Het Diner door Herman Koch

Het diner: niet alleen het eten was smakeloos

‘Een legio aan pluspunten, maar de magie van een goed verhaal was er niet.’

Een chique dinertje, dat een stuk minder luchtig blijkt te zijn dan wat vooraf misschien verwacht wordt. In zijn roman Het diner neemt Herman Koch de lezer mee in het leven van vier volwassenen, twee broers en hun echtgenoten, wiens kinderen iets gruwelijks gedaan hebben. De centrale vraag: moeten zij hun kinderen beschermen, of moeten zij doen wat ethisch is?

Schrijver Herman Koch is naast auteur ook acteur en televisie- en radiomaker. Zijn eerste verhalenbundel De voorbijganger werd gepubliceerd in 1985 en vandaag de dag is Koch nog steeds actief als schrijver. De psychologische roman Het diner kwam uit in 2009 en is Kochs dertiende literaire werk. Koch ontving voor deze roman de NS publieksprijs. Het boek is als theaterstuk opgevoerd, driemaal verfilmd en vertaald in 33 talen. De roman is bovendien meer dan een miljoen keer verkocht binnen Europa.

De inspiratie voor deze roman is een incident dat plaatsvond in Barcelona in december 2005: de dakloze María del Rosario Endrinal Petit lag te slapen in een pinhokje en werd door drie jongeren bekogeld met spullen en een ontvlambare vloeistof. Vervolgens werd ze in brand gestoken. Ze overleed een aantal dagen later. Koch was aan het lunchen in Barcelona toen deze informatie hem bereikte en zo ontstond het idee voor Het diner.

Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van Paul Lohman. Hij is een werkloze ex-geschiedenisdocent, getrouwd met Claire Lohman en vader van Michel. Wat opvalt is dat Paul een onbetrouwbare verteller is; zo wil hij niet vertellen wat de naam is van het restaurant waar hij zal gaan dineren,‘’want dan zit het er de volgende keer waarschijnlijk vol met mensen die komen kijken of wij er ook weer zitten.’’ Het verhaal is verdeeld in zes delen: aperitief, voorgerecht, hoofdgerecht, nagerecht, digestief en fooi. 

Het verhaal begint met Paul, die samen met zijn vrouw Claire zit te wachten op zijn broer Serge Lohman en zijn vrouw Babette. Serge is kandidaat voor het presidentschap en het is vrijwel zeker dat hij deze titel ook daadwerkelijk in de wacht zal slepen. Toch vindt Paul zijn broer een nietsnut en denkt hij minachtend over hem. Hij ziet Serge als een boer met aangeleerde charmes en chique gewoontes. Eerst zijn Paul en Claire iets gaan drinken in een naburig café. Daar vroeg Claire aan Paul of hij de laatste tijd iets had gemerkt aan hun vijftienjarige zoon Michel. Hierdoor moet Paul denken aan een filmpje dat hij heeft gevonden op de telefoon van Michel: blijkbaar is er iets ergs gebeurd.

Paul en Claire voelen zich niet bepaald op hun gemak in het chique restaurant, waar ze terecht zijn gekomen door wat telefoontjes van Serge. Wanneer Serge en Babette arriveren valt het Paul en Claire op dat Babette roodomrande ogen heeft, wat er op wijst dat zij recent heeft gehuild. Desondanks begint het diner “gewoon”. Er wordt gekletst over allerlei onderwerpen, zonder enige diepgaande betekenis. Serge en Babette hebben ook een vijftienjarige zoon: Rick. Daarnaast hebben ze een geadopteerde zoon uit Burkina Faso: hij heet Beau. Er wordt een duur aperitief gedronken, en in deze fase van het verhaal irriteert Paul zich mateloos aan allerlei dingen, zoals de opdringerige garant en de hoge prijzen voor de kleine porties eten. 

Paul begeeft zich naar het toilet en wanneer hij terugkeert naar de tafel, gaat Babette van tafel met opnieuw tranen in haar ogen. Claire volgt haar naar buiten. Intussen eten Serge en Paul in stilte hun hoofdgerecht op. Paul verlaat het restaurant om op zoek te gaan naar de vrouwen. Eenmaal buiten gaat er een telefoon af. Dit blijkt de telefoon van Michel te zijn, die Paul eerder die dag per ongeluk in zijn zak gestoken heeft. Paul neemt op en het blijkt dat het Michel zelf is, die graag zijn mobiel terug wil. Paul spreekt af met Michel dat hij zijn telefoon komt ophalen en wacht buiten. Voordat Michel arriveert bij het restaurant bekijkt Paul de video op Michels telefoon nogmaals. Het is een filmpje van Rick en Michel zelf die een zwerver op een metrostation mishandelen. Daarna denkt Paul terug aan wat twee maanden eerder is gebeurd: Michel, Rick en Beau waren naar een schoolfeest geweest en wilden onderweg naar huis geld pinnen. In het pinhokje lag echter een zwerfster te slapen. De jongens gooiden allerlei spullen naar haar en uiteindelijk een bijna lege jerrycan. Door een aansteker ging de zwerfster in vlammen op. De bewakingsbeelden waren te zien geweest bij ‘Opsporing Verzocht’. Paul had Michel toen herkend, maar hij dacht dat Claire haar zoon niet had herkend op de beelden. Sindsdien had Paul zijn zoon in bescherming genomen. 

Paul luistert tijdens het wachten naar de voicemailberichten op Michels mobiel. Hij hoort dat er die avond iets zal gaan gebeuren, waarvan Claire wel op de hoogte is, maar hijzelf niet. Paul realiseert dat Claire vanaf het begin alles wat gebeurd is, heeft geweten. Dan komt Michel aangefietst bij het restaurant. Paul heeft de filmpjes ook op Youtube zien staan. Wanneer hij Michel vraagt hoe die daar terecht zijn gekomen, klapt Michel uit de school. Beau had de filmpjes online geplaatst en eiste drieduizend euro om ze ervan af te halen. Paul gaat terug naar binnen en hoort van Claire dat ze alles had geweten, omdat Michel haar na het incident had gebeld om te vragen wat hij moest doen. Dan denkt Paul terug aan zijn tijd als geschiedenisdocent: na een tijdje was hij vreemde dingen gaan doen en deed hij aparte uitspraken. Hij werd toen doorverwezen naar de schoolpsycholoog. Die kwam erachter dat Paul een genetische afwijking had, waarvan Paul de naam niet wil noemen. Paul was bang dat zijn zoon deze genetische afwijking heeft overgeërfd en praatte er met Claire over, maar zij beweerde geen vruchtwaterpunctie gedaan te hebben, dus zij wist het niet. Toen belandde Claire in het ziekenhuis. Ze leed aan een ernstige ziekte, waarvan Paul ook de naam niet wilde noemen, evenals de naam van het ziekenhuis waar Claire lag. Na een tijdje kwamen Serge en Babette op bezoek. Zij wilden Michel een tijdje in huis nemen. Hierdoor werd Paul zo woedend dat hij een pan macaroni op het hoofd van Serge sloeg. 

Bij het nagerecht aangekomen, komt het onderwerp dat zo lang onder tafel aanwezig was eindelijk aan bod. Serge wil het hebben over hun zonen. Hij beweert dat Rick erg lijdt onder de emotionele last van zijn daden. Hij zegt dat hij het juiste gaat doen en het nieuws naar buiten zal brengen en zich daarnaast zal terugtrekken als lijsttrekker van zijn partij. Paul, Claire en Babette protesteren: zij willen hun kinderen beschermen. Dan denkt Paul terug aan een aantal weken geleden. Michel moest een werkstuk schrijven over de doodstraf en had daar met Paul over gebrainstormd. Een van de ideeën die ter sprake was gekomen, ging over het eigen rechter mogen spelen bij onverbeterlijke criminelen. Paul werd naar aanleiding van dat werkstuk op school uitgenodigd door de rector. Paul sloeg de rector vervolgens in elkaar.

Serge en Babette gaan alvast naar het café om wat dingen te regelen. Claire en Paul maken een plan om Serge te verwonden, zodat hij de persconferentie niet kan geven. Zij voelen zich genoodzaakt om in dit geval eigen rechter te spelen om hun zoon te beschermen. Claire verwondt Serge uiteindelijk met een gebroken wijnglas.

In het epiloog ‘Fooi’ beschrijft Paul kort wat er hierna is gebeurd: Serge heeft de verkiezingen niet gewonnen. Paul denkt dat het komt doordat zijn imago steeds veranderde. Zo heeft hij een tijdje een baard laten staan om de littekens te verbergen. Serge heeft Claire niet aangeklaagd. Beau is sinds die avond spoorloos. Er was nog lang naar hem gezocht. Uiteindelijk suggereerde de media dat hij was teruggegaan naar Burkina Faso, maar Paul weet beter: Michel was die avond thuisgekomen met beschadigde handen en had verteld dat de filmpjes van Youtube waren verdwenen en dat daarmee ook Beau van het toneel was verdwenen. Op dezelfde avond kwam Paul erachter dat Claire toch wel een vruchtwaterpunctie had gehad, maar ze had dit om onbekende redenen nooit aan Paul verteld.

Het diner is vanuit een eerstepersoonsperspectief geschreven, met Paul Lohman als onbetrouwbare verteller. Paul houdt nogal wat dingen achter: Hoe heet het restaurant? Aan welke genetische aandoening lijdt hij? Welke ziekte had Claire? Wat is er met Beau gebeurd? Het thema van het verhaal is integriteit. De centrale vraag is hoe ver ouders mogen gaan om hun kinderen te beschermen, wanneer die een zware misdaad hebben gepleegd. Motieven in dit verhaal zijn geheimen, familierelaties, erfelijkheid en superioriteit. Zo houden de ouders de daad van de jongens geheim, maar hebben ze onderling ook geheimen voor elkaar, zoals de verborgen vruchtwaterpunctie van Claire. Het verhaal speelt zich af rondom het restaurant waar wordt gedineerd. Het verhaal beschrijft niet meer dan een aantal uur, op een aantal flashbacks na.

Herman Koch weet in dit verhaal een goed plot te bouwen. De lezer krijgt een hoop te verwerken, zaken waarop ongetwijfeld nog teruggekomen zal worden. Kijkt iemand op een telefoonschermpje en wordt niet verteld wat diegene daar ziet, dan wordt daar zeker een aantal hoofdstukken later op teruggekomen, en de lezer zal er nog versteld van staan ook. Herman Koch zal in zijn verhaal niets vergeten. In ieder geval niet onbewust. Hij bouwt een plot, waarin hij met opzet kleine stukjes openlaat. Voor de lezer heel vervelend, maar eigenlijk geniaal. Het zet aan het denken. Een treffend voorbeeld hiervan: ‘’Een halfuur later kwam Michel thuis. Hij gaf me een kus op mijn wang en vroeg waar mama was. Ik zei dat ze wat later kwam, dat ik het hem straks zou uitleggen. De knokkels van Michels linkerhand waren geschaafd, zag ik, hij was net als ik linkshandig, en op de rug van zijn hand zat een veeg geronnen bloed. Nu pas bekeek ik hem van top tot teen. Ook bij zijn linkerwenkbrauw zag ik bloed, er zat opgedroogde modder op zijn jasje en nog meer modder op zijn witte sportschoenen. Ik vroeg hoe het was gegaan. En hij vertelde het me. Hij vertelde me dat ‘Men in Black III’ van Youtube was gehaald.’’ (300) De lezer wordt verteld dat er iets is gebeurd, maar wat dat precies is, blijft in het ongewisse.

Wat Koch daarnaast op fenomenale wijze doet, is de lezer zich laten verplaatsen in het perspectief van Paul. Als lezer zijnde is de ambiance van het restaurant ook echt zo idioot en als lezer zijnde is Serge ook echt een nietsnut. Wanneer dit verhaal vanuit een ander perspectief was geschreven, was dit vermoedelijk anders geweest: dan was het restaurant sfeervol en verfijnd geweest en was Serge de goeddoener en Paul de werkloze agressieveling. Serge was immers de enige die het juiste wilde doen, wanneer er met een ethisch verantwoord oogpunt naar de situatie wordt gekeken. Herman Koch weet de lezer zo te manipuleren. Hij doet dit doordat hij niet alleen Pauls oorspronkelijke gedachte, maar ook zijn onderbouwing weergeeft. Paul heeft een sterke mening, en spreekt en denkt op zo’n manier dat de waarheid van zijn mening onbetwistbaar is: ‘’Het geluk heeft aan zichzelf genoeg, het heeft geen getuigen nodig. ‘Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze,’ luidt de eerste zin van Tolstojs ‘Anna Karenina’ Ik zou daar hooguit nog aan toe willen voegen dat de ongelukkige gezinnen - en dan binnen die gezinnen in de eerste plaats de ongelukkige echtparen - het nooit alleen afkunnen. Hoe meer getuigen hoe beter. Het ongeluk is altijd op zoek naar gezelschap. Het ongeluk kan niet tegen stilte - het kan vooral niet tegen de ongemakkelijke stiltes die er vallen wanneer het alleen is. (12) Paul is hier dus van mening dat ongelukkige gezinnen hun ongeluk nooit stil houden. Iedereen moet weten hoe slecht het allemaal wel niet is. Maar dit is natuurlijk ongegrond, want de stille ongelukkige gezinnen zijn niet hoorbaar. Tegelijkertijd is deze uitspraak van Paul wellicht een verwijzing naar waarom hij zich zo laatdunkend gedraagt naar zijn broer. De gespeelde jovialiteit en het zogenaamd ideale gezinsleven van Serge zijn Paul een doorn in het oog.

Een nadeel aan Het diner is dat de geloofwaardigheid van het verhaal afneemt naarmate het verhaal vordert. Het verhaal begint bedaard, met Paul en Claire die een drankje drinken in een café voordat ze uit eten gaan en het eindigt met een genetische aandoening, een gebroken wijnglas in een gezicht en een kwijtgeraakte adoptiezoon. Het plot is onvoorspelbaar. Dit zorgt ervoor dat de spanning aanwezig blijft, maar het zorgt er wel voor dat de zo zorgvuldig geschetste karakters van de hoofdrolspelers naar de achtergrond verdwijnen. ‘’Maar voordat ik iets had kunnen zeggen, drong Serge zich naar voren, hij duwde zijn vrouw zowat opzij terwijl hij mijn hand vastgreep en deze krachtig drukte. Vroeger had hij niet zo’n krachtige handdruk, maar de afgelopen jaren had hij zich aangeleerd dat hij ‘de mensen in het land’ met een krachtige handdruk tegemoet moest treden - dat ze in elk geval nooit op een slap handje zouden stemmen. ‘Paul,’ zegt hij. Hij glimlachte nog altijd, maar het was geen glimlach die door enige emotie werd ondersteund. Blijven lachen, zag je hem denken. De glimlach kwam uit hetzelfde vaatje als de handdruk. Samen moesten ze hem over zeven maanden de verkiezingsoverwinning bezorgen.’’ (38) Uit deze korte passage kunnen veel conclusies worden getrokken over zowel Serge als Paul. Aan de ene kant worden de prioriteiten van Serge duidelijk, aan de andere kant de minachting van Paul voor zijn broers gespeelde gedrag. Dit soort stukken verdwijnen vrijwel volledig verder in het verhaal, waardoor de indruk gewekt wordt dat de personages zich ontwikkelen tot niet meer dan pionnen die het plot ondersteunen.

Herman Koch heeft in Het diner een interessant plot gebouwd. Echt vakwerk. Bovendien is Koch een meester gebleken in de lezer meenemen in de gedachten van de hoofdpersoon. Het verhaal is echt verteld vanuit Pauls perspectief en andere kanten van het verhaal worden niet belicht. De enige optie die er is, is het verhaal van Paul geloven. En dat doet de lezer dan ook, ondanks dat Paul veel achterhoudt. Het plot is goed opgebouwd, maar onvoorspelbaar. De gekke wendingen doen helaas afbreuk aan de geloofwaardigheid van de hoofdpersonages. Al met al was dit een vermakelijk verhaal, maar meer dan dat was het ook niet. Waarom deze roman dan ook zo geroemd is, in zowel binnen- als buitenland, is raadselachtig. Er zijn talloze onbekende boeken die beter in elkaar staken dan deze en het is dus niet per se een boek dat aan te raden is, ondanks dat er een legio aan pluspunten aan dit verhaal zit. Zeker een interessant plot, maar de magie van een goed verhaal was er niet.