Aardrijkskunde Hoofdstuk 1

1.1 Patronen: economische wereldkaart

Hoe meet je welvaart?

• bbp/ hoofd → bruto binnenlands product per hoofd

• Waarden van goederen 1 jaar : aantal inwoners

• Samenstelling van beroepsbevolking

• Ontwikkelingspeil hoger als minder mensen werken in landbouw en meer in de dienstensector

Hoe meet je welzijn?

• VN- ontwikkelingsindex

• Letten op inkomen, alfabetisering graad (analfabetisme) en levensindex

Problemen bij het meten van welvaart:

• Dollar is niet overal evenveel waard dus is koopkracht bedacht.

• De prijs van een gevulde boodschappenmand omgerekend naar dollar

• Inkomsten in de informele sector, ruilhandel en zelfvoorziening tellen niet mee voor statistieken

• In praktijk is de situatie in arme landen rooskleuriger dan de cijfers zeggen

• Ook al heeft een land een aardig gemiddeld inkomen kunnen er alsnog veel mensen in armoede leven. Deze verschillen noem je sociale ongelijkheid

• Bijv. in Zuid-Afrika verdient de rijkste 10% de helft van het nationale inkomen. Er is dus vooral veel sociale ongelijkheid in landen die laatst een grote economische                   verandering heeft doorgemaakt

• Onrechtvaardige verschillen in welvaart tussen gebieden noem je regionale ongelijkheid

• Zo ligt het brp/ hoofd → bruto regionaal product/ hoofd in Anhui een stuk lager dan in de oostkust van China

1.2 Patronen: bevolkingsspreiding 

Bevolkingsdichtheid en -spreiding:

Als je de gemiddelde bevolkingsdichtheid van de aarde neemt krijg je ruim 50 inwoners per vierkante kilometer, maar de bevolkingsspreiding laat zien dat het veel onregelmatiger is verdeeld. We gebruiken maar ongeveer 10% van het aardoppervlak om te wonen waarvan 80% op het noordelijk halfrond is.

De spreiding verklaard:

• Natuurlijke mogelijkheden → klimaat, vruchtbare bodems en de beschikbaarheid van water zijn factoren die uitmaken of iemand er gaat wonen

• De ligging → plekken waar economische kerngebieden dichtbij zijn lopen sneller vol met mensen dan plekken die verder weg zijn. 

• Bijv. in Nederland groeit het veel sneller dicht bij de grote steden terwijl het platteland langzaam leeg loopt.

• Het koloniale verleden → bijna alle ooit gekoloniseerde gebieden zijn aan de kust

• Bijv. in Brazilië zijn de dichtbevolkte gebieden aan de kust vanwege de oude kolonisatie.

‘On the move’:

De verspreiding van migratie veranderd constant. Europa en de VS zijn populaire vestigingsplekken voor de verschillende type migranten:

• Economische migranten → deze migranten vinden welvaart en ontwikkelingsmogelijkheden erg belangrijk. De slechte levensomstandigheden in hun land zorgen ervoor dat ze weg trekken (push factoren). Ze worden aangetrokken door beelden en verhalen van de welvaart in westerse landen (pull factoren). Meestal zijn het de wat rijkere mensen die besluiten om te migreren.

• Vluchtelingen → deze migranten trekken weg vanwege oorlog in hun land. Als ze in een rijk land aankomen kunnen ze een vluchtelingenstatus aanvragen om legaal in het land te verblijven.

• Ecologische migranten → deze migranten trekken weg om natuur- of milieu rampen in hun land

Er zijn ook gevallen waarin mensen naar buurlanden migreren. Dit gaat dan vooral om arbeids migratie

• Bijv. in Afrika migreren erg veel mensen naar Zuid-Afrika want dat is een rijk land

1.3 Patronen: de culturele wereldkaart

Een mozaïek van culturen:

Cultuur gaat over ideeën, overtuigingen en gebruiken die een groep gemeenschappelijk heeft. Om cultuur te herkennen hebben we verschillende cultuurelementen

• Verstand → dit gaat vooral om taal en godsdienst

• Bijv. Duits hoort bij de cultuur van Duitsland en het katholieke geloof hoort bij de Poolse cultuur

• Samenleven → dit gaat om wetten, familiebanden en opvoeding

• Bijv. de positie van een vrouw in Nederland is heel anders dan van een vrouw in een Arabisch land

• zichtbaar/ materieel → dit gaat om bouwstijl, kleding etc.

• Bijv. in Azië wordt veel met rijst gegeten terwijl in de westerse cultuur meer met aardappelen gegeten wordt.

De wereld is verdeeld in verschillende cultuurgebieden. Dit is verdeeld door te kijken naar welke culturen op elkaar lijken of hetzelfde zijn.

De cultuurkaart verandert:

De cultuurkaart blijft nooit lang hetzelfde. Dit komt door cultuurelementen die zich verspreiden naar andere cultuurgebieden (diffusie). Dit gebeurt door media, handel, migratie en toerisme. De acceptatie van een nieuw cultuurelement heeft meestal wat tijd nodig. Als je het in een grafiek zet (zie hiernaast) krijg je een s-curve.

Bijv. de Big Mac is overgenomen in Indonesië maar er zitten wel andere ingrediënten op dan in de VS.

Godsdiensten veroveren de wereld:

Godsdiensten spelen een belangrijke rol voor het maken van cultuurgebieden. Bijv. boeddhisme en hindoeïsme zijn cultuurgebieden gebaseerd op een godsdienst. Je kan godsdienst ook terugvinden in de eetgewoontes, feesten/ rituelen en kleding van een bepaalde cultuur. Het verspreiden van de godsdiensten kon op een aantal manieren; Kolonisatie, missionarissen/ zendelingen en migratie

1.4 Samenhang: ontwikkeling en economie

De verdeling van de welvaart:

Als we kijken naar alle landen op de wereld kunnen we die onderverdelen in drie groepen;

• Centrum → dit zijn de rijke (meestal westerse) landen

• Semi Periferie → dit zijn de landen die in de afgelopen tijd een flinke groei hebben doorgemaakt

• Periferie → dit zijn de armste landen

Al dit samen vormt het economisch wereldsysteem. Het verschil tussen de centrum en periferie landen is erg groot. De VN heeft geconstateerd dat er per jaar 10 miljard euro nodig is om in de arme landen te zorgen voor schoon drinkwater. Dat is minder dan er door de Europeanen is uitgegeven in 2015!

Het centrum-periferie model:

Er zijn heel veel oorzaken waarom de welvaart in de wereld zo slecht verdeeld is maar er zijn toch een paar die vaak voorkomen:

1. Interne oorzaken → de reden van armoede ligt dan vaak aan het land zelf dit kan zijn natuurlijke oorzaken (droogte, onvruchtbaarheid) of menselijke oorzaken (corruptie, oorlog) meestal zijn de economische problemen verbonden aan de armoede in een land.

1. Externe oorzaken → hier ligt de relatie met de rijke landen vaak als oorzaak. Dit wordt ook wel afgebeeld in het centrum-periferie model. De rijke landen zijn dan dominant en de arme landen afhankelijk. Hierdoor ontstaat een ongelijke verdeling van een paar dingen;

• Goederen → Bijv. grondstoffen uit periferie landen en kapitaalgoederen (machines) uit centrum landen
• Arbeid → Bijv. ongeschoolde arbeiders uit periferie landen en hoogopgeleide arbeiders uit centrum landen
• Kapitaal → Bijv. aflossing van schulden uit periferie landen en investeringen/ leningen uit centrum landen

Het is belangrijk om te weten dat centrumlanden al sinds de kolonisatie de aard en intensiteit van de relatie bepalen. We kunnen het centrum-periferie model op verschillende manieren gebruiken;

• Wereldschaal → dan behoort Indonesië tot de periferie
• Nationale Schaal → dan behoort het eiland Java tot het centrum

Internationale arbeidsverdeling:

Vroeger was ongeveer alles wat in de winkel lag in dat land geproduceerd. Maar nu liggen er dingen vanuit de hele wereld in de schappen. Hierdoor raken gebieden economisch verwerven, en dat heeft weer gevolgen voor de internationale arbeidsverdeling. Dit kun je aflezen aan de samenstelling van de beroepsbevolking en het exportpakket. Zodra een land een ontwikkeling doormaakt verschuift de beroepsbevolking van landbouw naar diensten en industrie. Het industriële exportpakket is met 30% gestegen ten opzichte van 60 jaar terug.

Het wereldsysteem ziet er nu zo uit; 

• Het ‘noorden’, de centrumlanden → producenten van hoogwaardige industrie goederen en financiële diensten

• Het ‘zuiden’ → dit is opgesplitst in drie groepen

• Opkomende landen, de rijkere landen uit de semiperiferie werden tussen 2000 en 2014 de motor van de wereld economie
• Middengroep,  de armere landen uit de semiperiferie hun bbp/hoofd stijgt sinds 2010 erg snel
• Achterblijvers, de allerarmste landen. Deze landen vind je vooral ten zuiden van de Sahara. Hun export pakket bestaat nog uit grondstoffen.

1.5 Samenhang: ontwikkeling en bevolkingsgroei

Bevolkingsgroei:

Eigenlijk altijd (met uitzondering van oorlogen) is het geboortecijfer groter geweest dan het sterftecijfer. Hierdoor is er sprake van natuurlijke bevolkingsgroei. Er zijn twee dingen die opvallen als je kijkt naar de bevolkingsgroei;

1. De groei gaat steeds sneller. Het is zelfs verviervoudigd in de 20e eeuw

1. De groei gaat niet overal even snel. In de ontwikkelingslanden gaat het veel sneller. Bijv. in Rusland is het sterftecijfer groter dan het geboortecijfer terwijl in Niger bevolking tussen 1965 en 2015 zeven keer zo groot is geworden.

De natuurlijke bevolkingsgroei is tussen 1965 en 2015 meer dan gehalveerd (de relatieve groei neemt af). Dit heeft een aantal redenen;

• De ‘moeders van morgen’ → dit zijn alle mensen die tot generatie z behoren. En zij zijn met veel minder dan de boomers of millennials bijvoorbeeld. Dit komt omdat vroeger mensen gemiddeld wel 5 of 6 kinderen hadden terwijl dat nu maar 1 of 2 is. Niet in alle landen is dit zo: Bijv. in het Midden-Oosten is het gemiddeld 3 tot 5 kinderen

• Wereldwijde stijging levensverwachting → de levensverwachting in sinds 1990 ruim 6 jaar toegenomen

Bevolkingsgroei en welvaart:

Westerse landen hebben een veel lager geboortecijfer dan arme landen. Hier zijn diverse redenen voor;

• Demografisch → in arme landen is een jonge leeftijdsopbouw waardoor er nu veel vrouwen in de vruchtbare leeftijd zijn

• Onderwijs → in rijke landen zijn er meer hoogopgeleide vrouwen. Hierdoor trouwen ze later en krijgen ze later kinderen, vaak hebben ze ook een betere carrière en veel kinderen past niet bij die levensstijl.

• Religie → in het katholieke geloof is abortus en het gebruik van anticonceptie een misdaad. Terwijl in de westerse landen de ontkerkelijking en het gebruik van de pil samen gaat met de daling van de vruchtbaarheid

• Cultuur → in veel culturen geeft een groot gezin aanzien

• Gezondheidssituatie → in arme landen is het kindersterftecijfer erg hoog. De ouders willen er zeker van zijn dat in ieder geval een paar kinderen het overleven.

• Armoede → wanneer de welvaart in een land stijgt neemt de economische zekerheid toe dus hoeven ouders geen groot gezin te stichten

Demografische transitie:

De ontwikkeling van het sterfte- en geboortecijfer kun je weergeven in een demografisch transitiemodel (zie afbeelding). De overgang van een hoog geboortecijfer naar laag geboortecijfer gaat schoksgewijs. Bij elke fase hoort een andere leeftijdsopbouw. In periferie landen is het diagram de vorm van een piramide. Het niet actieve deel van de bevolking (0-19 en > 65) uitgedrukt als percentage van de actieve bevolking (20-65) noem je demografische druk. In rijke landen wordt deze druk groter door vergrijzing terwijl in arme landen hij juiste hoger wordt door de jonge bevolking. 

← je hoeft alleen de 4 fases te leren en de hoe de leeftijd is verdeeld.

1.6 Samenhang: ontwikkeling en verstedelijking

Een wereld van steden:

Meer dan de helft van de wereldbevolking woont in de stad. Het process wanneer de bevolking in de stad toe neemt noemen we verstedelijking. Dit druk je uit in de verstedelijkingsgraad. Bijv. in Nederland is dat 90% terwijl het in Ethiopië maar 19% is. Je moet wel uitkijken met deze cijfers want niet elk land verstaat hetzelfde onder een stad. Over het algemeen zien we dat de verstedelijkingsgraad in de rijke landen hoger is dan in de arme landen. Maar het verstedelijkingstempo is in de arme landen veel hoger. 

Ontwikkeling en verstedelijking:

De groei van steden kent drie grote oorzaken;

1. De trek van het platteland naar de stad → in westerse landen was de mechanisatie van het platteland en de industrialisatie van de stad de oorzaak voor verstedelijking. In ontwikkelingslanden is dat niet het geval. Veel mensen die op het platteland wonen zien dat de arbeidsmogelijkheden in de stad beter zijn dan op het platteland vandaar dat ze weg trekken

1. Uitbreiding van de stad → kleine omliggende plaatsjes worden opgeslokt door de steden

1. Natuurlijke bevolkingsgroei → veel jonge mensen gaan in de stad wonen en stichten daar een gezin

Sinds 1960 verlaten best veel jonge mensen de stad en gaan ze in de nabij gelegen gebieden wonen (suburbanisatie). De mobiliteit (autobezit) is flink toegenomen sinds de infrastructuur is toegenomen hierdoor kiezen meer mensen ervoor om buiten af te gaan wonen. Sinds 2010 groeien de steden in de westerse landen weer flink dit komt vooral door buitenlandse migranten maar ook omdat er meer jongeren voor kiezen om in de stad te gaan wonen.

Het ontstaan van wereldsteden en megasteden:

Door de kolonisatie zijn er in veel arme landen 1 of 2 grote steden ontstaan. Toen de landen onafhankelijk werden bouwden de nieuwe leiders hun stad verder uit. Dit trekt veel mensen om naar de stad te gaan en soms kwamen er wel meer dan 10 miljoen inwoners bij. Van de 25 mega steden liggen er nog maar 5 in de rijke landen. 

De snelst groeiende steden vind je in Afrika en Azië. In rijke landen groeiden een aantal steden uit tot wereldsteden. Bijv. New York, Londen en Tokyo. Dit zijn steden die belangrijke knooppunten vormen voor de economische, politieke en culturele netwerken. Als de aandelen dalen in New York dan volgt daarna de rest van de wereld. 

1.7 Een grens tussen rijk en arm

Verschil in bevolkingskenmerken:

Het verschil in leeftijdsopbouw tussen de VS en Mexico is erg voor de handliggend. De VS heeft een laag geboortecijfer terwijl die in Mexico toch nog best hoog ligt. Maar het opmerkelijke is dat het sterftecijfer in Mexico lager ligt dan in de VS aangezien de gezondheidszorg in de VS toch wel beter is. Dit komt door de jonge bevolking van Mexico. Sinds 1960 zijn er steeds meer mensen in het grensgebied gaan wonen. Dit komt vooral door de komst van Amerikaanse bedrijven. 

Verschil in cultuur:

De grens tussen Mexico en de VS is niet alleen geografisch maar ook cultureel. Namelijk de twee cultuurgebieden van de westerse en latijns-amerikaanse cultuur grenzen hier aan elkaar. In zo’n grensregio mengen vaak veel cultuurelementen met elkaar. Hierdoor krijg je een mengcultuur die een heel eigen identiteit heeft.

1.8 Relaties: handel en investeringen 

VS - Mexico: een centrum-periferie relatie:

De VS en Mexico hebben allebei een hele andere economie. Maar toch is Mexico na Canada de tweede grootste afzetmarkt van de VS. Als je de economische relatie tussen de twee landen duidelijk wil krijgen moet je kijken naar de handelsbalans. Dit is het verschil zichtbaar tussen de geïmporteerde en geëxporteerde goederen. Mexico en de VS hebben een centrum-periferie relatie. In deze relatie heeft het centrum land de leiding over hoe de relatie verloopt.

Grensregio: voorbeeld van internationale arbeidsverdeling:

Veel bedrijven zetten hun fabriek vlak over de grens in Mexico neer. Zij doen dit omdat de lonen op de Mexicaanse arbeidsmarkt veel lager zijn dan in de VS. deze fabrieken noemen we ook wel maquiladoras. In deze fabrieken worden alle onderdelen samen gezet tot een product. Dit noem je ook wel assemblagebedrijven. Mexico heeft sinds 1965 speciale economische zones gemaakt waar amerikaanse bedrijven een import belasting betalen. Toen in 1994 Canada, Mexico en de VS een handelsverdrag sloten (NAFTA) is de liberalisering van de handel alleen maar toegenomen. Hierdoor konden er ook maquiladoras buiten de grens zones gevestigd worden. De grensregio richt zich meer op de productie van hoogwaardige goederen en alles daarbuiten richt zich meer op de andere goederen. 

1.9 Relaties: bevolking en migratie

Met de groeten van Uncle Sam:

Niet alleen Mexico maar ook de VS profiteert van het grote aantal migranten dat in de VS woont. In Mexico profiteren ze er van omdat er elk jaar miljarden dollars naar huis gestuurd worden om familieleden te onderhouden. Voor de VS zijn er ook een paar redenen;

1. Er gaan dagelijk veel migranten de grens over om in Arizona te werken

1. De illegale migranten doen vaak sneller het vuile werk omdat ze makkelijk ontslagen kunnen worden. Voor de VS is dat handig want hun lonen zijn laag en zij houden hun productiekosten laag

1. Steden als bijvoorbeeld Los Angeles kunnen nu hun arbeidsintensieve industrie handhaven

Mexico profiteert ook heel erg van de maquiladoras want hierdoor is de grensregio een redelijk welvarende streek geworden.

De grens trekt:

Armoede is voor veel mexicanen een van de grootste pushfactoren om het land te verlaten en bij hun familie/ kennissen in de VS te gaan wonen. Dit noemen we volgmigratie of kettingmigratie. Veel migranten gebruiken de grensregio als tussenstop hier wachten vaak duizenden jonge migranten tot ze de kans krijgen om het rijke westen binnen te glippen. 

Naarmate je verder de VS intrekt daalt de migrantendichtheid maar naar verwachting zal je over een paar jaar overal een hoge migrantendichtheid hebben. Doordat er zoveel mexicanen en amerikanen samen in een land wonen kan dit leiden tot etnische spanningen. Daarom nemen grensstaten maatregelen om migranten te weren.

El Paso: rijke zuster van de twin:

Door alle maquiladoras zijn de kleine grensplaatsjes uitgegroeid tot forse steden. Soms gaat dat zelfs zo ver dat er dubbelsteden ontstaan. Bijvoorbeeld tussen de steden El Paso (VS) en Ciudad Juárez (Mexico). El Paso heeft een Spaanse naam omdat 80% van de inwoners latino/ latina is.