Max Havelaar; Wat is er werkelijk gebeurd?

‘Indonesië’. 

Wie was Max Havelaar en wat heeft hij met
het imperialisme te maken?

Max Havelaar is een fictief persoon, dat gebaseerd is op de ervaringen van de schrijver Eduard Douwes Dekker. Eduard Douwes Dekker was ook de schrijver van het boek: ‘Max Havelaar, of de koffie-veiligen der Nederlandsche Maatschappij.’Hij staat ook wel bekend onder het pseudoniem Multatuli. Eduas Douwes Dekker is geboren op 2 maart 1820 in Amsterdam. In zijn jeugdjaren bezocht hij de Latijnse school aan de Singel in Amsterdam, hij werd beschreven als een intelligent kind, dat vaak gedichten schreef en vragen had over het geloof. Hoewel hij slim was, verliet hij de school zonder diploma. Toen hij de school verliet, ging hij met zijn vader – die scheepskapitein was – op reis naar Batavia in Nederlands-Indië. Daar trad hij in dienst in de Algemene Rekenkamer. Een paar jaar later werd hij al bestuursambtenaar. Ook al had hij veel bereikt: hij was zelf niet tevreden over Batavia. Daarom ging hij – ook omdat hij gokschulden had – solliciteren als gouverneur generaal. Hij werd niet aangenomen als gouverneur-generaal, maar hij werd wel benoemd tot controleur van het roerige district Nepal in Sumatra. Er werd een kastekort ontdekt bij zijn schap, maar men weet niet zeker of hij het wel heeft gestolen. Hij had namelijk zoveel plaatselijke conflicten, dat het onmogelijk kon zijn dat hij met financiën bezig kon zijn. Dekker had wel goede resultaten geboekt in Sumatra, dus de financiën werden hem vergeven. In Java trouwde dekker in 1846 met Everdina Huberta baronesse van Wijnbergen, en ze kregen twee kinderen. Hij was niet de trouwe echtgenoot. Naast dat hij een vrouw had, sliep hij namelijk ook met meerdere vrouwen. Maar van Wijnbergen kon er niets op inbrengen. Een paar jaar later kreeg hij weer problemen met het kastekort. Hij had al privéschulden, maar nu moest hij ook voor het kastekort betalen. In 1860 publiceerde hij de bekende roman: Max Havelaar, of de Koffie-Veilingen der Nederlandsche Maatschappij. Hij kreeg er veel kritiek op. De meeste kritiek was wel positief, want de liberalen vonden het ook erg hoe de inlandse bevolking daar werd behandeld. Maar de liberalen hadden ook een andere gedachte erachter: ze wouden namelijk de regering weg en de vrijemarkteconomie erin. Op 19 februari 1887 overleed hij. 

Nu ga ik een stukje vertellen wat het imperialisme is. Het imperialisme is een proces waarbij landen proberen hun macht uit te breiden, door middel van gebieden in de wereld te veroveren en te beheersen. Nederland had met het Verenigd Oost-Indische Compagnie, Nederlands-Indië (wat nu Indonesië is), veroverd. Een ander woord voor imperialisme is ook wel expansie.

Nederland was al sinds de 16e eeuw in Nederlands-Indië aanwezig. De Verenigd Oost Indische Compagnie kwam daar voor specerijen. Andere landen zoals Portugal, waren ook op Nederlands-Indië uit, omdat daar specerijen waren die je nergens anders kon vinden. Nederland bleef daar steeds meer gebied winnen. Ze verloren ook wel is delen maar die werden terug veroverd. Toen begon de jarenlange geschiedenis van gouveneur-generalen. 

Wat had Eduard Douwes Dekker hiermee te maken? Eduard heeft direct, niet veel met het imperialisme te maken. Hij heeft Nederlands-Indië niet zelf veroverd. Maar indirect heeft hij er wel mee te maken. Hij probeerde het imperialisme in stand te houden door gouverneur-generaal te zijn. Hij zorgde dat Nederland daar de macht hield. 

Hadden de problemen in de film net zo een belangrijke rol als in het echt?

Het probleem dat in de film heel duidelijk naar voren komt, is dat de inlandse bevolking niet betaald werden voor het werk dat zij leverden. Ook moesten zij hun dieren onder dwang afstaan aan edelen en vorsten, als ze geen goed werk hadden verricht. De inlanders werden dus heel erg onderdrukt. Als je commentaar had werd je opgepakt en doodgemaakt. Ook waren de hoge edelen of de assistenten niet trouw tegenover elkaar. Je zag bijvoorbeeld in het begin van de film dat een assistent-resident (dat is een persoon van hoge adel, die benoemd wordt door de gouverneur-generaal die probeert om een stukje van Indië – in dit geval Lebak – beter te maken) was vergiftigd door een inlandse vorst. De assistent van de assistent-resident had meegemaakt dat toen de gouverneur-generaal op zijn ziekenbed lag dat de assistent-resident was vergiftigd, toen zei hij tegen de dokter dat hij moest schrijven dat hij stierf door een hartkwaal. Hij loog dus. Dit had een reden, ze deden dit omdat als ze dit niet deden, dat ze werden ontslagen en dus hun familie niet konden onderhouden. Vaak moest namelijk één regent voor hun hele familie zorgen. De voorgaande gouverneur-generaal had toegelaten dat de inlanders moesten werken voor hun, maar dat ze daarvoor niets terugkregen. Max Havelaar wilde dit stoppen maar van alle kanten werd dat bevel tegengehouden. Hij was wat wij een ‘klokkenluider’ zouden noemen. Een klokkenluider is iemand die problemen naar voren brengt. Met die mensen loopt het vaak niet goed af. Ze worden aan de kant geschoven, omdat het systeem waarin ze al jaren leven, niets anders kan maar ook niet wil, omdat de regering dacht dat het economisch achteruit zou gaan. Maar zoals wij nu weten, was de economie juist vooruit gegaan toen de regering dit systeem had afgeschaft (en dat men daarna particuliere bedrijven mochten oprichten zonder dat de regering zich ermee bemoeit).

In de film laten ze meer het ergste probleem zien wat er in die tijd afspeelde. Dat was zoals ik al in mijn stuk van erboven had uitgelegd, dat de mensen werden onderdrukt en werkten zonder dat ze een tegenprestatie voor ontvingen. In het echt waren er nog veel meer problemen. De Indische stamhoofden misbruikten onder andere hun macht. Ze zogen het volk uit. Buffels werden geroofd en de inlandse bevolking moest werken zonder dat ze er iets voor terugkregen. Maar de juist de inlandse bevolking hadden de buffels nodig om hun akkers te bewerken. De inlandse bevolking moesten ook een paar keer per week herendiensten doen voor de stamhoofden, edelen, hoge vorsten, en Europese handelaren. Doordat ze zoveel herendiensten moesten doen, en hun buffels werden geroofd, moesten de inlandse bevolking alles met de hand doen. Met de hand gaat het werk natuurlijk sloom en kun je weinig akkers bewerken. Ze konden dus vaak alleen de akkers bewerken van de stamhoofden en niet hun eigen akkers. Dit leed tot hongersnood. Max Havelaar wou dit probleem oplossen, maar het Nederlandse beleid wou hier niet aan meewerken.

Nu vertel ik een stukje over hoe Nederlands-Indië weer onafhankelijk werd van Nederland, en dat het land zich ‘Indonesië’ heeft genoemd. In de Tweede Wereldoorlog had Japan Nederlands-Indië veroverd. Na de oorlog was Nederland niet sterk genoeg om meteen troepen naar Nederlands-Indië te sturen, om hun koloniale gezag terug te krijgen. Het idee dat Nederlands-Indië op zichzelf zou staan was een raar idee voor veel Nederlanders. Zij hadden het idee dat zij het land moesten ontwikkelen. Maar de Indonesiërs hadden een onafhankelijkheidsstreven. De velen doden en druk van de Verenigde Staten deed Nederland beslissen om Nederlands-Indië op zichzelf te laten staan. En zo werd Nederlands-Indië onafhankelijk, en noemde het land zich Indonesië. 

Geeft de film goed de

werkelijkheid weer zoals het toen was?

Ik vind dat de film redelijk goed de werkelijkheid weergeeft, hoe het in de periode aan toe ging. In de film is het cultuurstelsel duidelijk weergegeven. In de eerste deelvraag (van: Welke rol speelde de regering in de afschaffing van het cultuurstelsel in 1870?) hebben we het begrip cultuurstelsel uitgebreid uitgelegd. Je ziet dat het cultuurstelsel duidelijk is toegepast in de film, omdat de inlandse boeren 20% van hun grond moesten afstaan om daar gewassen op te verbouwen. Je zag ook dat de inlanders een paar keer per week herendiensten moesten doen voor de inlandse vorst. Tegenspreken had geen zin, je wist meteen dat je zou worden doodgeschoten. Je zag dit ook aan het begin van de film, in het midden van de film, en vooral aan het einde van de film. In het begin van de film was Max Havelaar nog niet in Lebak, en speelde het een tijd terug voordat Max Havelaar assistent-resident werd. Een buffel werd meegenomen door één van de mannen die voor de inlandse vorst werkte. De inlandse vorst vond dat de inlandse boeren niet goed hun taken hadden verricht en dus eiste hij de buffel van de boeren. De leider had ook allemaal soldaten bij zich, mocht er wat gebeuren. En er gebeurde wat. Een van de inlandse boeren was moedig genoeg om de leider van de soldaten aan te vallen, maar natuurlijk werkte het niet omdat de soldaten wapens bij zich hadden en toen werd hij in zijn hoofd geschoten. In het midden van de film was Max Havelaar assistent-resident geworden, en zei tegen de inlandse bevolking dat ze niets te vrezen hadden. Een inlandse boer ging toen vragen aan een hoge inlandse adel, of ze hen beter zouden kunnen behandelen. De hoge adel was heel erg geschrokken en beledigd, dus trapte hij de boer de rivier in, en sloeg hem dood met een dikke stok. Aan het einde van de film had de inlandse vorst genoeg van het tegenspreken van de bevolking, dat hij aan zijn leger opgaf, dat ze de hele inlandse bevolking in Lebak moesten uitmoorden. Dit gebeurde in het echt in die tijd ook. Zoals u nu leest, merkt u dat in de film het volk ook leed onder armoede, verpaupering en hongersnood. Het verpauperen heb ik al uitgelegd. In de film zie je ook dat men vraagt of de inlandse vorst minder herendiensten kan opgeven. Ze kunnen het namelijk niet aan om de gewassen te bewerken voor de vorst (ze staan namelijk hun beste grond af om daar gewassen te bewerken voor de Europese markt), en om hun eigen grond te bewerken, zodat zij ook aan geld komen om daar eten voor te kopen. In de film merk je dat ze voor de herendiensten niet betaald worden. In het echt was dat ook zo. Wat ook nog vroeger werkelijk was, zoals ze in de film beschreven, was dat het verhaal zich afspeelde in Lebak, dat is in Nederlands-Indië. Nederland had namelijk in die tijd Nederlands-Indië bezet met hun VOC. Wat nog meer de werkelijkheid weergeeft is dat er een gouverneur-generaal is, er assistent-residenten zijn, een regering was (natuurlijk tot een bepaalde tijd), inlandse bevolking in Nederlands-Indië, hoge vorsten zijn, de vrouwen niet belangrijk waren, en dat de kinderen ook lange werkdagen meemaakten.

Wat niet werkelijk was zoals er wel in de film beschreven was, was dat Max Havelaar niet heeft bestaan. Max Havelaar was wel een schuilpersonage van Eduard Douwers Dekker, maar dus betekent het niet dat hij echt was. Max Havelaar was dus een fictieve persoon. Maar je kunt het ook weer zien dat Max Havelaar wel echt heeft bestaan omdat hij gebaseerd was op Dekker. Dekker heeft namelijk ook de zaak Lebak gedaan, om een hogere functie te krijgen, en om zijn schulden te betalen die hij heeft gekregen door het gokken, en het tekort van het kasstelsel. Hij wilde zelf ook wel dat het in Lebak beter ging. Maar hoe hij het ook probeerde, het lukte hem niet. Hij werd door de Indische stamhoofden (of Inlandse vorst) beschuldigd van machtmisbruik van hun onderdanen. Een assistent-resident mocht namelijk alleen maar praten met de regenten om op oplossingen te komen, dat het daar beter zou worden, maar Dekker deed meer dan alleen praten. Hij voerde ook daden uit, waar de regenten niet blij mee waren. Dekker had ook allemaal aanwijzingen gekregen dat zijn vorige assistent-resident Carolus, was vergiftigd. Dit was ook in de film gekomen, dat Max Havelaars voorganger ook was vergiftigd. Dekker had genoeg van het geklaag en de beschuldigingen van de Indische stamhoofden, en vertrok in 1859 samen met zijn vrouw uit Lebak en zwierf hij door Europa. In 1859 schreef hij ook zijn bekende roman: ‘Max Havelaar, of de koffie-veilingen der Nederlandsche Maatschappij.’ In 1860 publiceerde hij zijn verhaal en kreeg meer positieve kritiek dan negatieve kritiek. 

Heeft Eduard Douwers Dekker nu echt iets kunnen veranderen? Misschien in Nederlands-Indië niet, maar na hij zijn boek ‘Max Havelaar’ had gepubliceerd wel. Het boek zette mensen aan het denken en nu wisten ze hoe het er echt aan toe ging in Nederlands-Indië. Vooral de liberalen waren het met Eduard Douwers Dekker eens. Dat was omdat de liberalen ook vonden dat er geen regering meer moest zijn. Wel waren ze het met de regent eens dat je niet met de werkzaamheden moest bemoeien. Niet alleen de Nederlanders waren bewonderd over Dekkers boek, maar heel Europa was dat. Het boek werd veel verkocht. Alleen was Dekker wel teleurgesteld dat er meer geprezen werd om zijn literaire schrijfkunsten, en juist niet om waar het boek eigenlijk om ging (dat was natuurlijk de Lebak-zaak). Het boek was wel één van de belangrijkste redenen waarom het cultuurstelsel is afgeschaft. De regering mocht zich ook niet meer bemoeien over de handel in Nederland, en particuliere bedrijven mochten zich vestigen in woeste gronden, die niet bezet waren door de inlandse bevolking. 

Heeft Eduard Douwers Dekker nu echt iets kunnen veranderen? Misschien in Nederlands-Indië niet, maar na hij zijn boek ‘Max Havelaar’ had gepubliceerd wel. Het boek zette mensen aan het denken en nu wisten ze hoe het er echt aan toe ging in Nederlands-Indië. Vooral de liberalen waren het met Eduard Douwers Dekker eens. Dat was omdat de liberalen ook vonden dat er geen regering meer moest zijn. Wel waren ze het met de regent eens dat je niet met de werkzaamheden moest bemoeien. Niet alleen de Nederlanders waren bewonderd over Dekkers boek, maar heel Europa was dat. Het boek werd veel verkocht. Alleen was Dekker wel teleurgesteld dat er meer geprezen werd om zijn literaire schrijfkunsten, en juist niet om waar het boek eigenlijk om ging (dat was natuurlijk de Lebak-zaak). Het boek was wel één van de belangrijkste redenen waarom het cultuurstelsel is afgeschaft. De regering mocht zich ook niet meer bemoeien over de handel in Nederland, en particuliere bedrijven mochten zich vestigen in woeste gronden, die niet bezet waren door de inlandse bevolking. 

We hebben nu ook het keurmerk Max Havelaar. Dat betekent dat boeren een eerlijke prijs krijgen voor het werk dat ze hebben geleverd. Dat hebben we dus te danken aan Eduard Douwers Dekker (de auteur van ‘Max Havelaar’). Het keurmerk bestaat al sinds 1988 en staat nu op meer dan 250 producten in meer dan 20 verschillende landen, waaronder Nederland en Indonesië.