo padrốes (stenen pilaren met het wapen van Portugal erop) geplaatst op de kust van Angola. In 1488 voer Bartholomeus Diaz langs Kaap de Goede Hoop. De verbinding tussen de Atlantische in Indische Oceaan was gevonden.
• Toevalstreffer of berekende gok? Was de ontdekking van Amerika van Columbus een toevalstreffer? Hij was eigenlijk opzoek naar Indië, een land ten oosten van Afrika. Columbus dacht nog altijd dat hij de kust van Amerika had bereikt. Hij had geen idee dat hij de kust van Amerika had bereikt, en de geschiedenis zou ingaan als de ontdekker van “De nieuwe wereld”. Maar toch valt de reis van Columbus niet af te doen als een toevalstreffer. Hij bestuurde kaarten, leerde hij oceaanwinden en stromingen kennen. Ook concludeerde hij dat Azië groter was dan men dacht.

Van de Spaanse koning Ferdinand en zijn vrouw Isabella kreeg hij geld voor zijn reis.
In Amerika waren veel rijkdommen en de koning (Ferdinand) profiteerde daar enorm van. Ook zijn opvolgers Karel V en Filips II profiteerden hiervan. Bij het verdrag bij Tordesillas(1494) kreeg Portugal het huidige Brazilië en Spanje over grote delen van huidig Latijns- Amerika, dit was omdat deze landen allebei veel reizen deden en dus veel ontdekten.
• Carreira da India: In 1498 wist Vasco da Gama, een Portugees, Indië (India) te ontdekken. De markten daar beschikten over veel specerijen, alleen de Portugezen hadden niet genoeg ruilmiddelen om de specerijen mee te nemen naar Portugal. De lokale moslimhandelaren wilden geen nieuwe concurrenten op hun markt. Toch was de reis een succes, want de ‘Carreira da India’, de 16.000 km lange route naar India, lag open. In 1500 ging Pedro Cabral met veel soldaten te scheep, in hoop de toegang tot India veilig te stellen. Dat lukte, want eenmaal aangekomen dwong hij de vorstendommen aan de Malabarkust tot het tekenen van handelsverdragen. Deze gaven de Portugezen recht op vrije handel en vestiging. In 1502 keerde PC terug met schepen voor specerijen.
• Magelhấes: In 1519 vertrok Magelhấes met 250 man vanuit Sevilla. Hij wilde de doorgang van de Atlantische in de Stille oceaan vinden. Dat is hem gelukt. Aangekomen op de Filippijnen sneuvelde hij. Spanje trok de conclusie dat ze zich volledig gingen richten op Amerika: de Portugezen mochten Azië hebben. Er waren immers te veel man gesneuveld.

5.3 ERASMUS EN HET HUMANISME
Erasmus wilde de mensen leren op zichzelf te vertrouwen. Ze moesten beslissingen nemen op kennis die ze zelf hadden verworven. Erasmus is de belangrijkste vertegenwoordiger van het humanisme. Deze stroming van in de 16e eeuw van grote invloed.
Waarom was Erasmus een humanist bij uitstek?
• Humanisme en Renaissance: De termen Humanisme en Renaissance worden vaak naast elkaar gebruikt, maar ook door elkaar. Ze verwijzen naar een stroming die eind 14e eeuw ontstond in Noordwest- Italië. Wat houd deze stroming in?
- Individualiteit van de mens
- Schoonheid van het leven en het menselijk lichaam
- Borduurde voort op erfgoed uit de Klassieke Oudheid
De Renaissance verwijst naar de artistieke kant van deze beweging. Kunstenaars zochten naar individuele expressie van hun modellen en bekwaamden zich in het perspectief. Ook legden zij zich toe op de bouwkunst, de techniek en de wetenschap. Het Humanisme is de literaire en filosofische kant van deze beweging. De grondlegger van het humanisme is Francesco Petrarca(1304-1374.) Aan verstandelijke, zedelijke en godsdienstige vermogens van de ontwikkelde mens kenden humanisten grote waarde.
De ideeën van humanisten werden verspreid via reizende geleerde, studenten, kunstenaars en via boeken. De boekdrukkunst nam razendsnel toe. Door boeken kwamen mensen steeds meer kritisch te staan tegenover de kerk. Hierdoor is het humanisme een grote bron voor de latere kerkhervorming.

• Erasmus: Van Rotterdam tot ver in Europa: Desiderius Erasmus (1466- 1536) was de belangrijkste humanist van het Noorden. Hij was erg slim en werd bekend door zijn ‘Lof der Zotheid’ waarin hij kritiek leverde op allerlei maatschappelijk en kerkelijke misstanden. In 1516 vertaalde hij de Bijbel in de volkstaal, want hij vond dat de vertaling van 400 in Latijn, slecht. Daarin stonden veel fouten. Hij vond dat de mens zelf de Bijbel moest kunnen bestuderen, daardoor zou de mens het geloof beter begrepen. De kerk was het hier niet mee eens, die vonden dat alleen de Paus, de vertegenwoordiger van God op aarde, alleen de bijbel kon uitleggen.
• Bedreigingen voor het Christendom: Ondanks dat Erasmus kritiek uitte op de katholieke kerk, wilde hij niet dat de kerk uiteen zou vallen. Volgens hem kon de mens het beste het voorbeeld van Christus volgen. Erasmus was bang voor:
- Bestudering van de Oudheid zou tot een terugval leiden ( de klassieke cultuur kende geen geloof)
- Jodendom: die kenden veel ceremonies en rituelen. Door dat soort dingen schonken de gelovigen geen heiligheid.
- Een scheur binnen de kerk, met als gevolgen ontwrichting binnen de samenleving en burgeroorlogen
• Erasmus en de Hervorming: Maarten Luther (1483-1546) uitte d.m.v. de 95 stellingen in 1517 kritiek op de katholieke kerk. Luther vond dat alleen God je een vergeving kon geven na een zonde, en dus niet met aflaten of goede werken. Luther maakte zich los van de Katholieke Kerk en tot Erasmus’ verbazing maakte grote groepen mensen zich los van de katholieke kerk. Erasmus bleef trouw aan de Katholieke kerk.
 
5.4 CALVIJN EN DE REFORMATIE
Na Luther, brak ook Johannes Calvijn de band met de katholieke kerk. Calvijn trok nog verdergaande conclusies consequenties uit de bestudering van de bijbel dan Luther. Hij dacht, dat bepaalde mensen voorbestemd waren om de hemel te bereiken. Calvijn startte een nieuwe kerkorganisatie, waar de kerk het niet mee eens was, en er kwam een contrareformatie.
Op welke manier gaf Calvijn vorm aan de kerkhervorming?
• Calvijn: Johannes Calvijn (1509- 1564) startte een 2e hervormingsgolf. Calvijn had weer andere ideeën dan Luther, maar samen worden zij het protestantisme genoemd.

In 1526 schreef Calvijn “Christianae Religionis Institutio” (Onderricht aan het christendom), waarin hij schreef dat de gelovige God moest accepteren en God kon dienen door zijn werk, door eenvoud en soberheid en door zijn medemens bij te staan. Ook waren er een paar mensen voorbestemd om naar de hemel te gaan. Om daarbij te horen, moest je je gedragen zoals hierboven. De preek en uitleg van de Bijbel moeten centraal staan. In de kerk waren geen beelden van Christus, Maria of de heiligen.
• Calvijn in Genève: in 1536 belandde Calvijn in Genève, waar de Reformatie ook al doorgang had gevonden. De kerkelijke gemeenten leidde zichzelf, paus en bisschop werden geweigerd. De kerkleiding bestond uit ouderlingen, diakenen, doctoren en predikanten. Hierboven stond de kerkvergadering (synode) en samen met de kerkenraden (consistories) kozen ze geestelijken. Het volk kreeg niet meer te zeggen in de calvinistische kerk. De kerkgangers waren niet de baas.
• Kerk en Staat: Volgens Calvijn was de kerk niet ondergeschikt aan de wereldrijke staat(Het bestuur) , wat volgens Luther wel zo was. De christenen moesten de wet aan de staat voorschrijven. Genève werd een protestants Rome. Bij het calvinisme mochten burgers(onderdanen) zich afkeren tegen een vorst. Rond 1555 bereikte het calvinisme Nederland.
• Contrareformatie: de Reformatie/ hervorming van Calvijn leidde tot een tegenactie van de katholieke kerk: de contrareformatie. In het Concilie van Trente (grote kerkvergadering) bespraken katholieken hoe ze op de hervorming moesten reageren. Dit was rond 1545. De Katholieke kerk kwam tegemoet aan een aantal punten van de reformatie: betere opleidingen voor geestelijken en het celibaat werd opnieuw vastgesteld. Ook werden een aantal dingen niet veranderd of strenger:
- De Vulgaat bleef de Bijbelvertaling
- Het Latijn bleef de taal van de mis, terwijl veel gelovigen die taal niet meer verstonden. Ze mochten geen eigen geloofsinterpretatie hebben
- De bijbel en het katholieke geloof bleven bronnen van het Katholieke geloof, macht paus groeide

5.5 DE OPSTAND
Met de opstand word het verzet van de Nederlanden tegen Spanje bedoeld. Volgens veel Nederlanders stond Filips II veel ontwikkelingen in de weg, op politiek en religieus gebied. Die opstand leidde tot een geboorte van de Nederlandse staat.
Welke factoren leidden tot de onafhankelijkheid van de Nederlandse gewesten?
• Bestuurssysteem onder spanning : Karel V en zijn opvolger Filips II wilden de Nederlanden centraal, vanuit Brussel besturen. Ze riepen drie bestuursinstellingen in het leven:
- Raad van Financiën: Bereidden de edelen en juristen de beden (soort belastingen) aan de Staten- Generaal voor. Ze zorgden ook voor efficiënte belastinginning.

- Geheime raad: Stelden nieuwe regels en wetten op
- Raad van State: zetelden edelen en juristen die politieke adviezen gaven. In deze raad verloor de adel steeds meer terrein aan juristen. Ook verloor de adel inkomsten omdat de rechtspraak in handen kwam van Koninklijke juristen
De strijd tussen de Spaans heer en de Nederlandse gewesten was een strijd tussen centralisatie van de ‘moderne’ vorst en het particularisme(drang van gewesten tot behoud van Middeleeuwse voorrechten). Karel V en Filips vonden dat die voorrechten moesten verdwijnen. De gewesten natuurlijk niet..
• Bloedplakkaat: Margaretha, de halfzus van Filips II moest als landvoogdes de Nederlanden leiden. De adel was het niet eens met de veranderingen in bestuur. In 1550 had Karel V een ‘bloedplakkaat’ uitgevaardigd. Elke aanhanger van de Hervorming werd bedreigd met de doodstraf. In 1566 leidde dit tot het ‘Smeekschrift der Edelen’. De opstandelingen gingen zich later de ‘Geuzen’ noemen.
• Beeldenstorm: Margaretha stemde in met het verzoek van de edelen. De hervormers keerden terug in de openbaarheid. Tijdens hagenpreken droegen predikanten hun hervormende ideeën uit voor steeds grotere groepen gelovigen. In 1566 drongen aanhangers van de Reformatie kerken en kloosters binnen om daar religieuze versieringen te verwijderen en beelden en schilderijen te vernielen:de beeldenstorm.
Margaretha probeerde met edelen als Oranje, Egmond en Horne een algehele volksopstand te verkomen, met succes. Echter werd Margaretha toch vervangen door de ‘ijzeren’ hertog van Alva, die strenge maatregels doorvoorde:
* Raad van Beroerten: een speciale rechtbank, die 1100 terechtstellingen deed en 9000 personen veroordeelde. Ongeveer 60.000 mensen vluchten uit Nederland. Ook bracht Alva een Spaans leger mee.
* Tiende Penning: Een omzetbelasting van 10% om roerende goederen. Met de opbrengst zou de Spaanse legermacht in NL betaald kunnen worden. Uiteindelijk ging het niet door.
• Georganiseerd verzet: In 1568 verzamelde Willen van Oranje huurlingen waarmee hij Alva en zijn troepen wilden verdrijven. In 1572 namen de opstandelingen Ten Briel in, en Vlissingen, Enkhuizen, Dordrecht en de waterwegen volgden. Willem van Oranje werd stadhouder en de publieke kerk calvinistisch. Dit werd besloten op de Hollandse Staten vergadering. Dit leidde tot een tegenactie, maar vanaf 1573 trok het Spaanse leger zich steeds verder terug uit Holland. De Spaanse Furie (1576) kostte aan zo’n 7000 Antwerpenaren het leven. Dit kwam doordat de Spaanse soldaten na het uitblijven van hun loon gingen overgingen tot muiterijen en plunderingen. De gewesten besloten in 1576 de muiters aan te pakken. (Pacificatie van Gent, 1576).
• Ontstaan van een noordelijke Republiek: In 1579 sloten de Zuidelijke gewesten van Nederlanden de unie van Atrecht. Ze werden weggelokt door de Spaanse landvoogd.

De Noordelijke gewesten sloten de Unie van Utrecht. In de unie werd financieel samengewerkt, voor de rest golden eigen bestuur en privileges etc. binnen de gewesten. Willem van Oranje werd door Filips II in de ban gestopt tot 1580. Met de Acte van Verlatinhge (1581) zwoeren de Staten- Generaal Filips II af als vorst.
In 1588 werd uiteindelijk de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden gevestigd met de Staten- Generaal als hoogste gezag.