De Sovjet Unie onder Stalin en Breznjev

§ 2.3: de revolutie verslindt haar kinderen

In de partij gold democratisch-centralisme: ieder partijlid moest zich onvoorwaardelijk neerleggen bij besluiten van de meerderheid. Partij werd geleid door Politbureau, dat uit 5-10 leden bestond, die gekozen werden uit Centraal Comité. Centraal Comité werd zelf gekozen door het Partijcongres. Deze samenstelling werd bepaald door partijsecretariaat en Stalin benoemde zichzelf tot secretaris-generaal en had daardoor alle macht in handen. In 1934 bracht Stalin de OGPOe (staatsveiligheidsdienst) en de politie samen bij de NKVD, het volkscommissariaat (ministerie) van binnenlandse zaken. In 1936 benoemde Stalin Nikolai Jezjov tot hoofd van NKVD (bekend als bloedhond) en meteen wordt de terreur opgevoerd. Er kwamen showprocessen en bekentenissen waren verkregen door foltering. Stalin was extreem achterdochtig en hij zuiverde al zijn mogelijke vijanden weg. Maar hij besefte dat de Grote Terreur het voortbestaan van de SU in gevaar bracht en Jezjov kreeg de schuld. In december 1938 werd hij vervangen door Lavrenti Beria.

§ 2.4: de Stalin-partij

In 1936 kreeg de Sovjet-Unie een nieuwe grondwet, de Stalin-constitutie; de partij was de leidende kern van alle maatschappelijke en staatkundige organisaties. De partij had de taak de maatschappij te controleren en ‘na te jagen’. De partij was een propaganda-instrument: 1. Het regime hield bevolking beeld voor van helden van de Sovjet-Unie, zoals Alexej Stachanov de mijnwerker en Angelina Praskovja de traktorbestuurster. 2. Persoonlijkheidscultus van Stalin
Het Stalin-geloof werd versterkt door angst en terreur, voor de bevolking leek hij de enige houvast. Stalin zelf bleef het liefst op de achtergrond, hij hield er niet van zich te vertonen aan het volk. Daarnaast schepte hij door zijn onzichtbaarheid als dictator op het Kremlin het beeld van een Griekse god op Olympus.

Hoofdstuk 3: een totalitaire samenleving § 3.1: Stalins culturele revolutie

Stalin wilder een totalitaire samenleving; een samenleving waarin de staat het hele leven bepaalde. Het individu speelde geen rol, Stalins ideale nieuwe sovjetmens was één met de massa. Om deze nieuwe mens te creëren organiseerde Stalin een culturele revolutie. Onderwijs speelde daarbij een grote rol en Stalin bereikte daarin indrukwekkende resultaten. Het onderwijs moest niet alleen het opleidingspeil verhogen, maar ook helpen bij de vorming van de nieuwe mens. Veel tijd werd gestoken in politieke vorming en in verering van Lenin en Stalin. Kinderen werd geleerd dat het collectief boven alles ging. Vanaf de basisschool werd het marxisme-leninisme erin gepompt. In alle wetenschappen was Stalin de geniale deskundige die de enig juiste weg wees. Erfelijkheidsleer paste niet bij het communistische geloof in de maakbare samenleving; Stalinistische biologen beweerden dat het geloof in erfelijke eigenschappen antimarxistisch was. Volgens hen was alles het gevolg van uiterlijke omstandigheden. De sovjetlandbouw leed er grote schade door.

§ 3.2: vrije tijd met Stalin

Onder Stalin was de communistische jeugdbond Komsomol van groot belang. Jongeren werden opgeleid om later de partij te gaan leiden. Komsomolleden maakten propaganda voor het vijfjarenplan en voor de socialistische wedijver; de concurrentie tussen arbeiders en fabrieken om de hoogste productiecijfers te halen. Leden wisten dat ze de nieuwe elite en dus de toekomst waren en gedroegen zich alsof de wereld van hen was. Het leven van miljoenen jongeren speelde de Komsomol een overheersende rol. Leden kwamen in hun vrije tijd samen in ‘cultuurpaleizen’. 3 voorbeelden van door Stalin georganiseerde tijdsbesteding: 1. gecontroleerde vakbonden voor volwassenen hadden enorm aanbod aan activiteiten en cursussen
2. georganiseerde sportbeoefening
3. kerkelijke feestdagen werden vervangen door feestdagen van de staat
Vanaf 1934 was de enige toegestane kunststroming het socialistisch realisme: 1. kunstenaars moesten werkelijkheid realistische en voor de massa begrijpelijk weergeven
2. verplichte verheerlijking van de nieuwe sovjetmens en de successen van de sovjeteconomie
Kunst moest voldoen aan de volkse smaak van de partijleiders.

§ 3.3: een volledige omkeer?

Jongeren waren oprecht enthousiast over het communisme. Ze sloten hun ogen voor negatieve kanten van het communisme en voor de negatieve aspecten die ze wel hadden, verklaarden ze ‘dat het tijdelijk was’. Volwassenen waren heel wat minder positief over het communisme, de werkelijkheid week teveel af van de propaganda. Volgens communisten was de Sovjetunie de meest democratische staat ter wereld, maar iedereen wist dat mensen plotseling verdwenen en nooit meer terug kwamen. Toch sprak niemand erover, uit angst. De Sovjetunie was op weg naar het communisme en zonder onderdrukking zou de godsdienst vanzelf verdwijnen. Stalin hielp een handje en het geloof verdween uit het dagelijkse leven en werd ondergronds voortgezet. In de jaren twintig werd het huwelijk afgeschaft en de abortus toegestaan. In 1934 maakte Stalin zich vooral zorgen over de scherpe daling van het aantal geboortes, dat bracht de industrialisatie en de verdediging van het land in gevaar. Nog datzelfde jaar werd de abortus weer verboden en het huwelijk in ere hersteld.

§ 3.4: de Grote Vaderlandse Oorlog

Op 22 juni 1941 viel het Duitse leger de Sovjetunie binnen. Het duurde ruim 2 jaar voordat de Duisters verslagen waren. Er vielen aan de sovjetzijde 27 miljoen doden. Tweede Wereldoorlog heet in Sovjetunie de Grote Vaderlandse Oorlog, met 3 gevolgen; 1. productieapparaat van de Sovjetunie was zwaar beschadigd
2. industriële centra in West-Rusland en Oekraïne waren verwoest
3. agrarische productie viel terug tot 60 % van voor de oorlog
De zwakte van het sovjetsysteem werd duidelijk door: - gebrek aan voorbereiding à iedereen had het zien aankomen, maar niemand durfde iets te zeggen/doen. Stalin had geruchten afgedaan als leugens en
daardoor was de oorlog voor zichzelf en het volk een totale verrassing. De kracht van het sovjetsysteem werd duidelijk door: - reusachtig defensieapparaat, opgebouwd door Stalin - massale transporten van mensen en fabrieken - toenamen van eensgezindheid naarmate de oorlog vorderde - pragmatisch optreden van Stalin - Stalin stimuleerde nationalisme en band met volk werd hechter.

Hoofdstuk 4: van stabilisatie naar stagnatie § 4.1: destalinisatie

De Sovjetunie was door de oorlog uitgeput, toch eiste Stalin nieuwe krachtinspanningen. Hij was doodsbang voor een Amerikaanse aanval en daarom moest het militaire apparaat versterkt worden. Overeenkomst: ook na de oorlog bleef armoede bestaan. Verschil: de onderdrukking was wel minder bloedig dan in de jaren dertig. Op 5 maart 1953 overleed Stalin. Partijleiders wilden voor hun eigen veiligheid voorkomen dat er ooit weer één man alle macht zou krijgen. Iedereen vreesde Beria (leider NKVD), de belangrijkste man na Stalin. Na samenspanning werd deze vermoord en zijn staatsveiligheidsdienst werd gezuiverd. Onder de naam KGB kwam de dienst onder bevel van het Centraal Comité, oftewel alle gezamenlijke partijleiders. Partijleiders stelden collectief leiderschap in, maar Nikita Chroesjtsjov greep de macht. Op het 20e Partijcongres begon hij met destalinisatie; - ‘Stalin schoft, communisme wel goed!’ - politieke gevangenen werden vrijgelaten - vrijheid voor kunstenaars en intellectuelen - herdenking en medelijden aan slachtoffers - Chroesjtsjov legde nadruk op leger en zware industrie
Aanvankelijk had Chroesjtsjov succes, maar door grote tegenstellingen met VS raakte landbouw rond 1960 in een crisis.

§ 4.2: gematigd stalinisme

In 1964 spanden ontevreden partijleiders tegen Chroesjtsjov samen o.l.v. Breznjev. Na aftreden benoemde Centraal Comité Breznjev tot partijleider. Hij bleef 18 jaar aan de macht. Zijn succes was te danken aan zijn sociale karakter, zijn middelmatigheid, gebrek aan eigen ideeën en hij wist iedereen te vriend te houden.Chroesjtsjov had de Sovjetunie willen veranderen, toch had hij Stalins systeem grotendeels intact gehouden. Er was meer vrijheid voor kunstenaars, maar de partij bepaalde de grenzen, de kerken kregen zelfs minder vrijheid. Breznjev wilde het door Stalin gecreëerde systeem handhaven, maar dan zonder permanente terreur en willekeur. Hij was bang dat dat ereherstel aan Stalin teveel onrust zou veroorzaken, daarom moest Stalin voortaan verzwegen worden. Kenmerken die onder zijn regime nauwelijks veranderden: 1. de Communistische Partij hield onder Breznjev haar leidende rol
2. politiestaat bleef intact
3. centraal geleide planeconomie en collectieve landbouw bleven gehandhaafd
4. persoonverheerlijking van Breznjev deed denken aan Stalin

§ 4.3: een conservatief land

In 1982 overleed Breznjev. Conservatieve bovenlaag had de macht stevig in handen. Er was geen plaats voor nieuwe mensen met nieuwe ideeën; de KGB rapporteerde misstappen en de weg naar de top was lang. Marxisme-leninisme werd meer en meer gezien als holle praat, waarin niemand nog echt gelooft. Dissidenten die het regime openlijk bekritiseerden, werden intensief vervolgd. Dissidenten hadden gemeen dat zij vrijheid van informatie en respect voor burgerrechten eisten. Belangrijkste actiemiddel was Samizdat, het uitgeven van verboden publicaties. Grootste angst van partijleden was het ‘sneeuwbaleffect’van de dissidenten in de Sovjetunie zelf. Bekendste dissident is Solzjenitsyn, die uiteindelijk zijn opvattingen publiceerde in West-Europa. Op den duur waren alle dissidenten vervolgd (rond 1980). Onder Breznjev werd godsdienst getolereerd, o.v.d. gelovigen de staat steunden en opvattingen niet verspreiden. Het regime voerde een voorzichtige nationaliteitenpolitiek. Alle groeperingen kregen ruimte, maar Russen bleven de baas. Deze politiek van russificatie (Russisch als voertaal) was succesvol en over het algemeen heerste er vrede in het multi-etnische rijk.

§ 4.4: een vastlopende economie

Vanaf 1970 liep de economie vast. Stalin wou van het achterlijke Rusland in hoog tempo een moderne industriële samenleving maken die militair weerbaar was. Breznjev wou dat de Sovjetunie militair en economisch gelijkwaardig aan het Westen was. Voor 1970 gingen inspanningen voor het leger ten koste van de economie. Na 1970 kocht Sovjetunie technologie in het Westen. Breznjev brak het ideaal van de autarkie, het streven om niet afhankelijk te zijn van importen. De planeconomie werkte steeds slechter à groei van tweede economie. Bevolking kocht steeds meer producten en diensten in de particuliere sector. Partijleiders waren betrokken bij de tweede economie en corruptie, zwarte handel en vriendjespolitiek kregen een ongekende omvang à informele decentralisatie van de macht. CCCP laat het begaan, uit angst voor complete stagnering van de economie. De investeringen in de landbouw leverden steeds minder op. De voornaamste oorzaak was de planeconomie. Kolchozen moesten voldoen aan steeds dikkere pakken voorschriften en elke vorm van initiatief van de boeren werd gesmoord, prestaties werden niet beloond. Het gevolg was dat het op den duur niemand meer iets kon schelen.

Hoofdstuk 5: stagnatie en ondergang § 5.1: algehele demoralisatie

Er heerste ontevredenheid, corruptie, machteloosheid in de Sovjetunie en mensen stelden zich passief en gehoorzaam op. De relatie tussen de staat en de burgers kenmerkte zich door dwang en passiviteit. Dit was een belangrijk verschil met de West-Europese parlementaire democratieën. Daar waren de burgers steeds mondiger geworden. De macht van de staat was beperkt gebleven en de burgers hadden er veel invloed op.Het levenspeil in de Sovjetunie nam tot halverwege de jaren zeventig toe, toch heerste er ontevredenheid over de planeconomie: - gebrek aan goede koopwaar in staatswinkels - overal stonden rijen, winkelpersoneel snauwde klanten af en was alles behalve behulpzaam - er kwamen steeds meer nieuwe artikelen die niet in officiële winkels verkrijgbaar waren
De ontevredenheid over de planeconomie bleek ook uit de lage arbeidsmoraal: 1. alles werd getolereerd
2. het malaisegevoel uitte zich in schrikbarend drankmisbruik
De staat deed er weinig tegen; de drank hield mensen rustig en bracht geld in de staatskas.

§ 5.2: boeren, vrouwen en jongeren

De kloof tussen staat en burgers was het grootst op het platteland. Televisie vormde een raam naar het Westen en maakte de achterstand duidelijk. Boeren voelden zich tweederangs burgers en na jarenlange onderdrukking heerste er een onverschillige houding. Als reactie daarop vluchtten veel jongeren naar de stad. Boerinnen en stadsvrouwen werden met het zwaarste werk belast en deden ook het huishouden. De meeste mannen zagen hun vrouw als hun bediende. Door het zware werk, wilden vrouwen hooguit 2 kinderen en het aantal abortussen was twee keer zoveel als het aantal geboortes. Jongeren geloofden niet meer in communisme, ook voor hen werd duidelijk dat het verschil tussen propaganda en werkelijkheid te groot was. Er werden maandsalarissen uitgegeven aan de symbolen van het betere leven; muziek en uiterlijk van westerse leeftijdgenoten (jeans, Beatles).

§ 5.3: conservatieve onmacht

Niemand kon voorzien dat de Sovjetunie het eind van de eeuw niet zou halen. Bij Breznjev’s dood leek de situatie stabiel. Oorzaken stagnatie van de economie: 1. ondergeschikten durfden hun meerderen niet te confronteren met onaangename informatie
2. gebrek aan concurrentie
Het hoofd van de KGB, Youri Andropov, waarschuwde Breznjev meerdere malen voor een crisis. Toch gebeurde er niets. De meeste burgers stonden wantrouwend tegenover vernieuwingen. Ze wisten uit ervaring dat die onaangename gevolgen konden hebben en zij hechtten aan de zekerheden van het systeem. De leiders hielden rekening met deze gevoelens, ze waren bang de bevolking tegen zich in het harnas te jagen. Het was duidelijk dat de hervormingen tot heftige reacties konden leiden. Redenen voor uitblijven van hervormingen: 1. partijfunctionarissen dankten macht en rijkdom aan zwarte economie
2. deze macht was een hindernis voor centraal geleide hervormingen
3. hervormingen konden de macht van de partij aantasten
Ook na Breznjev’s dood bleven hervormingen uit en zijn opvolger, KGB-topman Andropov overleed nog voor hij leiding kon geven aan de hervormingen (1984). Zijn opvolger Tsjernenko voerde deze politiek als Breznjev, maar ook hij overleed een jaar na zijn aanstelling. Gorbatsjov probeerde het opnieuw met meer discipline en dit leek succes te hebben.

Niemand kon voorzien dat de Sovjetunie het eind van de eeuw niet zou halen. Bij Breznjev’s dood leek de situatie stabiel. Oorzaken stagnatie van de economie: 1. ondergeschikten durfden hun meerderen niet te confronteren met onaangename informatie
2. gebrek aan concurrentie
Het hoofd van de KGB, Youri Andropov, waarschuwde Breznjev meerdere malen voor een crisis. Toch gebeurde er niets. De meeste burgers stonden wantrouwend tegenover vernieuwingen. Ze wisten uit ervaring dat die onaangename gevolgen konden hebben en zij hechtten aan de zekerheden van het systeem. De leiders hielden rekening met deze gevoelens, ze waren bang de bevolking tegen zich in het harnas te jagen. Het was duidelijk dat de hervormingen tot heftige reacties konden leiden. Redenen voor uitblijven van hervormingen: 1. partijfunctionarissen dankten macht en rijkdom aan zwarte economie
2. deze macht was een hindernis voor centraal geleide hervormingen
3. hervormingen konden de macht van de partij aantasten
Ook na Breznjev’s dood bleven hervormingen uit en zijn opvolger, KGB-topman Andropov overleed nog voor hij leiding kon geven aan de hervormingen (1984). Zijn opvolger Tsjernenko voerde deze politiek als Breznjev, maar ook hij overleed een jaar na zijn aanstelling. Gorbatsjov probeerde het opnieuw met meer discipline en dit leek succes te hebben.

§ 5.4: het einde van de Sovetunie

Gorbatsjov vatte zijn politiek samen in 2 woorden: glasnost en perestrojka - openheid en hervorming. Problemen van Gorbatsjov: 1. hervorming ging langzaam door tegenwerking en dalende olieprijzen
2. maakte meer kracht los die hij niet kon beheersen. Eind 1990 ging Gorbatsjov samenwerken met conservatieve communisten over het uiteenvallen van de Sovjetunie tegen te gaan. Op 18 augustus 1991 deden conservatieven uit zijn eigen regering een greep naar de macht en deden een poging de nieuwe president, Boris Jeltsin, te vermoorden. Dit mislukte en hij deed geen moeite meer de Sovjetunie te redden. Op 21 december 1991 werd de Sovjetunie opgeheven en in haar plaats kwamen 15 onafhankelijke staten. Jeltsin poogde van Rusland een democratie met een vrijemarkteconomie te maken, zonder succes. Op 31 december 1999 trad Boris Jeltsin af en heeft de Rus minder vertrouwen in de toekomst dan ooit.