H7

Hoofdstuk 7: Kunst voor de burger

Gouden eeuw in de Nederlanden
In 16 eeuw is de Spaanse koning de baas over Nederland. Amsterdam werd de machtigste stad van Nederland. In 1588 komen alle 7 provincies bij elkaar tot een republiek. Mensen die de Spaanse koning wilden ontvluchten kwamen naar onder andere Amsterdam, dus ook de handelslieden. Amsterdam: economisch middelpunt van de wereld. De tachtigjarige oorlog was bezig, na de oorlog bleef Zuid-Nederland in Spaanse handen. Holland beleeft haar gouden eeuw in de zeventiende eeuw. Burgers welvarend en Amsterdam bouwt stadhuis op de dam.

Regenten en kooplui
In 1585 vlucht het gezin Hals weg uit Antwerpen. Zoon Frans wordt bekend portretschilder, krijgt veel opdrachten in Haarlem en speelt belangrijke maatschappelijke rol. Als rijke koopman en diplomaat Isaac massa gaat trouwen vraagt hij Frans hun huwelijksportret te schilderen. Hij trouwt met Beatrix van der Laen, die staat in hoog aanzien omdat ze de dochter van de oud-burgemeester van Haarlem is. Aan iedereen die het maar willen zien tonen zij hoe rijk ze zijn en pronken zij met hun bezittingen. Iedereen mag het zien: wij zijn getrouwd! De rijkdom en welvaart blijft zeker niet verborgen.

Frans Hals plaatst linksonder op het schilderij als symbool de speerdistel, en de echtgenote heeft bij haar voet een klimop. De speerdistel vertelt ‘mannentrouw’ en de klimop laat de man en vrouw met elkaar vergroeien. De wijnrank symboliseert liefde en vriendschap. Beatrix toont haar gouden ringen als rijkdom.

De schilder en zijn model
In 1648 eindigt de 80-jarige oorlog, Spanje belooft te respecteren. Nederland blijft streven naar ook vereniging van zuid Nederland (België).
Johannes Vermeer schildert ‘schilderconst’. Hij is een belangrijk kenner van de Italiaanse schilderkunst.
Dankzij het liberale klimaat van Nederland hebben ook katholieke schilders ook mogelijkheden een rol te spelen in het protestantse Delft. Toch lijkt het of vermeer hier nog moeite mee heeft, scheiding van de katholieke en protestantse Nederlanden.

Een nieuw geloof
Calvijn verspreidt vanaf 1541 vanuit Zwitserse Genève zijn ideeën over geloof en God. Calvijn verzet zich tegen:
- de overdadige weelde van de katholieke kerken
- het gemak waarmee katholieken zelf hun lot kunnen ‘kopen’
- het on-Bijbelse gedrag van de katholieke kerk

In enkele tientallen jaren zal het naar Calvijn vernoemde calvinisme de Nederlandse samenleving ingrijpend veranderen.
Saenredam schildert in 1649 de Sint-Odulphuskerk van Assendelft: leegte, rust en eenvoud. Hij schildert zijn schilderijen in opdracht. Hij past zijn schilderijen aan: protestants of katholiek.

Kunstverzamelingen
Protestantse dominees roepen op tot geloof, hoop en liefde. De burgers dienen zich verder te houden aan de vier deugden: rechtvaardigheid, kracht, voorzichtigheid en matigheid. Dat laatste is moeilijk, burgers hebben in 17e eeuw drang naar luxe. De welvaart stijgt de vraag naar (toegepaste) kunst.

Rijke burgers bezitten veel schilderijen en sommigen hebben een speciale kunstkamer. Bijna alle kunst is eigentijds en Nederlands.
De rijke burgerij koopt ook schelpen, tulpenbollen, atlassen, muziekinstrumenten en bijvoorbeeld wapens op veilingen. Hiermee laten de burgers hun maatschappelijke en financiële functie zien. Verder dient de collectie als een spaarpotje voor later.

Alledaagse onderwerpen
Iedereen lijkt kunst te kopen. Rijken: opdrachten. Burgers: kant-en-klaar.
Emanuel de Witte schildert een rijk interieur van een woonhuis. Goudleerbehang, koperen luchter, chinees porselein, rijk versierde tuin en een tafel met oosters tapijt (écht chique in 17e eeuw). De roos op de grond symboliseert snelle vergankelijkheid (waarschijnlijk weduwe door óók de handschoen in haar hand wat wijst op huwelijkse band). De man neemt druiven: huwelijkse trouw en echtelijke kuisheid. Het hondje is zijn baasjes eeuwig trouw.

Verboden liefde
De 17e eeuwse Nederlander houdt van raadseltjes en de schilderijen zijn als raadseltjes. ze hebben een dubbele betekenis.
Jan Steen schildert ook zo. Op zijn schilderij schildert hij alles wat god verboden heeft: jongen verleidt meisje. Een jongen blaast bellen: dat is een waarschuwing ‘Homo Bulla’: de mens is een zeepbel = vermaak eist op den duur zijn tol. De mens is vergankelijk.

Kunstproductie in genres
Er zijn vijf:
- historiestuk (schilderij waarop verhaal of gebeurtenis uit de oudheid, de bijbel of de geschiedenis is afgebeeld.)
- genrestuk (schilderij uit dagelijkse leven. Drank, feesten zijn onderwerp. De personen erop zijn meestal niet-bestaand. Het herbergt vaak een boodschap).

- stilleven (levenloze of dode voorwerpen worden gerangschikt afgebeeld)
- landschap (natuur/zee/stadslandschap wordt afgebeeld. 17e eeuws Nederlands specialisme).

Van der Beeck schildert een allegorie op de matigheid. (allegorie = abstracte begrippen als deugd-ondeugd worden verhuld in het schilderij, op een andere manier weergegeven). Een stilleven met een boodschap (zoals stilleven: meer water dan wijn) heet een vanitasstilleven.

Imitatie-Chinees porselein uit Delft
Chinees porselein was zeer geliefd. Voor de mensen die dat niet konden betalen is er delfts aardewerk.
Aan het einde van de zeventiende eeuw krijgt meesterpottenbakker kocks de opdracht om voor de Engelse koning Willen III een tulpenvaas te maken. In de tuitjes kunnen losse rozen worden geplaatst. Met deze bestelling heeft het dezelfde status gekregen als het Chinese porselein.
Paleis van de vrede
Amsterdam was toe aan een nieuw stadhuis. De oude was uit de middeleeuwen en verouderd. Het paleis komt op de dam, het politieke, economische en religieuze hart van de stad Amsterdam. Jacob van Campen maakte het uiteindelijke ontwerp. Het kenmerkt zich door de klassieke toepassingen. Intussen is er vrede met Spanje dus is het ook als een soort vredesmonument. Er was na de oorlog ook geld over voor andere dingen.

Duurzaamheid, nuttigheid en schoonheid
Van Campen is groot klassieke kunstkenner. Hij maakt de groote tour door Italië (door welgestelde jongeren gemaakte lange reis om klassieke kunst in Italië te bestuderen). Campen ziet duidelijke verwantschap tussen de architectuur en het calvinisme (door de klassieke symmetrie en de harmonie wat goed aansluit bij het strenge calvinisme). Harmonie ontstaat als een gebouw duurzaam, nuttig en mooi is.

De duurzaamheid wordt bepaald door stevigheid van het fundament en de bouwmaterialen.
Het nut wordt bepaald door de functie te vergelijken met het ontwerp.
De schoonheid wordt bepaald door de symmetrie en harmonie, de symmetrisch vormgegeven gevels, enz.