De verenigde staten en de natuur

1. Inleiding Waarom de Verenigde Staten ? Omdat ze een wereldmacht voorstellen,maar een werldmacht die op sommige gebieden -zoals natuur- veel tekort komt. Dit is zeker al een keerzijde van de medaille, de medaille die ze laten schitteren naar de buitenwereld. En al meerdere jaren staat iedereen van die schittering verbaasd, sommigen worden er zelfs door verblind. Je hoeft enkel je krant open te slaan op de pagina TV-programma’s of op de pagina waar je kunt zien welke films momenteel aan de gang zijn in de bioscoop om te merken dat velen ervan Amerikaanse megaproducties of series zijn.Een ander goed voorbeeld is dat van de eetwaren en de kleding : meer en meer Europese merken worden overgekocht of verdrukt door gigantische Amerikaanse bedrijven. Ook op het gebied van de oorlog zijn de Amerikanen al lange tijd overal aanwezig. Meestal regelen ze dan alles zodat ze er het meeste voordeel aan overhouden. De voorbeelden hiervan zijn te talrijk om er diep op in te gaan,maar één voorbeeld zou ik toch willen aanhalen omdat het zo schrikwekkend is : Afghanistan. Ik zeg niet dat de Amerikanen het verdiend hebben maar ze hebben het wel uitgelokt. Al zo lang hebben ze gezocht overal « hun mannetjes » te plaatsen : de Amerikanen zeiden van Castro,die ze aan de macht geholpen hadden : « Hij is een communist maar hij is onze communist ».Dit is de reactie -die ze weliswaar niet hadden verwacht- die ze uiteindelijk hebben gekregen. Na al deze feiten blijven ik met vele vragen,maar ik heb er één die groter is dan alle anderen : Waarom zijn de Amerikanen zo ? Eén van de vele mogelijke antwoorden hierop heb ik misschien. 2. Wat is het messianisme ? Het messianisme is een denkbeeld van een groep personen die de komst verwacht van een “Messias”, een verlosser die de stand hebbende orde -die slecht is- zal verbreken en die een nieuwe orde zal inleiden die van nature uit goed zal zijn. Het Amerikaanse messianisme verschilt daarin dat de Amerikanen de convictie hebben dat wat goed is voor Amerika goed is voor de wereld maar ook dat het tegengestelde de vrucht is van perversie en uitgesloten moet worden. Voor de Amerikanen is het niet-Amerikaanse wereld slecht opgevoed en het moet op de goede weg gezet worden door ons op alle mogelijke manieren een “American way of life” te doen aanvaarden op cultureel vlak (televisie & cinema), op economisch vlak (zie inleiding), op politiek vlak en op sociaal vlak. Het Amerikaanse messianisme : het is de sterrenvlag die fier in de wind waait op de vier hoeken van de wereld om overal een vreugde “made in America” te brengen,het is de “God bless Amerika” die de Amerikanen telkens maar herhalen sinds het WTC-ongeval. Het is dat denkbeeld dat waarschijnlijk een grote rol gespeeld heeft en zal spelen in de komende jaren. Maar voor ik over die gevolgen zal spreken ga ik eerst iets over de oorzaken die tot deze manier van denken hebben geleid.
3. Oorzaken De oorzaak die geleid heeft tot dat messianisme en tot die convictie dat alles goed was in Amerika is terug te vinden in de aard van de eerste bewoners van Amerika. Amerika is in haar grootste deel bewoont door emigranten of door de afstamming ervan die een vorm van totalitarisme vluchtten. In de 17e eeuw was het totalitarisme religieus en daarom vluchtten de mensen, vooral Engelsen maar ook van andere West-Europese landen, naar wat toen de “Nieuwe Wereld” was en waar ze vrij van denken waren. In de 19e eeuw was het totalitarisme economisch en de mensen vluchtten massaal de armoede en het kapitalisme naar de nieuwe wereld waar ze zelf hun paradijs konden bouwen. In de 20ste eeuw was het totalitarisme politiek en vluchtten de onderdrukte volkeren de Europese dictators naar Amerika waar de wetten vrijer waren. Nu nog als men een Europeaan die naar Amerika wilt vertrekken van nader bekijkt ziet men dat er nog altijd die drang heerst naar een wereld waar hij volledig vrij zal zijn om zijn dromen tot waarheid te brengen. Zo zijn dus alle emigranten naar Amerika vertrokken om nooit terug te komen en daarom nemen ze daarheen geen of weinig goede herinneringen mee in hun reis naar een betere wereld. Dit denkbeeld werd een convictie en weldra werden ze ervan zeker dat omdat ze van God het ideale land hadden gekregen dat ze daar ook de ideale steden bouwden met de ideale wetten. Een groot deel van de Amerikanen denken dat dit model gemaakt is voor de hele wereld en dat ze die overal moeten gaan exporteren. De benadering van een Amerikaan van een niet-Amerikaanse cultuur is te vergelijken met de benadering van de Europese landen van de Afrikaanse culturen gedurende het einde 19e-begin 20e eeuw. 4. gevolgen Vandaag kan men al precies de invloed van deze convictie van superioriteit bemerken met de houding van de politieke leiders van de V.S. Overal in de wereld gaat Amerika zich als leidende macht gedragen, ze gaan in een conflict ingrijpen al hebben ze er blijkbaar niets mee te maken en zich daar gedragen alsof ze het enige geciviliseerde volk zijn dat op aarde verblijft. Ja, de Amerikanen gedragen zich in de rest van de wereld zoals « Messias » die ons de goede manier van leven moeten leren. Voor Amerikanen hebben mensen van andere volkeren veel geluk als ze de kans krijgen om in Amerika te gaan leven en werken. De bewijzen hiervan moet men zelfs niet meer gaan zoeken, er zijn er zoveel: hier volgen er een paar voorbeelden zoals dat van Afghanistan. - WO I en WO II, waar Amerika twee keer na een tijdje eindelijk in het conflict intrad omdat ze vele wapens verkocht had aan Frankrijk en Engeland en omdat in geval van overwinning van Duitsland veel geld niet terugbetaald zou worden. Dus voerde Amerika oorlog enkel omwille van het geld dat ze wouden terugkrijgen. Na de eerste wereldoorlog werden er immers grote ruzies gemaakt in Amerika omdat de meeste mensen vonden dat ze niet hadden moeten vechten voor hun wapens en dat ze ons beter hadden moeten laten onder elkaar vechten. Dit is kennelijk een teken dat ze niet voor ethische kwesties gevecht hadden. - Vietnam, waar Amerika in een oorlog tussen twee volkeren tussenkwam waar ze niets mee te maken had, zoals een coach zijn kampioen steunt en leert hoe hij moet winnen opdat deze hem meer geld zou opbrengen. Dus hier komt men weer het messianisme tegen, maar het Amerikaanse messianisme: Amerika had economische redenen om zich met Vietnam te bemoeien en ze wouden ook het communisme. Volgens het motto “Wat goed is voor Amerika, is goed voor de hele wereld” (zie hoger), hadden de Amerikanen dus, volgens hen, alle redenen om daar massamoorden en landverwoesting te plegen, en hebben ze veel te laat begrepen dat ze fout waren. Ik denk dat ze ervan bewust zijn geworden doordater zovele jonge Amerikanen in Vietnam sneuvelden. De Amerikanen hebben daar zoals in de andere oorlogen die ze met hun soldaten voerden een lesje geleerd : elke oorlog heeft een prijs. -Irak, waar gedurende de oorlog in 1990 Amerika weer oorlog begon te voeren wanneer Koeweit, hun economische partner, bedreigd werd. Amerika had geen enkele andere reden als deze, die weer economisch was, om oorlog te voeren met Sadam Hussein met wie ze voor dat hij Koeweit bedreigde goede contacten hadden. Maar weeral was er een gebeurtenis die niet goed voor Amerika was en dus moesten ze weer aan de andere volkeren gaan tonen hoe zij, het “meer geciviliseerde” volk, het deden en dat het op hun manier goed voor Amerika was, en dus ook goed voor de rest van de wereld. - Joegoslavië, waar Milojevic gearresteerd werd. Waarom werd hij nu gearresteerd als men al tijdens zoveel tijd in Joegoslavië had geweigerd om hem over te leveren? Omdat enkele uren later het ultimatum van Amerika einde nam en dat Joegoslavië daarna door Amerika uitgesloten zou geweest zijn op economisch vlak. Al ben ik blij dat Milojevic gearresteerd is, hij verdient het zeker, toch is het weeral Amerika die het ultimatum heeft geplaatst en daarin kan men weer een teken van messianisme vinden : het is Amerika die beslist wie gearresteerd moet worden en wie niet. Zij gaan weer beslissen van wat goed of wat slecht is, zij zijn weer diegenen die de “orde” moeten herstellen, volgens hun normen die voor hen voordelig zijn. Als men verder in het verleden van dit Serbo-Albanees conflict teruggaat, dan hebben geleerden duidelijk bewezen dat Amerika weeral economische belangen had in die gebieden en dat de Amerikanen daar dus niet om ethische redenen zijn gaan vechten maar weeral om hun economie nog meer te begunstigen. 5. Hedendaagse gevolgen voor de natuur 1. Driekwart van de Amerikanen zegt gemiddeld tot zeer geïnteresseerd te zijn in de natuur. Toch stemde de helft van hen op Bush. Hoe zit dat? Amerikanen staan nu niet direct bekend als buitengewoon begaan met het lot van de natuur. Ze rijden overal in hun auto naartoe, recycleren hun afval niet en gebruiken werkelijk overal elektrische apparatuur voor. Maar bovenal: ze kozen Bush tot president, een man die de economische belangen van Amerika zeer nadrukkelijk zwaarder laat wegen dan natuur- en milieubelangen. Een recente enquête van Ducks Unlimited, een Amerikaanse natuurbeschermingsorganisatie met meer dan een miljoen leden, leverde wat dat betreft een opmerkelijk resultaat op. Amerikanen lijken zich wel degelijk om de natuur te bekommeren, maar ze weten er te weinig vanaf om actie te kunnen ondernemen. Ducks Unlimited ondervroeg duizend willekeurige Amerikanen van achttien jaar en ouder. Van deze groep zei 76% een gemiddelde tot zeer grote interesse in de natuur te hebben; 51% had in het afgelopen jaar een nationaal park bezocht en 44% gaf aan wel eens vogels te bestuderen. Toch was slechts 18% lid of donateur van een natuurbeschermingsorganisatie en wist maar liefst 63% niet één zo'n instantie te noemen. Die discrepantie is opvallend. De enquête doet vermoeden dat de Amerikanen niet veel van de natuur weten, er niet veel over nadenken maar op het moment dat iemand ze ernaar vraagt, er niet onwelwillend tegenover staan. Wat dat betreft zegt zo'n enquête eigenlijk niets. Amerikanen zijn nu eenmaal enthousiast over alles waar je ze naar vraagt. Dat zegt wellicht meer iets over een cultureel verschil met onze manier van reageren, dan over hoe ze er nu werkelijk zelf over denken. Zo gaf 80% aan graag bij te willen dragen aan moeras- en watervogelbescherming als ze zouden weten dat watergebieden belangrijk zijn. Van de ondervraagden zei 33% overigens in het algemeen niet genoeg van de toestand van de natuur te weten om er een goed oordeel over te hebben. Zou educatie dan de sleutel zijn tot bewustzijn? Voorlichting op natuur- en milieugebied loopt in Amerika voorop vergeleken met de rest van de wereld. Zo bezoekt ieder kind in de staat Minnesota tijdens zijn schooltijd tenminste eenmaal, gedurende een hele week, een natuur- en milieueducatiecentrum. In Nederland en België kunnen wij daar niet aan tippen. Toch is over het algemeen het natuur- en milieubewustzijn in Europa groter dan in de Verenigde Staten. Wetenschappers denken dat dat te maken heeft met het feit dat Amerika zo uitgestrekt is en absoluut gezien zoveel natuur heeft, dat de Amerikaan denkt dat het zo'n vaart niet loopt. Ook is er natuurlijk de mogelijkheid dat de Amerikaan er helemaal niet over nadenkt... Wellicht zijn er toch niet genoeg educatiecentra. 2. Xavier Ortegat, algemeen directeur van WWF : Het energieplan van Bush
De bekendmaking van het Energieplan, dat vorige week in Washington werd voorgesteld door President Bush, heeft onze ergste vrees bevestigd. Het lijkt sprekend op een business plan voor de Amerikaanse producenten van fossiele brandstoffen - olie en aardgas - en kernenergie. Het plan voorspelt ook meer luchtvervuiling, meer schade aan het natuurlijk milieu en een sterke impuls aan de verdere opwarming van onze planeet. Om het Plan door te drukken en in een gunstig daglicht te stellen, wijst de regering Bush op de dreigende energieschaarste en plotse prijsstijgingen. Ze zaait op die manier onrust bij de Amerikaanse burger die zijn 'energie'verslindende levensstijl in geen geval wil opgeven. Door uit te pakken met een plan dat voorrang verleent aan fossiele brandstoffen en kernenergie, houdt de regering Bush de mythe in stand dat de Verenigde Staten van Amerika niet de middelen hebben om op middellange termijn in hun energiebehoeften te voorzien, om dus te investeren in vernieuwbare energiebronnen en een project uit te werken voor een rationeler en meer verantwoord gebruik van de beschikbare energie. Deze vaststelling sluit aan bij de weigering van diezelfde regering om het Kyoto Protocol te bekrachtigen, waaraan de internationale gemeenschap jarenlang gezwoegd heeft, maar die de pas verkozen Amerikaanse president meteen van tafel dacht te kunnen vegen. Nochtans is het duidelijk dat de nieuwe boringen waarin het Plan voorziet - tot in kwetsbare gebieden, zoals het door de Amerikaanse wet beschermde Arctic National Wildlife Refuge - de prijzen van benzine aan de pomp niet zullen doen dalen. Het spreekt ook voor zich dat de Verenigde Staten voor de levering van olie niet minder afhankelijk zullen worden van het buitenland en dat de problemen met de elektriciteitsproductie in Californië a priori niet doen vermoeden wat er zou kunnen gebeuren in andere Amerikaanse deelstaten. Een aantal gevolgen van het plan kunnen niettemin al worden voorspeld en gemeten. Afhankelijk van de energiebronnen die voorrang zullen krijgen en van de grootte en doeltreffendheid van de productie-installaties, zal het Plan Bush de wereldwijde CO2-uitstoot met enkele honderden miljoenen tot drie miljard ton, oftewel tot 16%, doen stijgen. De enkele voorstellen van het Plan voor een rationeler gebruik van de beschikbare energiebronnen, zijn gewoonweg nutteloos zolang dit plan voorrang blijft geven aan de vervuilende industrie en op die manier de teloorgang van het natuurlijk milieu en de opwarming van de aarde versnelt. Desondanks heeft de regering Bush blijk gegeven van haar vastberadenheid om snel een energiebeleid van de oude stempel door te drukken. Daarbij neemt ze haar toevlucht tot een resem doorzichtige argumenten, die ze echter op krachtige en afdoende wijze formuleert. Bush geeft daardoor de indruk niet alleen een technisch plan voor te stellen, maar ook een veel meer politiek getinte agenda uit te voeren. Provocatie ? Wellicht, en waarschijnlijk met de bedoeling om bondgenoten en tegenstanders te identificeren… Wij behoren niet tot die laatste categorie, leken onze Premier, Guy Verhofstadt, en de Minister van Buitenlandse Zaken, Louis Michel, te willen verzekeren bij de voorstelling van de prioriteiten van de regering voor het Belgische voorzitterschap van de Europese Unie. Hebben zij immers niet verklaard dat België, na de weigering van de Verenigde Staten om het Kyoto-Protocol te bekrachtigen, alles zou doen wat in hun macht ligt om de dialoog met dit land te hervatten en het op die manier terug aan de onderhandelingstafel te krijgen ? Waarbij zij meteen lieten verstaan dat het Protocol een document is waarover nog te onderhandelen valt. Nochtans is nu al duidelijk dat de Verenigde Staten geenszins van plan zijn om de akkoorden van Kyoto na te leven door tegen 2010 hun gasemissies met broeikaseffect met 7% terug te dringen, tot onder het niveau van 1990. Zijn het dus de niet-gouvernementele organisaties die, met het risico het mikpunt van kritiek te worden, de stem moeten verheffen en onder woorden moeten brengen wat België - onder het voorwendsel van Realpolitik, en wellicht ten bate van niet-expliciete belangen - niet kan uitdrukken : door het versoepelen van de verbintenissen van Kyoto, in een poging om de Verenigde Staten te paaien, lijkt het enige internationale akkoord dat de opwarming van onze planeet kan afremmen, ten dode opgeschreven. Om met opgeheven hoofd het Europese voorzitterschap op te nemen, zou België politieke lef moeten tonen en de vastberaden houding van de Europese Unie moeten overnemen. Ik roep de Europese Unie, en in het bijzonder het toekomstige Belgische voorzitterschap, op om de akkoorden over de uitvoering van het Verdrag van Kyoto af te ronden en de bekrachtiging ervan te versnellen. Op de volgende klimaattop, die in juli doorgaat te Bonn, zullen de besprekingen van Den Haag van november vorig jaar worden hervat. Ik roep de Europese staatshoofden die in juni samenkomen in Göteborg, echter nu reeds op om de Europese doelstellingen van Kyoto unaniem te bekrachtigen : namelijk een vermindering van de emissies die het wereldwijde broeikaseffect veroorzaken, met minimum 8%. 3. Amerikaans kyoto. Er komt verandering in de situatie van de eerste weigering van de Amerikanen. Bush begint toe te geven onder de pressie die hij ondergaat. Volgend artikel uit de krant van 15 februari bewijst het. George Bush stelde gisteren een plan voor om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Vlak na zijn aantreden, begin vorig jaar, had de Amerikaanse president het internationale verdrag van Kyoto over klimaatverandering verworpen. Europa reageerde woedend. Kyoto werd symbool voor de nieuwe Amerikaanse eigengereidheid. Maar de internationale druk was zo sterk dat Bush niet anders kon dan eigen maatregelen nemen. Kyoto, argumenteerde Bush, zou de Amerikaanse economie zware schade toebrengen en miljoenen werkloos maken. Bush's eigen versie is gebaseerd op vrijwilligheid; Kyoto op verplichtingen. In 1997 verbonden 38 industrielanden er zich in het Japanse Kyoto toe om tegen 2012 de uitstoot van gassen die het broeikaseffect in de hand werken, te verminderen tot gemiddeld 5,2 procent onder het niveau van 1990. De Europese Unie doet met acht procent de grootste inspanning. De regering van Bill Clinton beloofde een vermindering met zeven procent. De VS zijn 's werelds grootste vervuiler. Bush formuleert in zijn ,,nieuw milieupad voor Amerika'' doelstellingen -- geen verplichtingen -- en verbindt die aan de economische groei. Bedrijven worden met belastingvoordelen gepaaid om mee te werken. ,,Onze aanpak is gebaseerd op de idee dat economische groei de sleutel is tot vooruitgang inzake milieubescherming, omdat groei zorgt voor de middelen die in schone technologie kunnen worden geïnvesteerd'', zegt Bush. Concreet wil Bush de uitstoot verminderen van 183 ton per miljoen dollar bruto binnenlands product vandaag tot 151 ton in 2012. Het resultaat, zegt de regering-Bush, is hetzelfde als dat van Kyoto. Zo zien de critici het echter niet. Het effect van de koppeling van de uitstoot aan de groei is een voortdurende stijging van de uitstoot, stellen zij. De Sierra Club, een grote Amerikaanse milieuvereniging, berekende dat de uitstoot in de VS op basis van het Bush-plan in 2010 36 procent hoger zou liggen dan op basis van Kyoto. Bush maakte tevens maatregelen bekend om de uitstoot van drie niet-koolstofhoudende gassen te verminderen, namelijk zwaveldioxide, stikstofdioxide en kwik. Deze stoffen veroorzaken zware luchtvervuiling, die ernstige gezondheidsproblemen meebrengt voor kinderen en mensen met ademhalingsstoornissen. De ontwikkeling van alternatieve energiebronnen en energiebesparing wordt tevens financieel aangemoedigd. ,,Een valentijnsgeschenk voor de vervuilers die zijn presidentscampagne financierden'', sneerde Carl Pope van de Sierra Club. De Europese Unie heeft er het voorbije jaar alles aan gedaan om te voorkomen dat ook Rusland en Japan zich naar Amerikaans voorbeeld uit het Kyoto-verdrag zouden terugtrekken. Dat zou het einde van dat verdrag hebben betekend. De VS stonden echter geïsoleerd en zowel in Bonn (juli) als in Marrakech (november) kon vorig jaar worden voortgebouwd op Tokyo. Gisteren verheugde de Europese Commissie er zich over dat de VS nu erkennen dat de klimaatverandering moet bestreden worden. Maar, zei een woordvoerder, de multilaterale aanpak blijft de beste. ,,We hopen dat ze uiteindelijk Kyoto toch zullen aanvaarden.'' 4.Australië en VS sluiten klimaatovereenkomst. Er komen zelfs projecten tot stand, ik hoop dat de Amerikanen er echt rekening mee houden en het niet alleen als « scherm » gebruiken naar de andere werelddelen toe. De Australische regering heeft met de Verenigde Staten een overeenkomst gesloten om de veranderingen in het klimaat beheersbaar te houden. Dit meldt het Japanse persbureau Kyodo. Door het akkoord zijn twijfels ontstaan over de vraag of Australië nog van plan is om het Kyoto-protocol te ratificeren. Het protocol werd in 1995 vastgelegd en verplicht de westerse landen de uitstoot van broeikasgassen omlaag te brengen. De overeenkomst werd vorig jaar door de regering-Bush echter doodverklaard. Twee weken geleden kwam Bush met een eigen klimaatplan, dat voorziet in het terugbrengen van de uitstoot van broeikasgassen op vrijwillige basis. Australië reageerde als enige positief op het plan. Bedoeling is dat Australië en de VS nu gezamenlijke werkgroepen in het leven roepen die zich bezighouden met onder meer het meten van de hoeveelheid broeikasgassen en wetenschappelijke inzichten over klimaatverandering. Ook zal worden geprobeerd het bedrijfsleven actief te betrekken bij het zoeken naar oplossingen. De overeenkomst tussen Australië en de VS werd in Washington gesloten tijdens een bezoek van de Australische minister van Milieu David Kemp. De bewindsman haastte zich te zeggen dat Australië de doelstellingen van Kyoto ondersteunt, maar benadrukte wel de praktische aanpak van het akkoord met de VS.
6. Besluit Bush en zijn regering hebben alles in handen, omdat enerzijds de Amerikanen te weinig weten over de situatie van de natuur in de wereld en anderzijds teveel aan hun levensstijl zijn gehecht om deze in de steek te laten of te verminderen. Maar de meeste Amerikanen bevinden zich in de eerste positie : ze kunnen in verband met hun kennis over de natuur vergeleken worden met analfabete mensen die in arme landen werken voor bedrijven die hen uitbuiten, deze mensen begrijpen niet dat ze recht hebben op een waardig bestaan. Dit ook omwille van hun gebrek aan inzicht in de situatie. Maar gelukkig oefenen anderen een pressie uit op Bush zodat hij toch gedeeltelijk toegeeft : hij beseft toch wel dat Amerika het machtigste werelddeel is. Langs de andere kant beseft hij ook dat hij moet meewerken met de anderen. Maar uiteindelijk priemt toch de economie van Amerika, de economie krijgt en zal altijd voorrang krijgen op alles. Bush geeft daarbij als uitleg dat men vooruitgang moet boeken om zo nieuwe stoffen van milieuvriendelijke energie te vinden, men moet zich dus nog niet ongerust maken over de natuur. Ik ga akkoord met zijn plan, maar dan moet hij het niet alleen laten bij het zeggen maar het ook doen. Het is zeker dat de wetenschap een grote vooruitgang moet boeken want eens -misschien vroeger dan we denken- zal de wereld te klein worden en zullen de mensen moeten verhuizen. Daarom ga ik akkoord met de uitspraak van Bush. Het probleem is dat hij zijn uitspraak niet zal toepassen en enkel gebruik zal maken van het niet verminderen van de gasuitstoot om de economie van Amerika te laten bloeien. Europa is op goede weg en moet zo voortgaan : een sterke vereniging vormen die beslissingen kan nemen zonder daarbij rekening te houden met amerika (bijvoorbeeld : het protocol van Kyoto waar in het begin Amerika ook bij betrokken was en zich daarna heeft teruggetrokken zonder dat daarbij Rusland,China en andere landen het akkoord ook lieten vallen.) 7. Bibliografie - The Clash of Civilizations and the remaking of world order (Samuel P. Huntington, Simon & Schuster 1996) -De volledige tekst van het protocol van Kyoto, -Europa wil concessies aan V.S. voor Kyoto-protocol http://www.volkskrant.nl/nieuws/internationaal/360027085.html?history=/i25000006 -Vele artikels uit kranten : vooral « De standaard », « La libre Belgique », « Le soir » (vooral artikels van vroegere datum op de internet-site opgezocht) Deze artikels heb ik soms geciteerd of overgenomen, soms zelf verwerkt in de tekst.