Koude Oorlog Historische Contexten

Historische Contexten

Hoofdstuk 3: Koude Oorlog (1945-1991)

3.1 Blokvorming in Europa (1945-1955)

Koude oorlog = wederzijds wantrouwen tussen VS (en bondgenoten) en Sovjet Unie (en bondgenoten). Dit wantrouwen kwam in uiting in:

De dreiging van een rechtstreekse oorlog tussen VS en SU.

• Dreiging van een atoomoorlog die de wereld kon vernietigen
• Militaire confrontaties over de hele wereld tussen de bondgenoten

Par 3.1 gaat over: Waardoor raakte EU na 1945 verdeeld in 2 ideologische blokken en waardoor groeide spanning tussen deze 2 blokken?

1. Ideologische = ideeën over hoe samenleving/mens ‘goed’ wordt
2. Blokken = gesloten verband van landen

Oude tegenstellingen

In Koude Oorlog: er is tegenstelling tussen VS en SU. Deze tegenstelling begon eerder à

In 1917: Russische Revolutie! -> communisten kwamen aan de macht in SU.

Hun doelen:

1. Klasseloze samenleving -> geen kapitalisme
2. Wereldrevolutie

Olv Lenin. Zijn opvolger Stalin richtte zich op comm staat in SU zelf. Aanpak:

• Met geweld: bezittingen afgepakt
• Industrie opgebouwd
• Economie door staat gecontroleerd
• Geen individuele vrijheid

Staat tegenover ideologie van VS:

• Democratie
• Kapitalisme
• Individuele vrijheid

Bij de comm Oktoberrevolutie richt VS zich tegen communisme -> stuurt militairen om anticomm Russische boeren te helpen.

• Hierdoor: vijandschap ontstaan. (in Interbellum bleef het rustig, maar vijandschap bleef -> ze wantrouwden elkaar.)

Vanaf 1941: VS en SU tegen As-mogendheden (Du, Japan, Italië)

1945: Conferentie van Jalta: VS, SU en Engeland verdelen Europa in invloedssferen.

• SU maakt Oost-EU communistisch
• Het IJzeren Gordijn verdeelt Europa. à
  • Westen is kapitalistisch. Olv VS
  • Oosten is communistisch. Olv SU
• Duitsland verdeeld in 4 zones: Engeland, Frankrijk, VS en SU besturen elk 1 zone.
• Berlijn ligt in SU zone. -à oplossing = Berlijn verdeeld in 4

Potsdam

Dus: VS en SU waren bondgenoten in WOII. Roosevelt (president VS) wilde samenwerking ook na oorlog voortzetten. Maar na Roosevelts dood -> Truman nieuwe president -> spanningen lopen snel op met SU. (Veel wantrouwen).

• Truman dacht: SU wil comm in EU verspreiden
• Stalin dacht: VS wil einde maken aan comm

Juli 1945 (na einde WOII) à Truman (VS), Stalin (SU) en Churchill (Eng) bij elkaar à conferentie van Potsdam:

• Doel: afspraken maken over vredesregeling met DU & herverdeling van EU.
• Mislukt… Door: onderling wantrouwen. Hoe?
• Oorlog voorbij: minder noodzaak tot samenwerking
• Politieke onenigheid over vredesregeling en verdeling EU
• VS liet atoombom ontploffen als test -> wantrouwen bij Stalin.(ervoer als intimidatie)

Gevolg: meer wantrouwen -> controle invloedssferen (gebieden van de ander)

De bom op Hiroshima
de WOII ging door in Azië -> Japan verzette zich tegen VS. Amerikanen bang dat er nog meer militairen zouden sneuvelen. Wilden oorlog verkorten. Daarom… Inzet atoombom die tot overgave zou dwingen.

• 6 aug 1945: atoombom op Hiroshima
• 9 aug 1945: 2e atoombom op Nagasaki.

Gevolgen: verschrikkelijk. -> Japan gaf zich 15 aug over. (hierbij WOII ten einde)

Stalin had beloofd mee te vechten tegen Japan. Daarom valt hij Hiroshima aan (na bom). Leger verovert Japanse kolonie Korea en eilanden.

• Truman vatte dit op als: Stalin wil comm overal uitbreiden.
• Stalin dacht: VS had bom gegooid om hem bang te maken.

Trumandoctrine en Marshallhulp

Wantrouwen tussen VS en SU zorgt voor: behoefte om strategische gebieden in EU te controleren.

• SU maakt oostblok landen tot ‘volksdemocratieën’. (democratie: want comm. is toch enige goede keuze, dus iedereen maakt ‘vrij’ die keuze). Maar eig: totalitaire staten
• VS president Truman tegen comm. uitbreiding: moest volgens hem ‘vrije volken’ helpen tegen comm. dreiging. Deze doctrine (idee) leidde tot:
  • Containmentpolitiek: indammen van communisme
    • Belangrijk hiervoor: eco hulp. Waarom? -> veel arme mensen leek comm aantrekkelijk (iedereen gelijk), dus gevaar voor containmentpolitiek.
  • Stimuleert eenwording West-EU.

Dus Trumandoctrine = Landen die bedreigd worden door comm. kunnen militaire steun van VS krijgen. Zoals: Marshallhulp à

Marshallhulp (1947) = Eur. landen kregen steun (geld en goederen) van VS om zichzelf weer op te bouwen na de oorlog.

→ SU verbiedt Oost-Europese landen hulp te accepteren.

• Hoofddoel = voorkomen verarming van de door oorlogsschade getroffen landen, zodat de inwoners het communisme niet als reddingsboei zien
• Nog een doel: Meer EU samenwerking tegenover SU dreiging
• Daarom is voorwaarde: EU landen moeten met een gezamenlijk plan komen. En toezicht van VS.

Marshallhulp lukt.

• Bevordert eenwording EU en welvaart
• Maar… versterkt ook blokvorming -à EU verdeelt in 2 ideologische blokvorming
  • Oostblok: leiding van SU
  • Westen: leiding van VS

Deze scheidslijn liep door Duitsland.

1948: Stalin wil heel Berlijn bezetten en sluit toegangswegen tot Berlijn af.

Oplossing VS: door luchtbrug Berlijn toch voorzien van voedsel en goederen. (via vliegtuigen).

1949: Stalin heft blokkade op.

In Oost-DU: wordt DDR gesticht. -> Westen sticht dan BRD (Bondsrepubliek)

1949: West-EU en VS sloten militair bondgenootschap -> NAVO

1955: SU sticht tegenhanger: Het Warschaupact.

McCarthy

Koude Oorlog nog angstiger door:

• China werd communistisch
• SU krijgt ook atoombom.

Hierdoor: VS niet meer ‘onkwetsbaar’. Leidt tot wapenwedloop tussen grootmachten (steeds gevaarlijkere en meer wapens).
VS: toespraak van senator McCarthy: hij beweert dat er in regering veel comm werkten en dat die ervoor zorgden dat Stalin atoombam had. (niet waar, maar leek geloofwaardig)

Door zijn toespraak: angst neemt toe dat macht opeens overgenomen kan worden door comm in VS. Gevolg: heksenjacht op communisten. (veel (onschuldige) mensen vervolgd).

3.2 Blokvorming in Azië en Afrika (1949-1975)

De Chinese revolutie

Communisten waren ook in Azië actief. -> 1949: Mao Zedong roept Volksrepubliek China uit (comm.) à hiermee ontstond 2e comm grootmacht.

• Vraag: SU of China leiding in comm wereld.

VS houding verandert ook hierdoor: bang voor groot comm blok in Azië. Aanpak: containment politiek ook op Azië worden toegepast.

Korea-oorlog  1950 – 1953

Korea werd in 1945 verdeeld onder VS en SU.

• SU à Noord-Korea: werd democratische volksrepubliek korea. l.v. Kim il Sung.
• VS à Zuid-Korea: Republiek Korea.

1950: inval van comm N-Korea in Zuid-Korea.

Stalin dacht dat VS dit prima zou vinden (Korea vonden grootmachten niet mega belangrijk)

MAAR: VS zag deze verovering als onderdeel van comm plan om wereld te veroveren.

• VS haalt VN over om leger naar Korea te sturen.
  • SU kan dit niet met veto verhinderen, want Stalin boycotte Veiligheidsraad.
• Dus: veel militairen naar Korea.
• Maar China ging voor N-Korea meevechten.
• 1953: wapenstilstand. Korea bleef verdeeld (grenzen zelfde als in 1950)

Dekolonisatie:

Na 1945:

EU verloren veel kolonies in Azië. 

Hoe kan dat?

• Nationale bevrijdingsbewegingen sterker -> steun van eigen bevolking
• EU landen komen verzwakt uit WOII
• Steun van VS en SU.
  • Comm SU ideologie = gelijkheid voor iedereen, dus geen kolonisatie (zagen zichzelf als helpers van onderdrukte volken)
  • VS: zelf een kolonie geweest; dus tegen kolonisatie.

Door onderling wantrouwen, politieke en ideologische motieven willen ze beide eigen invloed in Azië uitbreiden.

Vietnam verdeeld

• Vietnam was Franse kolonie
• Onafhankelijkheidsbeweging wordt sterker onder Japanse overheersing
• Begin jaren vijftig ontstond er geweld tegen Franse kolonisator

1945: comm. riepen onafhankelijkheid uit. à FR accepteerde dit niet. à uitbreken van koloniale ooorlog.

China en SU leverden steun eaan Vietnamese communisten. VS steunde de Fransen. à Fr wilde weg uit Vietnam, kreeg V niet onder controle. Daarom:

• Conferentie in Genève. MAAR.. voor deze conferentie -> 1954: veldslag bij Dien Bien Phu.
• Guerillaoorlog (snel aanvallen en terugtrekken). Vietminh veel sterker dan FR en VS
• Nederlaag FR: 8 mei 1954: Franse overgave

-> communisten hadden bijna heel V in handen.

• Maar: VS wilde dit voorkomen. Waarom?! Vietnam zelf was niet mega belangrijk, maarrrrr: dominotheorie: als 1 land (Vietnam) communistisch wordt in zuid-oost Azië, volgt de rest vd landen.
• Met deze theorie: beïnvloedt VS afspraken in conferentie vGenève.

De nederlaag van Fr verzwakt onderhandelingspositie.

Geneefse akkoorden: 1954

Aanwezig: Fr, VS, Vietminh en China

AFSPRAKEN:

1. Vietnam wordt (tijdlelijk) verdeeld in 2 delen
2. Geen van beide delen mocht zich aansluiten bij militaire bondgenootschappen of militaire basis van ander land op zijn grondgebied toelaten. (dus: Vietminh moet alle veroverde gebieden in Z-Vietnam verlaten)
3. Juli 1956: nieuwe verkiezingen waarbij 2 delen worden herenigd.

• Noorden olv Ho

- regering krijgt steun van het volk                         

- landverdeling onder arme boeren

• Zuiden olv Diem

- regering corrupt & gewelddadig                            

       - gedwongen verplaatsing boeren

• Onvrede bevolking Zuid-Vietnam groeit.

1959:  N-Vietnam sticht comm verzetsbeweging in Z-Vietnam: Vietcong (bestaand uit inwoners ZV & geleid door NV) → guerilla-tactiek!

VS hanteert dominotheorie: Eisenhower en Kennedy steunen Diem. Door:

• Wapens leveren en financiering leger
• Militaire adviseurs

Lukt niet Vietcong te onderdrukken .Daarom Johnson (opvolger kennedy) meer geweld. Hoe? Gebruikt Tonkin incident:

1964: Oorlogsschip van VS beschoten door schepen van Noord-vietnam. (eig niet echt erg, maar Congres neemt deze reden aan ) en:

Tonkin-resolutie: Congres geeft Johnson vrijbrief in te grijpen in Vietnam.

• Operation rolling thunder: bombardementen op Noord-Vietnam
• 1965: meer troepen naarVietnam.
  • Vechten alleen in Z-Vietnam
  • Vechten alleen tégen Vietcong

VS niet opgewassen tegen guerilla techniek.

Door media: iedereen kan oorlogs gruwelen zien. à protesten door jongeren tegen Vietnamoorlog.

1968: Nixon nieuwe president VS.

Aanpak van Nixon:

• Belooft ‘peace with honour’. = eervolle terugtrekking door vietnamisering = leger Z-Vietnam versterken, zo VS zelf weg kan gaan.
• 1969: vredesbesprekingen (ook adviseur Kissinger) met N-Vietnam, china en SU. -> mislukt. Waarom? Invloed van SU en China nodig om N-V over te halen vrede te sluiten
  • Maar: SU en CHIna onderling in conflict. VS aanpak: driehoeksdiplomatie = zorgen dat de tegenstanders (china en SU) ruzie met elkaar krijgen waardoor je zelf een voordeel behaalt)
• 1972: Bezoek van Nixon aan China: (hoogtepunt driehoeksdiplomatiek)
  • Normalisering contact tussen VS en China
  • Doel: Nixon hoopte dat Mao N-Vietnam onder druk zou zetten om vrede te sluiten.
  • Afspraak: Zuid-Vietnam blijft bestaan en VS weg.
    • 1975: Noord-V valt Zuid-V binnen en verovert het snel.
    • 1975: val van Saignon (h-stad Z-V). à eenwording: verenigd communistisch Vietnam. (Vietnamoorlog was van 1973-1975)

Burgeroorlog in Angola

Koude oorlog was wereldwijs, ook in Afrika.

• VS en SU breiden invloedsgebied uit in Afrika. Dit kon door de dekolonisatie.
• Bloedigste conflict in: Angola. (kolonie van Portugal). à Portugal wilde Angola niet opgeven.
  • 1961: 2 onafhankelijkheidsbewegingen begonnen guerilla-oorlog tegen Portugal:
    • MPLA & FNLA
    • Maar: vochten ook tegen elkáár.

Onderlinge verschillen ‘bewegingen’ in Angola:

MPLA:

• Communistisch
• Leider: Aghostino Neto
• Gesteund door SU

FNLA:

• Anti-communistisch
• Leider: Holden Roberto
• Gesteund door Zuid-Afrika en VS (in geheim VS)

Unita: (afsplitsing MPLA) -> ontstaan in 1966

• Anti-communistisch
• Leider: Jonas Savimbi
• Gesteund door westerse landen

1975: Portugal vertrekt en Angola wordt onafhankelijk. Portugal draagt macht over aan 1e onafhankelijkheidsbeweging die hoofdstad bereikt. -> MPLA is dat -> Neto wordt president.

Er ontstaat; burgeroorlog in Angola!

• FNLA verdwijnt. -> Unita vecht door tegen MPLA regering.
• MPLA krijgt veel steun van SU en comm Cuba.
• 1988: vredesbesprekingen à leidt tot vertrek van Cubaanse en Z-Afrikaanse troepen. à MPLA bleef aan de macht; maar geen communisme meer, maar democratie en kapitalistisch stelsel.
• 2002: officieel einde: Savimbi dood (leider Unita).

3.3 Confrontatie en co-existentie (1955-1963)

Over vraag: Waardoor liep de Koude Oorlog op kritieke momenten niet uit op een directe militaire confrontatie tussen beide grootmachten?

NAVO en Warschaupact:

Uitgangspunt: respect voor elkaars invloedssfeer

Doel: voorkomen (nucleaire) 3e wereldoorlog

NAVO opgericht in: 1949. à BDR geen lid. (men wil Duitse herbewapening niet accepteren).

1955: BDR sluit zich wél aan bij NAVO.

Reactie hierop: SU bondgenootschap met communistische landen è Warschaupact -> DDR werd oa lid.

Hierdoor: Duitsland verdeeld in 2 (militaire) blokken.

Hongaarse Opstand: 1956

Stalin dood: 1953 -> in SU vermindert onderdrukking

Opvolger: Chroesjtsjov: was negatief over Stalin.

Hierdoor: hoop op meer vrijheid in Oost-EU (comm landen)

In Boedapest -> oktober 1956: demonstratie voor democratie en vrijheid v mening

• Comm standbeelden neergehaald
• Gebouwen bestormd

Comm leider Nagy belooft: eind aan monopolie van comm partij.

Aankondiging: ‘Hongarije uit Warschaupact’. 

SU (Chroestjov) accepteert dit niet -> (wil geen afwijkende politiek in invloedssfeer)

4 november 1956:

• SU en bondgenoten vallen Hongarije binnen
• Hongaarse Opstand snel neergeslagen
• Westen gaat niet in op hulpverzoeken van Hongaarse radio ->
  • VS had steeds verzet in Oost-EU aangemoedigd. Maar VS: besloten geen militaire ingrijpen te doen voor bevrijding O-EU. (risico op 3e WO te groot.)
  • Door afgesproken invloedssferen gaat VS er niet op in -> SU alle macht in Hongarije

Bestorming Felix Merites

• = hoofdredactie comm krant in A’dam
• Woede van anti-communisten in NL over neerslaan Hongaarse opstand
• Nacht 4/5 november 1956: bestorming Felix Merites
• Maar; communisten hielden aanvallers tegen

Vreedzame co-existentie

1956 dus: nieuwe leider Chroestjov à visie:

• destalinastie = meer vrijheid binnen Oostblok. (comm deel)
• vreedzame co-existentie: ‘’kapitalistisch en com blok kunnen naast elkaar bestaan.’’

De Berlijnse Muur

• iedereen kan vrij reizen van Oost-> West Berlijn. à enige ‘gat’ in Ijzeren Gordijn.
  • Veeeel Oost-DU vluchten naar W-Berlijn > gevaar voor bestaan DDR
• Daarom: DDR-leider kreeg van CHroestjov toestemming grens W-Berlijn af te sluiten. ====> Ontstaan Berlijnse Muur.
  • VS (Kennedy) deed niks, omdat?
    • Al blij dat het geen oorlog was en blij dat ze W-Berlijn niet kwijt waren

1963: Kennedy gaat naar W-Berlijn om toespraak te houden? Wrm? Om duidelijk te maken dat hij W-Berlijn zal helpen. (angst was er dat ie dat niet zou doen omdat hij de Muur goed vond)

Dus: 1963: ‘Ich bin ein Berliner’ toespraak

• Kennedy bemoedigt Berlijners->stad is immers symbool voor westerse vrijheid

De Cubacrisis

1960: Cuba wordt communistisch olv Castro

1961: VS vondt het onacceptabel ^ dus: invasie door anti-comm Cubanen (die in VS woonden).

Castro voelt zich bedreigd door VS Daarom: SU (Chroestjov) gaat Cuba helpen en beschermen met kernwapens.

• SU dacht: altijd raketten van VS op zich gericht
• Daarom: 1962: zet raketten neer op Cuba
  • VS ontdekt dit > reageert met zeeblokkade rond Cuba -> schepen kunnen niet naar Cuba varen.
  • Cubacrisis: 1962: Schepen mogen van Kennedy vuren als SU schepen met raketten doorvaren. è Directe confrontatie VS/SU dreigt! (Kernoorlog!) è op laatste moment keren SU schepen om à Kernoorlog op nippertje voorkomen.

3.4 Ontspanning (1963-1991)

Over vraag: Waardoor namen spanningen tussen Oost en West af?

Beide partijen zien noodzaak ontspanning

Wapenbeperking:

Na de cubacrisis: Leiders VS en SU beseften: Koude Oorlog kan nucleair conflict worden. Daarom détente (ontspanning) Hiervoor was nodig:

• Beter communicatie (Kennedy & Chroesjtjov veel miscommunicatie)
• Onderhandelingen over atoomwapens

Vanaf 1969: Su en VS onderhandelen over wapenbeheersing.

• Leidt tot SALT I-verdrag: = afspraak: niet vermeerderen van kernwapens (géén vermindering). -> Leiders Nixon (VS) en Breznjev (SU) tekenen contract

Praagse Lente

Detente betekende wel:

• Nog steeds: controle over eigen invloedssferen. è praktisch te zien in: Praagse lente. Dit is:

In Tsjechië: Leider Dubcek aan macht. -> plan: Democratisch communisme

• Geen onderdrukking meer
• Hervormingen en optimisme è Leider Dubcek voert veranderingen door.

SU leider Breznjev vertrouwt niet (bang dat naar andere comm landen overslaat) è Gebruik: Breznjev-doctrine = ‘Als communisme ergens bedreigd wordt: Grijpt USSR in’’.

GEVOLG: augustus 1968: Russische inval in Tsjecho-Slowakije smoort Praagse Lente.

Herhaling van 1956 (Hongaarse opstand).

• Tsjecho-Slowaken: weinig verzet (want zou toch niet helpen; VS wil relatie met Moskou niet op spel zetten!).

RESULTAAT: Totalitaire communistische dictatuur herstelt in Tsj-Slowakije

Een nieuwe wapenwedloop

Vanaf 1975: Spanningen namen toe;

1979: SU valt Afghanistan binnen om bij invloedssfeer te houden. (onder idee van Breznjev-doctrine)

Strijd: raketten van SU geplaatst die EU konden bereiken. -> men had angst voor:

• oorlog tussen VS en SU op Europese grond.
• VS president Reagon sprak erg negatief over SU -> angst voor wapenwedloop uitbreiding.
  • Nieuwe stap wapenwedloop: Reagon introduceert SDI-project = plan voor raketten die kernraketten uit lucht konden schieten = strategisch defensie initiatief
  • In EU: NAVO wil nieuwe raketten plaatsen.

Daarbij: in EU hadden veel mensen wantrouwen tegen regeerders.

DUS: in West-EU: veel verzet tegen plaatsing kernwapens.

1981: Antikernwapendemonstratie in Amsterdam.

Én dus: Veeeel angst voor kernoorlog!

Gorbatsjov:

1982: Breznjev dood. Situatie SU:

• Slechte economie
  • Planeconomie werkt niet
  • Ongemotiveerde arbeiders

1985: Gorbatsjov nieuwe leider SU.

• Zijn ideeen: Glasnost -> openheid (in doen en laten)
• Perestrojka -> hervormingen: eco anders georganiseerd (particulier initiatief)
• Loslaten Breznjev doctrine: (1988)
  • Dus: Terugterkking uit Afghanistan
  • Terugtrekking uit Oost-blok landen.
• Hierdoor: ruimte voor demonstraties tegen (eigen) communistische regering.

….. begin voor ondergang communisme. 

Het einde van het Oostblok:

Duss: door (vooral) loslaten Breznjev-doctrine à vanaf 1989: Communisme in veel landen ten onder. (want landen mochten eigen keuzes maken).

1989: ijzeren gordijn verdwijnt! (grens Com oostblok en Kap westen)

• Vrije verkiezingen (Polen): Communisten weggestemd
• Hongarije opent grenzen en com regering treedt af
• Aftreden com regering in Tsjecho-Slowakije.

Door open grenzen Hongarije & Oostenrijk: Oost-Duisters uit DDR reisden daarheen! -> extreme uittocht uit DDR. >>> Steeds meer demonstraties voor reisvrijheid en hervormingen. -> Geen hulp meer van SU, dus: DDR regering durfde niet streng op te treden dus soepelere regels à 9 november 1989: iedereen mocht vrij reizen! (ook naar West-Du)

• Gevolg: run op Berlijnse muur >>> Val van de Berlijnse muur!
• Duitsland werd herenigd.

Augustus 1991: mislukte revolutiepoging in SU door Gorbatsjov te arresteren.

• policitius Boris Jeltsin (anti-communist) mobiliseert volk en krijgt leger achter zich.
  • Begin van het einde van communisme in SU -> Communisme verboden

December 1991: deelstaten stappen uit Sovjet Unie.

• Einde USSR & Einde Koude Oorlog!!.
  • Dit betekent: Nieuwe mogelijkheden voor samenwerking West en Oost EU

Europese samenwerking

Veel Europese landen (Fr) -> bang dat Du van plan was EU te overheersen.

Daarom: (om macht ‘in te perken’) -> oprichting Europese Unie. (opgericht bij Verdrag van Maastricht).

• Afspraken over samenwerking tussen EU landen (invoering Euro)
• Vanaf 2004: uitbreiding EU door aantal Oost-EU landen.

Kenmerkende Aspecten:

1. De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog
2. De dekolonisatie die een eind maakt aan de westerse hegemonie in de wereld
3. De eenwording van Europa
4. De toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren 60 van de 20e eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen
5. De ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen.