H3 & H4

De vroege middeleeuwen (H3)

500-1000

1. Adel en geestelijkheid waren in de vroege middeleeuwen de hoogste standen. Daaronder had je drie soorten boeren:

- Vrije boeren: bewerkten hun eigen land en hadden vrije beschikking over hun eigen persoon en goederen. Ze moesten in tijd van oorlog wel dienen voor de landsheer en in het leger gaan. Ze moesten zelf voor hun militaire uitrusting zorgen -> zware opgave, erg duur.

- Horigen (halfvrije boeren): waren grondgebonden en moesten bepaalde diensten verrichten voor de boer, ook hadden ze toestemming nodig om te trouwen. Deze boeren hoefden niet in het leger.

- Lijfeigenen (onvrije boeren): hadden geen enkel recht en stonden volledig in de macht van de heer.

Deze personen waren allemaal gebonden aan het domein: het grondgebied van de heer. Omdat het domein zo centraal stond, noemen we het economische systeem uit deze periode het domaniale stelsel of hofstelsel. Een domein bestond uit drie delen:

- het vroonhof: voor gebruik van de heer. Bij gevaar/oorlog mochten burgers hier bescherming zoeken in de gebouwen van de heer.

- akkers: hier werkten lijfeigenen en horigen. Ook werd de helft van dit deel gereserveerd voor vrije boeren en enkele horigen.

- woeste grond: ongerepte natuur, waar vee kon grazen of bos -> hout kappen en bessen/bladeren verzamelen.

Er ontstond een vrijwel volledige agrarische samenleving. Eerst was er sprake van een agrarisch-urbane samenleving: een groot deel van de mensen woonden in de stad.

Oorzaak van het hofstelsel: uiteen valling West-Romeinse Rijk -> centraal gezag viel weg -> edelen voerden oorlogen over erfenissen/grondgebied -> grote onveiligheid -> handel verdwijnt -> steden en geld verdwijnen -> autarkie (zelfvoorziening ontstond).

Gevolgen hofstelsel:

- Romeinse belastingsysteem viel weg door schaarser worden van geld

- Macht helemaal in handen van koning en zijn gevolg

- Er werd veel aandacht besteed aan de militarisering

2. Door politieke ontwikkeling kwam kerstening: mensen bekeerden zich tot het christendom.

- Voor de Frankische machthebbers was samenwerking met de kerk gunstig: ze konden bij het bestuur gebruikmaken van ervaren bestuurders als de bisschoppen + ze konden via de paus vertrouwen op de zegen van God. In ruil geven de Franken militaire bescherming aan de kerk. De Franken werden erg machtig.

- In Nederland stichtte een Frankische koning en kerk in Utrecht. Pas veel later werd hier door Willibrord aandacht aan besteed. Vanuit Utrecht werden meer kerken in heidense gebieden opgezet. Er ontstonden christelijke leefgemeenschappen die borg stonden voor fysieke veiligheid van de missionarissen (geestelijken die naar andere volken trekken om ze tot hun godsdienst te bekeren). Een bekende was Bonifatius (leerling van Willibrord). Hij illustreerde hoe moeilijk de kerstening verliep. Sommige Friezen vonden het een aantasting van hun eigen cultuur.

Er waren twee soorten geestelijken:

-reguliere geestelijken (monniken): leefden in kloosters. Moesten  opdrachten van God vervullen. Mensen uit hogere klassen schonken veel aan het klooster om zich te verzekeren van een plekje in de hemel. Doordat deze mensen ook grond schonken, werden kloosters grootgrondbezitters.

- seculiere geestelijken: leefden tussen de mensen. Waren voornamelijk verantwoordelijk voor de uitvoering van kerkelijke rituelen. De seculiere geestelijken kenden rangen: hiërarchie.

3. Feodaal stelsel = leenstelsel: leenheren lenen stukken gebied uit aan leenmannen (vazallen). De oorsprong van dit stelsel lag in het leger: de soldaat belooft trouw aan zijn aanvoerder. Hier geeft de leenman trouw en krijgt daardoor grond. Nu hoeft de leenheer niet meer zulke grote gebieden te besturen en het leverde loyaliteit op. Voor de leenmannen bood het bestuurlijke en economische macht. Hij kon belasting heffen, etc.

Zwakheden:

- erfelijkheid: leenman geeft aan zoon (aan zoon aan zoon etc). Grond wordt meer gezien als familiebezit dan als gunst van de heer -> minder trouw.

- opkomst van de mogelijkheid om iets ander te doen

- versnippering: langzaam verdwijnt de oorspronkelijke leenheer uit beeld doordat leenmannen ook hun grond lenen, etc.

- vazallen kregen veel invloed: leenmannen hadden vaak verschillende leenheren en als ze in oorlog gingen met elkaar, moest de leenman een kant kiezen. De leenheren probeerden de leenmannen voor zich te winnen door en extra zware eed af te leggen, maar de leenman koos voor de leenheer die het meeste geld bood.

4. De Islam ontstond op een Arabisch schiereiland: een centrale plaats waar handelswegen elkaar kruisten. Hierdoor werden religieuze ideeën snel verspreid. Mohammed zag zichzelf als boodschappen van Allah. Het heilige boek is de koran. Hierin staan religieuze voorschriften en leefregels, waaronder de vijf zuilen:

- geloof in Allah en Mohammed belijden in het openbaar

- 5x per dag naar Mekka bidden

- aalmoezen geven

- Ramadan

- Pelgrimstocht naar Mekka

Mohammed wist vrede te brengen tussen Nomadische stammen en legde daarmee de basis voor het islamitische rijk. Later volgde zijn schoonvader(Aboe Bakr) Mohammed op, hij was daarmee kalief. Regering door een kalief noemen we het kalifaat. De Islam verspreidde zich snel door het saamhorigheidsgevoel en de jihad: strijden voor God. Doordat het rijk zo groot werd, werden er nieuwe nederzettingen gesticht. Vanuit hier werd een bepaald gebied bestuurd. Er kwamen gouverneurs om de kalief te vervangen. Mensen werden niet gedwongen in de Islam te geloven, maar betaalden wel meer belasting en hadden minder burgerrechten (en konden dus geen bestuurlijke functies krijgen) als ze niet geloofden. Op een gegeven moment splitste de Islam zich in het soennisme (groot) en het sjiisme (aanhangers van Ali, neef van Mohammed). Vanaf 690-700 kwamen er islamitische munten, werd Arabisch geïntroduceerd als taal van bestuur en wetenschap, ontwikkelde zich een nieuw stelsel van rechtsregels gebaseerd op het woord van Allah (de sharia) en werden vele monumentale gebouwen gebouwd. Later kwamen de moskeeën. Na een tijd brokkelde het rijk langzaam uiteen.

De late middeleeuwen (H4)

1000-1500

1. De handel bloeide weer op omdat de opbrengsten van de landbouw toenamen, dit had 3 oorzaken:

- het drieslagstelsel: een nieuwe manier van landbouw bedrijven. In de herfst zaaiden de boeren 1/3e van het land in, en in de lente nog eens 1/3e deel. De rest mocht rusten. Dit zorgde voor veel meer graan.

- Ontginnen: boeren namen woeste gronden in gebruik als landbouwgrond. Er kwamen hierdoor veel meer akkers.

- IJzeren ploegen:  hiermee scheurden ze de plaggen niet alleen los, maar keerden ze die ook om.

Doordat er steeds meer voedsel kwam, kon de bevolking groeien en de handel weer opleven, doordat boeren hun overschotten op markten verkochten. De opbloei van de handel had gevolgen:

- Handelssteden gingen samenwerken: de Hanze ontstond: een samenwerkingsverband tussen Europese steden.

- Koningen en andere landsheren gingen zich actief met de handel bemoeien: handel stimuleerde welvaart, dus stimuleerden landsheren de handel. Ze zorgden oa voor meer veiligheid.

- De geldeconomie en geldhandel kwamen tot ontwikkeling door groeiende vraag naar geld.

Door de handel ontstonden handelsgemeenschappen, die ambachtslieden aantrokken: ze konden hier gemakkelijk aan grondstoffen komen voor hun producten. In het begin waren deze nederzettingen zeer eenvoudig, maar later gingen ze de landsheren om privileges vragen zoals:

- Het recht op een jaarmarkt

- Eigen rechtspraak te regelen.

- Tolvrijheid: geen belasting meer hoeven te betalen als ze hun handelswaar door het gebied van de heer vervoerden.

- Een verdedigingsmuur te mogen aanleggen.

Als zij (een aantal van)deze rechten kregen, hadden ze stadsrecht. De heren kregen hier belastingen en financiële steun voor terug.

Een stad met stadsrechten was onafhankelijk van de heer. Ze konden hun eigen regels en wetten maken. Dit deden een paar rijke/machtige families uit de burgerij (burgers die het burgerrecht hadden gekocht). Zij werden patriciërs genoemd. En als tweede groep waren er de mensen zonder burgerrecht, arme en ongeschoolde arbeiders die het sjouwwerk deden. Door de komst van alle stedelingen kwam er steeds meer concurrentie. Daarom gingen ambachtslieden verenigingen op om hun belangen te behartigen: gilden.

- Economische functie: je moest toegang kopen

- Sociale functie: zorgen voor de zwakkeren (je gilde zorgde voor je bijstand als je niet kon werken)

- Religieuze functie: beroepsbeschermheilige

- Militaire functie: staatsverdediging

Als je niet tot de gilde behoorde, mocht je het beroep niet uitoefenen. Wie het vak wou leren, moest bij een meester van het gilde in de leer gaan. Aan het eind kreeg je een soort examen: de meesterproef.

Begin 14e eeuw en midden 15e eeuw sloef de Zwarte Dood toe: de pest. Gevolgen:

- Bevolkingsaantal met 1/3e afgezakt

- Crisis in de landbouw: minder vraag naar voedsel -> voedselprijzen dalen

- Algehele levensstandaard steeg: mensen die het overleefden, konden luxe producten kopen doordat ze goedkoper waren.

2. Vanaf de 11e eeuw was er sprake van expansie (vergroting) van het christelijke gebied. Er waren drie vormen:

- Reconquista : de christenen verdreven de moslims uit Spanje en Portugal

- Kruistochten: verovering van het gebied rond Jeruzalem, in handen van de Moslims. Uitgevoerd door 3 groepen:

                -  De katholieke kerk: “de strijd tegen de islam is de heilige missie”

                - Edelen: zochten roem op het strijdtoneel

                - Gewone, arme mensen: belofte dat zonden zouden worden vergeven, avontuur

- De trek naar dunbevolkte gebieden in Oost-Europa (door landgebrek)

Mensen die afweken van het christelijke geloof, ketters, werden vervolgd en bestraft. Speciaal voor dat doel stelde de kerk een rechtbank in: de Inquisitie.

Gevolgen kruistochten:

- Vele doden: voedseltekort, moord

- Handel werd bevorderd

- Verrijking van Europese wetenschap: Griekse teksten naar het Arabisch vertaald:

- Er ontstond een nieuwe tak van theologie, de scholastiek, die door middel van logisch redeneren probeerde het bestaan van God aan te tonen. Dit stond haaks op mystiek: een theologie die meer uitging van persoonlijke belevenis.

- Er werden Europese universiteiten opgericht -> het klooster was niet langer meer het enigste centrum van kennis

3. Na het jaar 1000 raakten vorsten en pausen steeds meer verwikkeld in een openlijke machtsstrijd: heeft de koning of de paus het meeste macht? Volgens de tweezwaardenleer was de wereld verdeeld in twee machtssferen: een geestelijke en een wereldlijke, die elkaar moesten versterken en respecteren. Maar de paus wil zijn wereldlijke macht vergroten.

1. De Duitse keizer gaat bisschoppen benoemen tot leenmannen. Die mogen geen kinderen krijgen, dus is het erfelijkheid probleem mooi opgelost. Bovendien kan hij leuk mensen kiezen die het met hem eens zijn. Maar de paus noemt dit lekeninvestituur en vindt dat alleen hij bisschoppen mag benoemen.

2. De Duits keizer laat zijn bisschoppen de paus afzetten.

3. De paus zet de Duitse keizer af en gooit ‘m uit de kerk.

4. De leenmannen van de Duitse keizer kunnen nu officieel tegen hem in opstand komen (want de paus heeft hem afgezet). -> Keizer vraagt om vergiffenis -> paus moet accepteren (door christendom)

5. De paus moet Hendrik IV (de Duitse keizer) weer in de kerk opnemen (want hij toont berouw)

6. Hendrik IV rekent af met de opstandige leenmannen en laat de paus opnieuw afzetten.

7. Er volg nog een lange reeks van tegen elkaar vechtende pausen en keizers. (Het westers schisma)

Dit was de investituursstrijd. Gevolgen:

- In 1122 wordt een compromis gesloten: Het concordaat van Wormus.:

                - Paus geeft bisschop kerkelijke ambt

                - Keizer geeft bisschop wereldlijke macht

- De keizer komt na de paus (in macht)

- De Duitse leenmannen gaan zelf de keizer kiezen

- De Duitse gebieden worden geen eenheid tot 1871

4. Edelen en koningen raakten met elkaar in conflict omdat deden veel koningen een poging deden hun macht te verstevigen en te regeren vanuit één plaats: centralisatie. Deze ontwikkeling heet staatsvorming. Leenmannen kwamen hiertegen in verzet omdat zij hun zeggenschap wouden houden over hun gebiedje. Doordat geld weer in de omloop kwam konden leenheren op deze manier belasting heffen. Ook konden ze legers inhuren. De leenheren hadden zo een veel betere greep op hun gebied dan daarvoor.

Het Duitse keizerrijk bleef versnipperd, in Frankrijk echter, was er sprake van een succesvolle centralisatie. Parijs groeide uit tot een grote en rijke handelsstad. De groeiende macht van de Franse koning kreeg gestalte in een nieuwe architectuurstijl: de gotiek.

Een leenheer moest altijd heel voorzichtig te werk gaan als hij geld nodig had voor bv oorlogen. Daarom ontstonden in Europa parlementen, overlegorganen waarin de koning samenkwam met vertegenwoordigers uit drie standen: adel, geestelijkheid en burgers. De koning deed beloftes in ruil voor geld en steun. In sommige landen bestonden verscheidene parlementen en werd de hoogste standenvergadering, met vertegenwoordigers uit het hele land, aangeduid als Staten-Generaal.