Hoofdstuk 5 Homo Universalis

H5 Homo Universalis De renaissance, de wedergeboorte van de klassieke oudheid, verspreidt zich in de 16de eeuw over Europa. Mona Lisa is een portret van een Florentijnse dame geschilderd door Leonardo da Vinci. Giorgio Vasari beschrijft het omstreeks 1550 in zijn boek, ook geeft hij aan wat 16de eeuwers waarderen in een schilderij: een volmaakte suggestie van levensechtheid. Vanaf omstreeks 1482 werkt Leonardo da Vinci aan het hof van de hertog van Milaan, waar zijn ontwerpvak varieert van oorlogstuig en waterleidingen tot toneeldecors, feestvieringen en een enorm ruiterstandbeeld. De schilderkunst, als weergave van de zichtbare werkelijkheid en van menselijke gemoedstoestanden, is in zijn ogen de ultieme wetenschap. Aan het begin van de 16de eeuw wordt het ideaal van de homo universalis in praktijk gebracht. Het vertrouwen in de eigen mogelijkheden leidt wel eens tot zelfoverschatting. Michelangelo Buonarotti is even veelzijdig als Da Vinci: beiden zijn beeldhouwer, schilder, architect, ingenieur, dichter en kunsttheoreticus. In 1501 krijgt hij opdracht een beeld te maken van David (bijbelse figuur die reus Goliath heeft verslagen). Men stond versteld van een naakt van dit formaat. David wordt niet weergegeven als kwetsbaar, maar als een zelfbewuste held. Het beeld krijgt een ereplaats, bij de ingang van het gebouw waar het stadsbestuur zetelt. David krijgt een politieke lading, hij wordt het symbool van de jonge, strijdbare republiek Florence. Michelangelo krijgt opdracht een groots grafmonument voor de paus te maken, een project dat door veel onderbrekingen nooit afkomt. Een zo’n onderbreking is de democratie van het plafond van de Sixtijnse Kapel. Hij tekent er bijbelscènes en veel figuren. De schepping van Adam is een onderdeel van deze plafondfresco. Adam wordt afgebeeld als het evenbeeld van God. In het fresco worden de christelijke leer en de bijbelse verhalen gekoppeld aan idealen uit de oudheid. De pausen drukten hun stempel zwaar op het culturele leven. Rome moet schitteren als het centrum van de kerk en van de hele wereld. Paus Julius П laat een volledig nieuwe Sint-Pieter bouwen. Dit project brengt ook andere kunstenaars op ideeën en luidt daarmee de ‘hoge renaissance’ in. Donato Bramante is de architect met wie Julius de bouw van de nieuwe Sint-Pieter start. Bij de dood van Bramante was alleen de fundering van het koor gelegd. Michelangelo krijgt in 1546 de leiding over de nieuwbouw. Julius П wil d.m.v. ambitieuze kunstprojecten zijn roem versterken, want zijn politieke macht wordt bedreigd door de Franse koning Lodewijk. In 1508 geeft hij Rafaël opdracht de wanden van zijn persoonlijke vertrekken te beschilderen met scènes die elk de superieure positie van de paus als kerk- en wereldvorst onderstrepen. Paolo Almerico laat een villa ontwerpen door Andrea Palladio. Het huis doet sterk denken aan een bekende Romeinse tempel: het Pantheon. Volgens hem ligt de relatie tussen tempel en woonhuis voor de hand, omdat het woonhuis het oudste architectuurtype is en daarom zal het wel het voorbeeld geweest zijn voor gebouwen met andere functies. Onderdeel van feesten zijn toneelstukken. Het toneelstuk wordt enkele keren onderbroken door tussenspelen, intermedi, waarvan de inhoud los staat van het toneelstuk. De intermedi van Florence spelen een rol in het ontstaan van de opera en de theaterdans. Catharina introduceert de Italiaanse stijl aan het Franse hof. In 1581 plundert ze de staatskas om het huwelijk van Margaretha van Lotharingen op te luisteren. Er wordt een ballet opgevoerd waarin de traditie van de spectaculaire intermedi wordt uitgebreid tot een meer dan avondvullend muziek- en dansevenement rond een thematische verhaallijn. De choreografie van de dansen bestaat vooral uit figuur-dansen, waarin met grote precisie geometrische patronen op de dansvloer in elkaar overlopen. Orlando di Lasso werkt tussen 1544 en 1554 in dienst van hoven of kerken in Palermo, Milaan, Napels en Rome. In Napels ontdekt hij de villanella en de moresque, liedjes in de volkstaal over luchtige onderwerpen die gemakkelijk in het gehoor liggen. Rond 1500 ontstaan de eerste muziekdrukken, in Venetië. De mogelijkheid om muziek te drukken, te bundelen en uit te geven is van grote betekenis voor de verdere muziekgeschiedenis. In de 16de eeuw is de aandacht voor tekstexpressie groot. In 1551 beschrijft Sebastiano Serlio voor elk van de drie klassieke theatervormen het ideale decor. Voor tragedies het vaste renaissancedecor, voor komedies een combinatie van renaissance en gothische architectuur, voor satire een nagebootste natuur. Ook het volkstoneel wordt een volwaardige kunstvorm: commedia dell’ arte. Het vindt zijn oorsprong in het straattoneel. Sommige toneelgezelschappen, zoals dat van William Shakespeare, bouwen hun eigen theater. De Londense theaters uit de regeerperiode van Elisabeth I en de klassieke theaters in Italië staan model voor schouwburgen die vandaag de dag gebouwd worden. Shakespeares werk bestaat uit historiestukken, tragedies en komedies. Zijn populariteit is te danken aan zijn dichterlijke taal, die rijk is aan beelden en klinkt als een melodie. De stukken zijn tijdloos. De opkomst van de prentdrukkunst makt van Albrecht Dűrer (1471-1528) de populairste en meest invloedrijke Noord-Europese kunstenaar uit deze periode. Pieter Brueghel heeft een andere stijl dan de renaissance stijl. In Italië is de bewondering voor deze stijl niet zo groot. Maarten Luther heeft kritiek op de Rooms-Katholieke kerk. Luthers oproep tot hervormingen luidt de reformatie in, wat uiteindelijk leidt tot een breuk met de bestaande rooms-katholieke kerk en het ontstaan van de protestantse kerken. De beeldenstorm is een ontlading van protest tegen de katholieke kerk. Johannes Calvijn verbiedt voor kerklieden het gebruik van teksten die niet rechtstreeks aan de Bijbel zijn ontleend. De Contrareformatie is een reactie op de reformatie, die de katholieke kerk weer moet laten schitteren als enige echte kerk.