Hoofdstuk 4: tijd van steden en staten

1492 – Einde van de Reconquista, moslims verjaagd uit Spanje.

Oriëntatie

Door ontginningen en betere landbouwmethoden bracht de landbouw steeds meer voedsel op en grondstoffen voor de nijverheid. Hierdoor groeide de Europese bevolking sterk.

Steden kwamen weer tot bloei. Handel en nijverheid namen toe en er kwam meer geld in omloop. Voor koningen, graven en hertogen betekende dat belastinginkomsten. De stedelijke burgers wilden echter alleen belasting betalen in ruil voor privileges. De macht van steden nam dus sterk toe. In de hoge Middeleeuwen (1000-1300) is het feodale stelsel van kracht. In de late Middeleeuwen (1300-1500) wordt de invloed van steden steeds groter. De koningen pasten hun bestuur hierop aan. Tijdens oorlogen bestuurden ze het land vanuit één hoofdstad en streefden ze naar een uniforme wetgeving. Het streven naar centralisatie en uniformering was gericht tegen de macht van de adel en de steden, die echter hun privileges wilden behouden.

Ook tussen de paus en koningen waren er conflicten over de vraag wie of de wereldlijke of geestelijke macht het primaat had. Koningen waren bisschoppen gaan benoemen in bestuurlijke functies, terwijl volgens de paus alleen hij dat mocht doen. De paus vond dat koningen, graven en hertogen beter hun onderlinge strijd konden opgeven om zich te verenigen in een strijd voor de expansie van het christendom.

4.1

Ontginningen

In de Tijd van steden en staten kwam er door ontginningen en inpoldering verandering in de grotendeels autarkische samenleving. Ook nieuwe landbouwtechnieken zorgden voor verandering: boeren spanen paarden voor een nieuwe soort ploeg die de grond losser maakte en omkeerde. De boeren gingen de landbouwgrond intensiever gebruiken door het drieslagstelsel. Door toename van de beschikbare landbouwgrond nam de voedselproductie toe en groeide de bevolking sterk.

Nijverheid en handel in steden

De voedseloverschotten op het platteland maakten de ontwikkeling van steden mogelijk. In de steden groeide de vraag naar luxere voedingsproducten. Bovendien hoefde niet iedereen boer te zijn: men kon ook door handel en nijverheid in hun levensonderhoud voorzien. Mensen in de steden maakten van hun ambacht hun beroep en gingen producten maken die voorheen door boeren in eenvoudige huisnijverheid werden gemaakt. Handelaren van een stad organiseerden zich in koopmansgilden. Ze werkten samen om handelsvoorrechten te krijgen, om elkaar bij te staan op reis en om het nodige kapitaal bijeen te krijgen. Het organiseren van een Hanze was een volgende stap in de schaalvergroting van de handel tussen regio’s.

Jaarmarkten en ‘handel van verre’

De belangrijkste handelssteden aan de Oostzee richtten onder leiding van havensteden Hamburg en Lübeck de bekendste Hanze op. Ook handelssteden aan de Noordzee sloten zich bij deze Hanze aan. Het Oostzeegebied werd een belangrijke leverancier van graan en vis in gebieden waar weleens een hongersnood dreigde. Andersom was er in het noorden veel vraag naar wijn, luxestoffen en gebruiksvoorwerpen uit de stedelijke nijverheid. In plaats van handel in natura werd er weer meer geld gebruikt. De toenemende geldeconomie stimuleerde de handel, maar had ook beperkingen. Zo hadden vorsten en steden verschillende munten, het vervoer van geld was gevaarlijk en geld lenen tegen rente was in de christelijke wereld verboden. Geldwisselaars boden hiervoor de oplossing. Handelaren betaalden pas een jaar later op een jaarmarkt. In de veertiende eeuw nam het belang van deze jaarmarkten af door oorlog. Door hoge belastingen van de Franse koning, was er ook minder te verdienen. Door kruistochten en Reconquista waren Arabische handelaren en zeerovers uit de Middellandse Zee verjaagd en heersten de Europese zeevaarders over de belangrijkste zeeroutes.

4.2

Stadslucht maakt vrij

In de vroege Middeleeuwen begon een ontwikkeling naar meer vrijheid. Horigen en boeren werden aangemoedigd om landbouwgrond te ontginnen in ruil voor lagere belastingen of vrijstelling van herendiensten. Daarmee kregen veel mensen grond in bezit tegen het betalen van een geringe jaarlijkse grondbelasting. In de Tijd van steden en staten zette deze ontwikkeling naar meer vrijheid zich door. Dit was mogelijk door de opkomst van de steden. Zulke privileges in combinatie met de lagere belastingen voor stedelingen veroorzaakten een trek naar de stad. Ook horigen trokken naar de stad. De adel kon een tekort aan arbeidskrachten op de domeinen alleen voorkomen door voor horigen die bleven, de belastingen en herendiensten te verminderen. Op die manier leidde de opkomst van de steden tot meer vrijheid voor de gehele bevolking.

Strijd om de macht in het stadsbestuur

Stedelingen hadden door hun privileges meer directe invloed op het bestuur dan de boeren in de dorpen, waar de adel grote invloed hield op het bestuur. In Vlaamse steden koos de graaf patriciërs als schepenen, die de stad bestuurden en rechters waren. Schepen bleef je tot de dood, waardoor het stadsbestuur in handen kwam van een kleine en rijke elite die weleens hun macht misbruikten. Hierom kwam het gemeen in opstand. Toen de graaf in 1241 geld nodig had, eisten handelaren en ambachtslieden daarvoor een beperking van de macht van het patriciaat. De graaf besloot dat er elk jaar nieuwe schepenen gekozen moesten worden en hij stelde een stadsraad in waarin de gelden het financiële beheer van de schepenen konden controleren.

De Guldensporenslag

Niet alleen door sociale onrust kwam de strijd om de bestuurlijke macht in de stad in een stroomversnelling. Steden konden ook meer bestuurlijke vrijheid opeisen door in tijden van oorlog of conflicten tussen koning en leenman voor de juiste partij te kiezen. In 1302 versloeg een Vlaams volksleger een Frans leger in de Guldensporenslag. Het gewone volk won de strijd van elitaire Franse ridders. Hierdoor werd de Franse greep op Vlaanderen beperkt en werd de bestuursmacht van de ambachtslieden vergroot ten koste van die van de patriciërs.

4.3

Wereldlijke en geestelijke macht

Christenen in de Middeleeuwen geloofden dat God de aarde had geschapen en de drie standen had ingesteld. De heerschappij over de kerk en haar gelovigen, de geestelijke macht, had hij aan de paus gegeven, en de bestuursmacht over landen en mensen, de wereldlijke macht, aan de keizer.

Het Oosters Schisma

Sinds de verdeling van het Romeinse Rijk waren de christelijke kerk in het westen en de oosterse christenen hun eigen gang gegaan. Mensen gingen zich hier afvragen waarom de patriarch ondergeschikt was aan de paus en zelfs of de paus wel nodig was. Er waren ook meningsverschillen met de paus. Dit leidde in 1054 tot het Oosters Schisma: de scheiding tussen de West-Europese kerk onder leiding van de paus en de oostelijke christenen.

De hervormingsbeweging

Ook in het westen was het gezag van de paus aan kritiek onderhevig. Het sobere leven en het tonen van naastenliefde viel veel christenen zwaar. De paus en kloosterlingen leefden in weelde en priesters inden veel geld en hadden een vrouw, hoewel ze celibatair hoorden te leven. Als reactie hierop ontstond er een hervormingsbeweging.

De Investituurstrijd

Volgens het kerkelijk recht mochten de inwoners en priesters van een bisdom zelf hun bisschop kiezen, waarna de paus hem benoemde. In de praktijk benoemden de keizers zelf een bisschop. Pausen die de hervormingsbewegingen steunden en streefden naar het primaat, wilden die wereldlijke invloed op bisschopsbenoemingen niet. Onder Gregorius VII was de Investituurstrijd het felst. Duitse koning Hendrik IV bleef bisschoppen benoemen, waardoor paus Gregorius de koning in de kerkelijke ban deed. Toen Hendrik bevrijd was van de kerkelijke ban, bezette hij in 1084 Rome. Hij zette paus Gregorius af en benoemde een eigen paus, Clemens III. Door deze paus werd Hendrik vervolgens tot keizer gekroond. De Investituurstrijd eindigde in 1122 met het Concordaat van Worms. Daarin spraken de paus en de keizer af dat de paus een bisschop zou benoemen en de investituur zou verrichten. Daarna mocht de keizer de nieuwe bisschop de scepter overhandigen, als teken van wereldlijke macht. In de volgende eeuwen zouden koningen invloed blijven uitoefenen op paus- en bisschopsbenoemingen en zou de paus zich met staatszaken blijven bemoeien. Nog steeds waren de geestelijke en de wereldlijke macht niet geheel gescheiden.

4.4

Pelgrims

Mensen in de Middeleeuwen waren ervan overtuigd dat ze in zonde leefden. Deze opvatting van de kerk werd door iedereen gedeeld. Alleen wie vrij van zonde was kon in de hemel komen. Had je zonden begaan, dan kon je een pelgrimstocht maken naar een plaats waar een heilige werd vereerd.

De Eerste Kruistocht

Pelgrimstochten naar Jeruzalem werden steeds moeilijker doordat de islamitische Seldjoeken een groot deel van het Arabische gebied veroverd hadden en intolerant waren voor joden en christenen. Rond 1080 bedreigden de Seldjoeken Constantinopel. De Byzantijnse keizer vroeg de paus daarom de christenen in het oosten te hulp te komen met een ridderleger. Als de ridders erin zouden slagen de pelgrimsplaatsen in Palestina te bevrijden, zouden West-Europese ridders niet meer onderling vechten en was expansie van het christendom mogelijk. Zo zouden pelgrims weer veilig de heiligdommen kunnen bezoeken en zou de paus de oosterse christenen weer aan zich kunnen binden. In 1096 vertrok de eerst goed georganiseerde kruistocht. In 1099 veroverden de kruisridders Jeruzalem en stichtten er enkele kruisvaardersstaten.

Saladin en Richard Leeuwenhart

Fanatieke christenen drongen aan op een voortzetting van de heilige oorlog tegen de moslims. Aan de kant van de moslims drongen islamitische geestelijken aan op een kleine jihad. De islamitische generaal Saladin veroverde in 1187 Jeruzalem. De paus vroeg een aantal vorsten om een groot leger op de been te brengen en Jeruzalem terug te veroveren. Richard Leeuwenhart en de Franse koning besloten ze om samen op kruistocht te gaan. In Palestina aangekomen konden de koningen hun onderlinge wantrouwen niet overwinnen. Al snel vertrok de koning van Frankrijk weer. Richard bleef en kwam zo ver dat Saladin voortaan christelijke pelgrims in Jeruzalem zou toelaten.

Geld voor de kruistochten

De kruistochten veranderden gelovige mensen in fanatieke strijders voor het geloof, die zich ook fel keerden tegen andersgelovigen door Richard Leeuwenhart. Veel Europese christenen waren ervan overtuigd dat de joden schuldig waren aan de dood van Jezus. Bij de jodenhaat speelden ook economische motieven mee. Joden waren meestal werkzaam in de handel, wat leidde tot rijke joodse handelaren en bankiers. Veel edelen hadden aan joodse bankiers goederen verkocht of geld geleend. Als die joden werden vermoord, waren ze af van die schulden. Hierom zijn in verschillende steden vervolgingen tegen joden gehouden.

Economisch voordeel

Kruisridders waren diepgelovig, maar hadden ook economische redenen om op kruistocht te gaan. Zo eisten Venetië, Genua en Pisa handelsvoorrechten in de gebieden die de christelijke legers onder controle kregen. Dit versterkte hun handelsposities in een tijd waarin er steeds meer vraag kwam naar de luxeproducten die de Europeanen op hun kruistochten hadden leren kennen. Akko werd in 1291 als laatste kruisvaarderstad door de moslims veroverd. De kruistochten verscherpten de tegenstellingen tussen christenen en moslims, maar leidden ook tot voordelige handelscontacten en culturele uitwisseling, zoals artistieke en wetenschappelijke kennis. Op deze manier bereidden de kruistochten West-Europa ook voor op de Renaissance.

4.5

Willem, veroveraar van Engeland

Willem de Veroveraar bezette heel Engeland en verwierf de Engelse troon na gevechten met Saksische graaf Harold, die op zijn beurt weer afrekende met Noorse koning Harald in een gevecht om de Engelse troon. Hij voerde in Engeland het feodale stelsel in en liet in het zogeheten Domesday Book een inventarisatie van alle veroverde bezittingen, zodat hij precies wist hoeveel belasting hij kon innen. Om grip te houden op het bestuur liet hij zowel zijn leenmannen als onderleenmannen een eed van trouw afleggen. De Normandische overheersing over de verschillende volken in Engeland, het goed opgezette bestuur, oorlogen en de belastinginning maakten van Engeland steeds meer een eenheid.

Willem de Veroveraar bezette heel Engeland en verwierf de Engelse troon na gevechten met Saksische graaf Harold, die op zijn beurt weer afrekende met Noorse koning Harald in een gevecht om de Engelse troon. Hij voerde in Engeland het feodale stelsel in en liet in het zogeheten Domesday Book een inventarisatie van alle veroverde bezittingen, zodat hij precies wist hoeveel belasting hij kon innen. Om grip te houden op het bestuur liet hij zowel zijn leenmannen als onderleenmannen een eed van trouw afleggen. De Normandische overheersing over de verschillende volken in Engeland, het goed opgezette bestuur, oorlogen en de belastinginning maakten van Engeland steeds meer een eenheid.

Filips II Augustus en Jan zonder Land

Filips II Augustus wilde van Frankrijk een goed bestuurde staat maken. Hij veroverde Engelse bezittingen in Frankrijk nadat hij uit Palestina was teruggekeerd, toen Richard daar nog tegen Saladin vocht. Toen Richard overleed, volgde zijn broer John hem op, maar hij was helemaal geen partij voor de Franse koning. Het verlies van bijna alle Engelse gebieden in Frankrijk zette kwaad bloed bij de Engelsen. Zij hadden nu immers enorme sommen geld betaald voor de strijd tegen Frankrijk. Ze dwongen daarom John ‘Jan zonder Land’ de Magna Carta te ondertekenen. Met de Magna Carta werd de macht van een koning ingeperkt. John en zijn opvolgers konden niet meer zonder instemming van de standen belastingen opleggen of oude rechten van de steden tenietdoen. Door de inspanningen die nodig waren om de gebieden in Frankrijk te behouden, werd de bevolking steeds meer een eenheid.

De Honderdjarige Oorlog

De Engelse koning was leenman van de Franse koning. Deze situatie leidde tot de Honderdjarige Oorlog (1337 – 1453), die voor de Fransen rampzalig verliep. De machtigste leenman van de Franse koning was de belangrijkste bondgenoot van Engeland geworden en had Parijs veroverd. Uiteindelijk konden de Fransen onder leiding van Jeanne d’Arc de Engelsen terugdringen. Nadat nieuwe Franse koning Lodewijk XI vrede had gesloten met hertog Filips van Bourgondië in 1450, werden de Engelsen verjaagd.

Een nieuw Frankrijk ontstaat

Dit herstel van het Franse grondgebied bepaalde de staatsvorming van een nieuw Frankrijk. Bij deze staatsorganisatie speelden de steden een belangrijke rol. Met de belastingopbrengsten kon Lodewijk XI zijn leger moderniseren en geschoolde ambtenaren betalen. Hierdoor kon hij een centraal bestuur opbouwen en de macht van de adel verminderen. In ruil daarvoor gaf hij de steden privileges. Al te veel zelfstandige steden stonden echter weer een verdere centralisatie en uniformering van zijn bestuur in de weg. Lodewijk XI legde belastingen op zonder toestemming te vragen en vergrootte zijn gezag over de Franse kerk, waarmee hij de basis legde voor latere absolute macht van de koning.

Van feodale naar moderne staat

De hertog had voortdurend meer geld nodig voor zijn huurleger en bestuursambtenaren. Om de onderhandelingen over geld sneller te laten verlopen, stelde hij in 1464 een Staten-Generaal in. De invoering van de belasting op zout voor alle Bourgondische gebieden werd vanaf het begin tegengehouden door de Gewestelijke Staten en ook de centrale organisatie van de rechtspraak stuitte op verzet.

Burgers tegen centralisatie

Veel steden kwamen in verzet tegen de nieuwe hoge belastingen en de inbreuk op hun oude privileges. Opstand en verzet hebben de centralisatie en uniformering echter slechts kunnen vertragen. Telkens wist de hertog met zijn huursoldaten de steden aan zich te onderwerpen.