Heksenvervolging

Inleiding Als je aan heksen denkt, denk je meestal aan oude, lelijke, alleenstaande vrouwen. Ze is mager en loopt krom. Haar kin is puntig en ze heeft een wrat op de neus. Als ze ergens naar toe wil, pakt ze haar bezem en vliegt erheen. Ook heeft ze allerlei potjes met drakenstaart, en dat soort spullen, voor haar toverspreuken. Maar je denkt vaak niet alleen aan zo’n sprookjesheks, die ongestraft alles kan doen. Ook denk je aan heksen die op de brandstapel terecht kwamen. Deze heksen werden door hun medeburgers beschuldigd van zwarte magie. Dit was vooral in de middeleeuwen, maar de piek van de heksenvervolging was rond 1500-1800. Wij zijn benieuwd naar de oorzaken van deze heksenvervolgingen en hebben daarom een onderzoeksvraag geformuleerd, namelijk: Wat zijn de oorzaken van heksenvervolging? Deze hoofdvraag hebben we in kleinere stukjes onderzocht namelijk in de deelvragen: 1) Wat is een heks? 2) Waren er in die tijd speciale maatschappelijke omstandigheden wat leidde tot de heksenjacht? 3) Waarom waren heksen veelal aangewezen als zondebokken? 4) Wat was de rol van de kerk en inquisitie in heksenvervolging? Wat is een heks? Het begrip hekserij wordt gebruikt voor verschillende vormen van magie in verschillende beschavingen. Vaak gaat het dan om zwarte magie. Zwarte magie is erop gericht om schade toe te brengen aan andere mensen door bijv. dood of ziekte. Heksen werden ook schuldig geacht aan het vereren van de duivel. Heksen zijn niet altijd slecht geweest. Het woord heks betekende lang geleden: een oude, wijze vrouw. In elke streek woonde wel zo’n oude wijze vrouw. Vaak woonde ze in de buurt van een bos. Daar zocht ze naar paddestoelen of kruiden. Ze wist vaak meer over de natuur dan andere mensen. Zo wist ze bijv. dat sommige planten zieke mensen konden genezen. Vaak hielp ze dan ook zieke mensen d.m.v een zalfje of drankje. Een heks was dus een oudere vrouw. Ze woonde alleen omdat haar man al was overleden, of ze er gewoon geen had. Ze woonde buiten de stad in een huisje met een kruidentuintje. Een heks was dus eigenlijk een heel normale vrouw. Later veranderde dit. Er was veel honger, armoede en oorlog. Mensen wilden iemand de schuld geven van deze narigheid. Steeds vaker kregen de oude, wijze vrouwen de schuld, omdat zij meer wisten dan de “gewone” mensen. Zo kwam de boze heks in de wereld. Eerst werden er een paar oude vrouwen beschouwd als heks. Later kon iedereen heks zijn. Als de buurman dood ging had iemand hem betoverd. Als er een kindje dood geboren

werd dan was de voedvrouw een heks. Ook in deze tijd bestaan nog steeds heksen, ook wel wicca’s genoemd. Nu worden ze niet meer als slecht beschouwd. Nog steeds zijn ze bezig met kruiden, maar ook voorspellingen. Het beeld van de heks is in al deze eeuwen dus van onschuldig naar kwaad en weer naar onschuldig veranderd. Waren er in die tijd speciale maatschappelijke omstandigheden wat leidde tot de heksenvervolging? Tijdens heksenjachten werden de mensen ook getroffen door rampen, epidemieën en hongersnoden. Veel mensen leefden op de rand van de armoede. Als men werd getroffen door ziekte, een misoogst of een ziekte onder het vee was het nog zwaarder dan vroeger, dit kwam doordat het verschil tussen arm en rijk steeds erger toenam. De mensen dachten dat de invloed van de duivel toenam, omdat het zo slecht met de wereld ging. De verdachtmakingen van heksen namen hierdoor toe. De bestuurders van dorpen en steden maakten zich zorgen over deze onrust. Zij moesten vermijden dat de burgers zich tegen de elite zouden keren. Voor hun was het wel makkelijk dat er heksenprocessen waren want het volk werd er rustiger door. Men dacht namelijk dat als ze de duivelvereerders verbrandden, de invloed van de duivel minder werd en het dus weer beter zou gaan met de wereld. Een andere belangrijke omstandigheid was dat de rechtspraak veranderde. Als dit niet was gebeurd zou de heksenvervolging nooit zo groot zijn geworden. Door de nieuwe rechtspraak werd de veroordeling van heksen namelijk makkelijker. Tot de dertiende eeuw was een proces een zaak tussen twee partijen, ook wel accusatoire proces genoemd. Een stelregel van deze aanpak was; geen klager, geen rechter. Vanaf de dertiende eeuw werd een nieuwe rechtspraak ontwikkeld namelijk de inquisitoire proces. In deze nieuwe vorm kon de overheid zelf een onderzoek beginnen, er hoefde geen (aan)klager te zijn. Verdachten konden worden aangegeven bij de wereldlijke autoriteiten, die dan zelf een onderzoek instelden. De beklaagden werden veroordeeld als twee ooggetuigen hun misdaad hadden gezien of als zij zelf bekenden. In gevallen van hekserij waren er doorgaans geen ooggetuigen, magische attributen werden zelden gevonden en men kon vaak niet eens vaststellen of er inderdaad een misdaad was gepleegd. Daarom maakte men intensief gebruik van martelingen om een bekentenis los te krijgen. Waarom waren heksen veelal aangewezen als zondebokken? Heksen waren degene die afweken van de “gewone” mens. Zij hadden verstand van kruiden en konden veel goeds doen met die kennis. Men accepteerden hen totdat er veel onverklaarbare dingen gebeurde, zoals natuurrampen, epidemieën. Maar ook kleine onverklaarbare dingen zoals als sterfgevallen, pech in de liefde. Mensen wilden iemand de schuld geven van deze narigheid. Ze geloofden dat er een duivel was. En ze dachten dat er mensen waren die de mensen hielpen. Mensen die dingen wisten die gewone mensen niet wisten. Steeds vaker kregen de oude, wijze vrouwen de schuld en zo kwam de boze heks in de wereld. Eerst werden maar een paar vrouwen beschouwd als heks. Maar al snel kon iedereen een heks zijn. Als de buurman ziek was, had iemand hem betoverd. Als de koe te weinig melk gaf, was de buurvrouw misschien wel een heks. Als het wekenlang niet regende, kreeg een oude vrouw uit de buurt, de schuld. Want zij had kort geleden een zwarte kat geaaid. Wat was de rol van de kerk en de inquisitie in heksenvervolging? In de eerste eeuwen na Christus waren er nog veel verschillende soorten godsdiensten. De kerkvaders van het christendom noemden de goden van de andere godsdiensten ook wel duivels, hierdoor kwam de duivel tot leven. In het begin had de duivel alleen met godsdienst te maken, maar vanaf de twaalfde eeuw werd het in verband gebracht met magie. In die tijd beweerden de alchemisten dat ze goud konden maken, maar daar hadden ze met de rituelen hulp van demonen voor nodig. Alleen de demonen deden dat natuurlijk niet zomaar, men moest wel iets terug doen voor de demon, hij deed het niet voor niets. Daarom beloofden ze verering aan de demon. Dat is dus een ketter; iemand die trouwe dienst beloofd aan een duivel of demon, hij geeft iets weg dat alleen aan God toebehoorde. Omdat God erbij betrokken werd, kwam de inquisitie in actie. Deze rechtbank was ingesteld door de paus voor het onderzoeken van afvalligheid van de kerk. Doordat de inquisitie gewend was om georganiseerde godsdienstige sekten te vervolgen werd de duivelverering ook zo aangepakt. Ze lokten bekentenissen uit en dwongen mensen om medeplichtigen aan te geven, hierdoor ging het niet meer om individuele duivelverering maar werd er al snel vanuit gegaan dat er groepen waren die aan duivelverering deden, de zogenaamde heksensabbats. Dankzij de inquisiteurs werd het beeld over heksen en heksensabbats door heel Europa hetzelfde. Dit kwam doordat een lid van de inquisitie in verschillende landen werd ingezet en hij nam de kennis mee. Door al deze processen en preken in kerken werden deze denkbeelden ook onder het massavolk verspreid. In de periode vanaf 1500 vonden er in Europa grote veranderingen op godsdienstig terrein plaats. Deze worden aangeduid als de reformatie. De middeleeuwse christelijke kerk viel in de 16de eeuw uiteen. Naast Rooms-katholieke christenen, die geleid werden door de paus, kwamen er ook protestants christenen. De protestanten wilden het christelijk geloof vernieuwen en zij stichtten hun eigen kerken. Tegenover de reformatie kwam de contrareformatie van de katholieke kerk. Dat was zowel een strijd tegen ketters als een poging om de kerk van misstanden te zuiveren. De katholieke kerk en de protestanten beschuldigden elkaar ervan de duivel te dienen. Hierdoor werd de heksenvervolging erger. Het hoogtepunt van de heksenvervolging viel samen met de ergste godsdienstoorlog, de dertigjarige oorlog. Dit kwam doordat het massavolk niet meer wist wie men geloven moest. Men vertrouwde helemaal niemand meer. Men begon te accepteren dat zelfs de buurman of dorpsgenoten konden uitmaken van de samenzwering van heksen. Hoofdvraag: Wat zijn de oorzaken van heksenvervolging? Er zijn verschillende zaken aan te wijzen als oorzaak. Deze oorzaken houden verband met elkaar, waardoor je dus niet één oorzaak voor de heksenvervolging kunt geven. De heksenvervolging is ontstaan doordat onder het volk de ideeën van zwarte en witte magie bestonden. De gedachten over duivelverering werden daaraan toegevoegd vooral door de kerk, via de preek. Er waren in die tijd namelijk godsdienstige conflicten tussen de katholieke en de protestantse gemeenschap. Door deze conflicten kwamen de gevestigde overtuigingen van het volk aan het wankelen, men wist niet meer wie men geloven moest. Ook de verandering van het strafrecht hielp mee aan de heksenvervolging, omdat de vermeende heksen sneller konden worden opgepakt. Daarbij kwam ook nog eens dat het verschil tussen arm en rijk groter werd, waardoor de armen nog veel erger werden getroffen door rampen, epidemieën en ziekten. Deze mensen dachten dat de invloed van de duivel toenam en gaven daarvoor de heksen (handlangers van de duivel) de schuld. Al met al zochten de mensen zondebokken om onverklaarbare dingen en hun angsten op te botvieren en dat waren in die tijd de heksen. Bronnen o Memo – Geschiedenis voor de tweede fase, module 2 – De weg naar de brandstapel. o
www.skepsis.nl/ heksen
o http://kinderen.webhotel.be/WO_tijd/heksen.html