De Spaanse Armada

De tocht van de Spaanse Armada

Hoe had het een succes kunnen worden?

1588

Inleiding
Dit essay gaat over de tocht van de Spaanse Armada: de tot dan toe grootste vloot ooit. 137 Schepen, waarvan 129 bewapend, 2830 kanons, 123790 kanonskogels, 200 000 ton buskruit, 8450 zeelui en 2088 galeislaven voeren op 11 mei 1588 de haven van Lissabon uit om Engeland een kopje kleiner te maken. Hoe is het mogelijk dat zo’n immens grote vloot faalt? Dat is de vraag waar dit essay om draait.

Die vraag wordt beantwoordt met behulp van drie deelvragen:

1. Wat was de aanleiding tot het sturen van de Armada?

    Een vloot ter grote van de Spaanse Armada wordt niet zomaar gestuurd. Wat ging er in het verleden al mis? Waarschijnlijk loopt dit over naar de doelen.

2. Wat waren de oorspronkelijke doelen van de Armada?
   Om te bepalen of de reis is mislukt, moeten eerst de doelen duidelijk worden.
3. Hoe verliep uiteindelijk de reis?
   Om te kijken wat er daadwerkelijk mis is gegaan tijdens de reis, moet het hele verloop worden bekeken.

Iedere deelvraag heeft een eigen hoofdstuk, dat simpelweg is opgebouwd uit een inleiding, middenstuk en conclusie. Wanneer aan het eind alle conclusies bij elkaar één geheel vormen, zou het antwoord op de hoofdvraag duidelijk moeten zijn.

Ik hoop dat u dit werkstuk met evenveel liefde zult lezen als waarmee ik het heb gemaakt!

De achtergrond
In 1588 besloot Filips II een vloot van 137 schepen, uitgerust met 35000 man, richting Engeland te sturen om het land een duidelijk signaal af te geven: Spanje is superieur. Zo’n vloot wordt niet zomaar gestuurd. Waarom gaf Spanje Engeland zo’n signaal? Hoe kwam het zover dat er een enorme vloot gestuurd moest worden? En waarom gebeurde het in 1588? Stuk voor stuk vragen die in het nu volgende hoofdstuk beantwoord zullen worden.

1.1  Bloody Mary

Op 28 januari 1547 werd Edward VI op negenjarige leeftijd gekroond tot koning van Engeland en Ierland. In de zes jaar dat hij heeft geregeerd, op zijn vijftiende stierf hij aan zijn zwellingen[2], maakte het rooms-katholieke geloof in Engeland op veel plekken plaats voor het Protestantisme[3]. Mary Tudor, die na de dood van Edward aan de macht kwam, maakte daar hardhandig een eind aan. Onder de bijnaam Bloody Mary verbrandde ze bijna 300 godsdienstig ‘andersdenkenden’ levend.  Steun van haar neef Karel V, koning van Spanje, werd haar verzekerd. Om helemaal zeker te zijn van die steun werd een huwelijk tussen Mary en Filips II voorbereid. Filips zou geen persoonlijke macht krijgen en ook geen recht hebben op troonopvolging, maar Filips was wel in naam koning van Engeland en zijn kinderen hadden wel het recht van opvolging. Het huwelijk stuitte op verzet, maar dat werd gemakkelijk afgeslagen. Door de hevige vervolging van protestanten werden Mary en Filips echter totaal niet geliefd bij het Engelse volk, en deze nieuwe opstandelingen (van het huwelijk) wakkerden dat vuurtje nog eens aan.

1.2  Elizabeth I

Toen Mary op 17 november 1558 overleed, nam Elizabeth I de troon over. De katholieke kerk erkende haar echter niet als de juiste vorst, omdat ze een onwettig kind zou zijn. Dit vanwege het feit dat haar vader, Hendrik VII, had gezorgd voor een breuk met Rome. Naar eigen zeggen zodat hij zijn eerste huwelijk met Catharina van Aragon kon laten ontbinden.

Elizabeth was zelf een hardnekkig protestant, in tegenstelling tot Mary dus. Elizabeth schafte de wet over kettervervolging af, maar besloot ook dat iedereen die geen Engelse protestant is, een tweederangsburger is. Met deze maatregel had ze de meerderheid van de bevolking achter zich.

Ondertussen hadden inwoners van de Nederlanden Filips II als hun koning afgezworen in de Acte van Verlantinghe, en zochten ze dus een nieuwe koning. De Hertog van Anjou werd in naam benoemd, maar wilde uiteindelijk ook absolute macht en zette de centralisatie door – iets wat juist voorkomen had moeten worden doordat Anjou slechts in naam werd benoemd. Omdat Willem van Oranje in 1584 vermoord werd, was Elizabeth een volgende optie. Toen ze werd gevraagd, twijfelde ze echter omdat ze zich realiseerde dat een oorlog met Spanje, dat een logisch gevolg van zo’n beslissing zou zijn,  nog wel eens verkeerd uit zou kunnen pakken.

1.3  Elizabeth’s bewind tegen Spanje

Toch steunde Queen Elizabeth de Nederlanden door één van haar vertrouwelingen te sturen: Robert Dudley, de graaf van Leicester. Dat pakte vanwege Dudleys extreem-calvinistische houding voor de Nederlanden niet goed uit, en evenmin voor Engeland was dit een vruchtbare zet. Hiermee gaf Elizabeth immers het signaal af aan Spanje dat ze het niet met hun beleid eens was.

Niet alleen via de Nederlanden gaf Elizabeth dit signaal af, ze sloot ook een verbond met Marokko tegen Spanje[4]. En dan was er nog de strijd op de Atlantische Oceaan bij West-Indië, waar Spanje en Engeland elkaar concurreerden. Waar Spanje eerst nog een monopolie had in Midden-Amerika, bracht Engeland de Spanjaarden nu serieuze schade toe. Twee  hoofdrollen voor het innemen van Spaanse kolonies in Amerika waren weggelegd voor John Hawkins en Francis Drake. De Spaanse regering zag hen echter als smokkelaars en als piraten.

In september 1568 zonken enkele schepen van Hawkins en Drake na een verrassingsaanval van de Spanjaarden. Als tegenreactie blokkeerden de Engelsen Spaanse schepen die op weg waren naar de Nederlanden om het Spaanse leger daar te versterken.

Elizabeth besloot ook de hugenoten, Franse protestanten, steun te geven in de Franse godsdienstoorlog. Filips II sloot met Hendrik de Guise, vorst van Joinville in Frankrijk, een verbond: het Verdrag van Joinville[5]. Hierin stond dat, in ruil voor financiële steun vanuit Spanje aan de katholieken, het katholicisme de enige toegestane godsdienst zou zijn in Frankrijk en dat Hendrik van Navarra (protestant) niet in aanmerking zou komen voor troonopvolging – terwijl hij wettelijk wel de aangewezen persoon zou zijn. Elizabeth kon niet anders dan hierop reageren (Frankrijk en Spanje konden nu immers samen tegen Engeland), en dat deed ze ook: op 20 augustus 1585 tekende ze het Verdrag van Nonsuch. Hierin wordt de Engelse steun aan de Nederlandse Opstand toegezegd: Engeland zou soldaten, paarden en geld sturen in ruil voor politieke invloed in de Nederlanden.

Dit was voor Spanje waarschijnlijk de druppel die de emmer deed overlopen; Filips zag het Verdrag als een oorlogsverklaring. De, in hun ogen, verkeerde troonopvolger in Engeland, de scheiding met Rome, Elizabeth’s steun aan Frankrijk en de Nederlanden en het tegenzitten van Spaanse monopolies in Amerika leidde in 1588 – drie jaar na het Verdrag van Nonsuch – tot het vertrek van de Spaanse Armada. De Spaans-Engelse Oorlog, de oorlog waar nooit een officiële oorlogsverklaring zou komen, is nu een feit.

2. Planning[6]
Om te bepalen hoe de reis van de Armada had kunnen slagen, moet eerst duidelijk worden wat de doelen waren van de vloot. In combinatie met hoofdstuk 3 is dan te bepalen of de reis eigenlijk wel echt is mislukt, en waar die fouten dan lagen. Wat was de oorspronkelijke planning: hoe had de reis moeten verlopen en welke doelen zouden uiteindelijk bereikt moeten worden? Aan het eind van dit hoofdstuk zijn de antwoorden bekend.

2.1  ‘Spanje wilde Engeland’

Vaak wordt aangenomen dat de Spaanse Armada slechts werd gestuurd vanwege de oorlog met Engeland. Op deze manier zou Filips de opkomende grootmacht een kopje kleiner maken en hun land veroveren om Spanje een nog groter rijk te verschaffen.  Deels waar, maar er waren meer redenen om de Armada te sturen.

Filips probeerde al jaren gebieden op het Europese continent te veroveren, maar zag dat Engeland een serieuze bedreiging ging vormen: het land ging Nederland en Frankrijk steunen. Queen Elizabeth van Engeland stuurde één van haar vertrouwelingen, Robert Dudley – de graaf van Leicester, naar de Nederlanden als nieuwe koning. Dat pakte achteraf niet goed uit, maar hiermee bewees ze wel dat ze de Nederlanders wilt helpen (en dus de Spanjaarden dwars wil zitten). Het eerste doel van de Spaanse Armada was dus zorgen dat Engeland geen hulp meer naar Nederland en Frankrijk zou sturen.

Engeland zat Spanje niet alleen dwars op Europees land, maar ook op zee. John Hawkins was de eerste Engelsman die slaven meenam maar Engeland in 1562. Elizabeth veroordeelde hem eerst, maar was zo onder de indruk van de opbrengsten dat ze hem steunde en schepen schonk. Spanje had nu een concurrent in de slavenhandel, waar ze eerst een monopolie hadden en enorme winsten uithaalden. Het tweede doel van de Armada was dan ook het laten stopzetten van Engelse concurrentie op de Atlantische Oceaan.

Het is zeer onwaarschijnlijk dat Filips echt het Engelse land zelf in handen wilde krijgen. In Engeland waren nog veel meer opstandelingen geweest dan in de kleine Nederlanden, en aangezien hij in Nederland al niet altijd succes had, had hij nooit het grote Engeland onder dwang kunnen houden. Daarnaast kon hij in Nederland makkelijk de troon bestijgen, omdat zijn Habsburgse familie al macht had in de Nederlanden. In Engeland waren geen wortels te vinden met de Habsburgse kroon, en dus was ook het opvragen van de macht een stuk gecompliceerder. Ondanks dat zou een Spaanse overwinning een zware toeslag brengen aan de protestantse troepen in Engeland, en indirect ook in de Nederlanden en Frankrijk. Genoeg reden voor Filips om een plan op te stellen.

2.2  Het plan[7]

Het idee was om met het krachtige leger van Alexander Farnese, de hertog van Parma – op dat moment generaal van de Spaanse soldaten in de Nederlanden, Engeland aan te vallen. Filips zou een vloot laten bouwen om Farneses leger te laten overzetten en te begeleiden: vervolgens zou een invasie van Zuid-Engeland plaatsvinden.

 Farnese zelf voelde echter niet veel voor dat plan: hij waarschuwde Filips voor het feit dat de Armada eerst de blokkadevloot van Justinus van Nassau moet uitschakelen, maar dat dit door de vele zandbanken en grotere diepgang van de Spaanse schepen vermoedelijk niet zou lukken. Bovendien was het leger van Farnese zeer verzwakt door ziekte en verliezen. Het was voor Filips echter geen reden tot het afblazen van het plan: God zou hen helpen. Het idee van Alexander Farnese om de haven van Vlissingen –met voldoende diepgang- eerst te veroveren, werd dan ook afgeslagen door Filips.

Terwijl de vloot in Spanje werd opgebouwd, werden er in Engeland pamfletten verspreid over de komst ervan. Op de pamfletten stond informatie die de lezer onder de indruk moest brengen van de Armada. Filips hoopte op deze manier angst te zaaien in de ogen van de Engelsen. Al snel werd de Spaanse Armada ‘Armada Invencible’ (de ‘Onoverwinnelijke Armada’) genoemd. Echter waren officieren en Filips zich er van bewust dat de techniek van de vloot was verouderd, ondanks dat het inderdaad tot dan toe de grootste vloot ooit was.

Een paar decennia geleden werd de scheeptechniek flink verbeterd met de komst van een nieuw scheeptstype: het galjoen. Een rechte voorkant en een verlaagde boeg maakte het mogelijk grote vuurkracht in de bewegingsrichting van het schip af te vuren. Door het vaartuig lager en langer te maken, met drie of vier masten, werd het sneller en toch wendbaarder. Een galjoen was extra gevaarlijk als het was uitgerust met een nieuw type kanon: de slang. Hierbij tijdens het gieten het brons of ijzer achteraan de vloeistofdruk sterker, zodat ook de ontploffingen zwaarder waren. Beide verbeteringen in combinatie maakten het kanon het beslissende wapen in het scheepsgevecht. De Spaanse Armada had echter maar 20 galjoenen en 172 slangen, terwijl de Engelse marine 27 galjoenen en 497 slangen had. Het plan was dan ook niet om de Engelse vloot te verslaan, slechts de soldaten moesten worden overgezet van het Europese vasteland naar Engeland. Wanneer de Engelse vloot dit wilde verhinderen, kon de Spaanse Armada ze wel op een afstand houden, dacht Filips, als ze maar in een gesloten formatie bleven.

Voor de Engelsen was hun vloot echter wel alles waar ze hoop op konden vestigen: het leger van Alexander Furnese stond bekend als het beste leger van Europa, en de Engelsen hadden helemaal geen staand leger.  

Aanvankelijk zou Filips in de winter van 1587 aanvallen, maar de Spaanse admiraal Álvaro de Bazán (beter bekend als Santa Cruz) was te laat met het gevechtsklaar maken van zijn vloot. Toen hij in februari overleed,  werd de Hertog van Medina-Sidonia, Alonzo Pérez de Guzmán el Bueno, de leider van de expeditie. Medina-Sidonia had echter totaal geen ervaring op zee en werd altijd zeeziek wanneer hij aan boort van een schip was. Ook zelf vond hij zijn benoeming geen sterk plan: ‘No soy hombre de mar, ni de guerra’ (Ik ben een man van zee, noch oorlog). Filips was er echter van verzekerd dat Medina-Sidonia een bekwaam zeecommandant was. Ondanks het steeds groter wordende geldgebrek, had de hertog binnen enkele maanden het aantal schepen vergroot van 104 naar 134 en de toestand bij de bewapening, munitie en kruitvoorraden aanzienlijk verbeterd.

Figuur 1: De Graaf van Medina-Sidonia leed de vloot

In het voorjaar van 1588 was de vloot volledig: 137 schepen, waarvan 129 bewapend, 2830 kanons, 123790 kanonskogels, 200 000 ton buskruit, 8450 zeelui en 2088 galeislaven vertrokken op 11 mei uit de haven van Lissabon. Met als doel de Engelse hulp aan Nederlandse en Franse protestanten stop te zetten en het terugwinnen van een monopolie op de Atlantische Oceaan.

Figuur 2: Er werden niet alleen soldaten meegenomen op reis[8]

3. De reis[9]
Op 11 mei 1588 was het zover: de Armada voer uit richting Duinkerken om daar het leger van Alexander Furnese op te pikken en de Zuid-Engelse kust aan te vallen. Om te kunnen beoordelen in hoeverre de reis eigenlijk wel is mislukt, moeten we het complete verloop weten. Dit hoofdstuk beschrijft dan ook de reis vanaf begin mei tot eind september 1588: toen de boten van de Armada de Spaanse havens weer invoeren.

3.1  Een moeizaam begin

Het duurde twee volle dagen eerdat de hele vloot de haven van Lissabon uit was, en pas op 28 mei bereikten de eerste schepen volle zee. De vloot ging in een zeer traag tempo vooruit. Pas op 14 juni werd Finisterra, een gemeente in het noordwesten van Spanje (zie illustratie rechts), bereikt. Vanaf dat punt kon de oversteek naar Engeland beginnen.

Dat was tenminste het idee, want hier kreeg de vloot te maken met een vijand die hen de rest van reis nog vaak zou teisteren: het weer. Door een zware storm werden de schepen uit elkaar gedreven en beschadigden er een hoop. Medina-Sidonia besloot dat ze in deze vorm niet meer verder konden varen, en dus voeren ze naar de haven van La Coruña, waar schepen werden gerepareerd en een hoop nieuw voedsel werd ingeslagen. Een maand later, op 19 juli, voeren de schepen weer uit.

Op 29 juli kwam de Engelse kust in zicht. De Engelsen waren op de hoogte van de komst van de Armada en hadden dus een systeem bedacht om elkaar te waarschuwen. Langs de kust waren vuurbakens geïnstalleerd die landinwaarts gingen en met elkaar ‘verbonden’ waren. Als één baken aangestoken werd, werd de volgende ook aangestoken en zo steeds verder. Op die manier bereikte het nieuws Londen relatief snel. Een aanvalsplan werd voorbereid.

Terwijl de Spaanse Armada door het kanaal voer richting Duinkerken, hield het een formatie van een halve maan aan. Sterke maar langzame boten voeren in het midden en werden beschermd door kleinere snellere boten die hen als het ware omsingelde. Zolang de Armada deze vorm aanhield, was het voor de Engelsen moeilijk hen een vernietigende slag toe te brengen.

Dat bewijs wordt geleverd als Sir Francis Drake de Spaanse Armada aanvalt bij Plymouth. De vloot lijdt nauwelijks schade en bewijst hierin dat het tegen een stootje kan.

Figuur 2: De Armada in een halve maan

3.2  Moeizame communicatie leidt tot fatale aanval

Tot nu toe loopt de reis redelijk voorspoedig. Slechts twee Spaanse schepen waren verloren gegaan en de Armada ligt nu stil bij Calais, slechts 30 kilometer van Duinkerken. Medina-Sidonia wachtte daar op tegenbericht van Parma, terwijl hij er vanuit ging dat zijn leger met een hele vloot klaarstond voor een snelle overtocht.

Niets was echter minder waar: Parma had in juni al verschillende berichten naar Spanje gestuurd om Filips te overtuigen dat hij de onderneming maar moest afblazen.  Pas op 7 augustus, toen de Armada al 2 dagen wachtte, werd Medina-Sidonia op de hoogte gesteld van de situatie. Het bleek dat Parma pas eind juli door had gekregen dat de Armada naderde, en dat hij pas op 11 augustus zijn leger klaar zou hebben. Tot die tijd was het wachten.

De Engelsen pakten hun kans en vielen aan in de nacht van 7 op 8 augustus. De enige manier om de Spaanse Armada te treffen was wanneer ze uit hun positie van een halve maan waren. Om dat voor elkaar te krijgen, besloot admiraal Charles Howard gebruik te maken van hellebranders: in brand gezette schepen.

Medina-Sidonia was echter voorbereid op een dergelijke aanval van hellebranders. Hij had een aantal kleine vaartuigen paraat om deze schepen van hun koers te brengen, zodat de grote schepen veilig weg konden varen. Toen er echter slechts twee van de acht branders uit hun koers gebracht konden worden, brak er paniek uit. Diego Flores de Valdés gaf het commando om de ankertouwen te kappen, omdat hij dacht dat er een hele stoet massavernietigingswapens op de Armada werd afgevuurd – zoals eerder gebeurde tijdens het Beleg van Antwerpen, de gigantische explosie van een schip kostte toen 1000 Spaanse soldaten het leven.

Uiteindelijk werd er geen enkel schip geraakt door de branders, maar de verdediging was totaal verbroken. De Engelse vloot richtte zich met hun laatste munitie op de schepen die de positie wel hadden weten te houden. In de slag verloor zo’n 600 man het leven. De toestand van de Spaanse vloot was zeer kritiek, slechts 19 van de 28 zware oorlogsschepen waren over, en die waren allemaal (flink) beschadigd.

Nog diezelfde avond werd er gepraat over hoe het verder moest. De conditie van de Armada was zo slecht dat naar het zuiden varen al vrij moeilijk was, zelfs als ze niet zouden worden aangevallen door de Engelsen (ze wisten niet dat de Engelsen geen kruid meer hadden). Dat werd nog maar eens bewezen toen de volgende dag een stevige noordwestenwind opstak, die hen eigenlijk zou moeten helpen terug naar het zuiden te varen. In feite was iedereen alleen maar bang om vast te lopen op de Zeeuwse strandbanken, waar ze vervolgens door Nederlandse ‘ketters’ vermoord zouden worden. Voor anker gaan was voor de meeste schepen niet meer mogelijk, want die waren ze twee dagen geleden verloren. Men besefte dat een terugreis onvermijdelijk was. Er werd besloten dat wanneer er binnen 4 dagen geen gunstigere noordenwind zou opsteken, de Armada om Schotland heen terug zou varen.

Ondertussen dreven de Engelsen de Armada steeds meer naar het noorden toe. Op 12 augustus, toen de vloot inmiddels ter hoogte van Edinburgh voer, werd besloten via het noorden terug te varen. Op 13 augustus stopten de Engelsen wegens voedseltekort met het achtervolgen van de vloot.

3.3  De route terug: een lijdensweg[10]

Het rondgaan van Schotland ging voorspoedig, totdat de vloot zuidelijker moest gaan varen. De stevige zuidwestelijke wind verhinderde dat eerst, waardoor een aantal schepen afdreven naar het noorden.  Door het vele oponthoud waren inmiddels ook de voorraden schaars geworden: de kapiteins besloten daarom naar Ierland uit te wijken om deze aan te vullen. Ierland was immers ook een katholiek land, en de Spanjaarden dachten dat iedereen met hetzelfde geloof hen wel zou helpen. Maar katholiek of niet, de Ieren zagen de Spanjaarden nog altijd als ‘indringers’. Vaak kwamen deze schepen overigens niet eens aan land: ze sloegen te pletter op de klippen van de wilde Ierse westkust. In totaal verloor zo’n 5000 man het leven door verdrinking. Een kleine minderheid bereikte het land, maar liep daar grote risico’s opgepakt of vermoord te worden.

Eind september zagen de eerste schepen van de Spaanse Armada de Spaanse havens terug. De toestand van de vloot was verschrikkelijk: de bemanning had zich wekenlang in leven moeten houden met urine en regenwater. Waarschijnlijk zijn slechts 67 van de 137 uiteindelijk teruggekeerd in Spanje: ruim 50% is onderweg gesneuveld.  Minstens tweederde van de opvarenden is omgekomen. Het totale Engelse verlies aan schepen: 0.

Achteraf is dus te stellen dat de reis redelijk voorspoedig verliep, totdat het op de communicatie tussen land en zee aankwam. De communicatie tussen Parma en Medina-Sidonia was altijd al slecht geweest, maar het was uiteindelijk waarschijnlijk de doodsteek bij Calais – waar de Engelse tactisch hun kans pakte. Naast de slechte communicatie was ook het weer (de wind die niet in de goede richting stond), de ervaringloze Medina-Sidonia (anders had hij had wellicht uit zijn hoofd gelaten om langs Ierland te varen – waar uiteindelijk misschien nog wel de meeste slachtoffers vielen) en (on)geluk een belangrijke factor in het niet slagen van de Spaanse Armada. De Engelsen verschaften immers nog steeds hun hulp aan de Nederlanders, en ook stopten ze niet met het handelen op de Atlantische Oceaan.

Conclusie
Voor Spanje zijn er een hoop gebeurtenissen geweest die Filips deed besluiten een oorlogsvloot te sturen. Queen Elizabeth gaf steun aan de Nederlanden, en verzette zich dus tegen Spanje en liet zien dat ze het niet met hun beleid eens was. Daarbij komt dat Engeland een nieuwe concurrent werd op de Atlantische Oceaan, waardoor Spanje veel van haar inkomsten misliep. Filips wilde aan beide feiten een einde maken door de Armada te sturen.

Het oorspronkelijke plan was om het leger van Alexander Furnese (de hertog van Parma), het sterkste leger in Europa, op te halen bij Duinkerken en over te zetten naar Engeland om daar aan te vallen. Alexander had echter al een maand voordat de Armada bij hem kwam een brief naar Filips gestuurd dat hij beter de operatie kon afblazen, en kreeg pas een paar dagen van tevoren te horen dat de Armada zijn kant op kwam. Als gevolg van dat, liep de Armada vertraging op. De Engelsen pakten hun kans in die dagen, en vielen de vloot met hun laatste munitie aan. Het falen van de Armada kwam dus in eerste instantie door de slechte en trage communicatie tussen zee en land. Als het daarbij gebleven was, was de schade beperkt geweest. De leider van de hele organisatie, Medina-Sidonia had echter totaal geen ervaring in het varen op zee en besloot via het noorden om het Verenigd Koninkrijk heen te varen. Als hij zeevaste benen had gehad, had hij wellicht geweten dat de wind erg verraderlijk kan zijn bij West-Ierland. Daar verloor de Armada uiteindelijk de meeste schepen. Dat weer, puur ongeluk voor de Spanjaarden, zat hen ook niet mee: het stormde veel en dat kostte de Spanjaarden dagen. Dagen die de Engelsen gebruikten om hun vloot aan te scherpen en plannen te bedenken.

Al met al is te concluderen dat de reis van de Spaanse Armada wellicht wel had kunnen lukken als Filips van tevoren beter naar Alexander Furnese had geluisterd – die zei dat de Armada niet door de blokkade van Justinus van Nassau kon komen, waar uiteindelijk ook op gewacht moest worden en als de communicatie tussen die twee en Meldina-Sidonia beter was geweest. Daarnaast was met beter weer de schade ongetwijfeld een stuk minder geweest: schepen waren dan waarschijnlijk niet tegen te klippen van West-Ierland kapotgeslagen. 

Epiloog
Ik heb tijdens mijn onderzoek een aantal keer mijn deelvragen en zelfs een enkele keer mijn hoofdvraag gewijzigd. Zo veranderde ik mijn hoofdvraag van ‘Wat ging er mis?’ naar ‘Hoe had het kunnen slagen?’, omdat ik deze formulering een stuk interessanter vond klinken.

Daarnaast had ik eerst een vierde deelvraag: over wat de rol van Republiek was. Uiteindelijk heb ik door een teveel aan woorden (ik zit nu stiekem ook al boven de 4000 te typen!) die vraag geschrapt, en er kort tussengevoegd in hoofdstuk 2 en 3.  Ik heb, ondanks dat, mijn conclusie prima kunnen schrijven, en ik denk ook niet dat die vierde deelvraag erg veel toegevoegde waarde gehad zou hebben.

Ik vond het schrijven van dit essay wel erg interessant, al zal ik volgend jaar wel meer in de lessen gaan werken. Dit keer deed ik dat niet, en dat voelde ik in mijn vrije tijd thuis! Een wijze les voor V5.

Bijlage
‘Untergang der Armada’, Afkomstig van Deutsche Wikipedia (de.wikipedia.org). Hoort bij Hoofdstuk 3 en toont de problemen tijdens de tocht om het Verenigd Koninkrijk.

Literatuurlijst

• http://thearmada.devhub.com/blog/536244-the-spanish-armada-and-the-military-objectives-of-philip-ii/
• http://www.enforex.com/culture/spanish-armada.html
• http://www.historybuff.com/library/refarmada2.html
• http://www.historylearningsite.co.uk/spanish_armada.htm
• http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Spanish_Armada.jpg?uselang=nl
• http://en.wikipedia.org/wiki/Anglo%E2%80%93Spanish_War_%281585%29
• http://en.wikipedia.org/wiki/Anglo-Moroccan_alliance
• http://en.wikipedia.org/wiki/Edward_VI_of_England#Illness_and_death
• http://en.wikipedia.org/wiki/Edward_VI_of_England#Protestant_legacy
• http://en.wikipedia.org/wiki/Spanish_Armada#Background
• http://en.wikipedia.org/wiki/Spanish_Armada#Planned_invasion_of_England
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_I_van_Engeland
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Spaanse_Armada
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Spaanse_armada#Voorbereidingen
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Spaans-Engelse_Oorlog_%281585-1604%29,
• http://www.dean.usma.edu/history/web03/atlases/dawn_modern_warfare/dawn%20modern%20warfare%20maps/routes_armada.gif

[1] Voor dit hoofdstuk is gebruik gemaakt

van de volgende bronnen:

[2] http://en.wikipedia.org/wiki/Edward_VI_of_England#Illness_and_death

[3] http://en.wikipedia.org/wiki/Edward_VI_of_England#Protestant_legacy

[4] http://en.wikipedia.org/wiki/Anglo-Moroccan_alliance

[5] http://nl.wikipedia.org/wiki/Verdrag_van_Joinville

[6] Voor dit hoofdstuk is gebruik gemaakt van:

http://www.historybuff.com/library/refarmada2.html

http://thearmada.devhub.com/blog/536244-the-spanish-armada-and-the-military-objectives-of-philip-ii/

http://nl.wikipedia.org/wiki/Spaanse_armada#Voorbereidingen

http://en.wikipedia.org/wiki/Spanish_Armada#Planned_invasion_of_England

http://www.enforex.com/culture/spanish-armada.html

http://www.historylearningsite.co.uk/spanish_armada.htm

[7] De oorspronkelijke afbeelding (de route die de Armada uiteindelijk nam) is afkomstig van het History Department of the United States Military Academy at West Point, maar is voor dit P.O. bewerkt naar hoe het originele plan was. Zie:  http://www.dean.usma.edu/history/web03/atlases/dawn_modern_warfare/dawn%20modern%20warfare%20maps/routes_armada.gif

[8] http://www.historylearningsite.co.uk/spanish_armada.htm

[9] Voor dit hoofdstuk is gebruik gemaakt

van:

http://nl.wikipedia.org/wiki/Spaanse_Armada

[10] Zie de bijlage figuur 1, ‘Untergang der Armada’, voor een vergrote kaart van de reis. Deze figuur is ook gebruikt als bron.