Alternatieve energie

Alternatieve energie Inleiding Het is een bekend probleem: de energiebehoeften nemen toe en verwacht wordt dat de beschikbare reserves sterk zullen afnemen. Het is dus noodzakelijk om naar herbruikbare, alternatieve bronnen van energie te zoeken om in onze toekomstige behoefte te kunnen
voorzien. Het doel van alternatieve energie is het ontzien van de schaarse fossiele brandstoffen. Vaak wordt gedacht dat alle alternatieve energie ook duurzaam is. Dit is echter niet waar. Volgens het onderzoeksbureau Protocol Monitoring is maar ongeveer de helft van de alternatieve energie ook duurzaam. Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van energie opgewekt van windturbines, waterkrachtcentrales, biomassa en uit andere soorten alternatieve energieopwekking. Sinds 2003 is in Nederland het aandeel van windenergie het grootst, maar ook al groeit het aandeel van alternatieve energie gestaag, het grootste gedeelte van energie in Nederland komt echter nog van centrales die fossiele brandstoffen gebruiken, namelijk bijna 80%. Ook een doel is het verminderen van de uitstoot van voor het milieu schadelijke gassen, onder andere CO2 (koolstofdioxide), CO (koolstofmonoxide), en NO (stikstofoxide). In figuren hieronder staan de elektriciteitsproductie en het verbruik weergegeven van Nederland tot 2003. Aan de kleuren kan je zien uit welke energiebron de energie afkomstig is. In dit verslag proberen we een overzicht te geven van de belangrijkste vormen van alternatieve energie. Windenergie Als het waait, voel je dat de wind beweegt. Dat betekent dus dat we te maken hebben met bewegingsenergie. Vroeger werd die bewegingsenergie met behulp van windmolens omgezet in mechanische arbeid. Tegenwoordig wordt windenergie met behulp van windturbines uit de lucht gehaald. Windmolens zijn molens die de bewegingsenergie van de wind omzetten in rotatie-energie van de wieken. Met deze rotatie-energie kan bijvoorbeeld elektrische energie worden opgewekt of een rad worden aangedreven. Windturbines zijn de moderne vorm van de windmolens. Deze windturbines halen net zoals de windmolens energie uit de bewegende wind. Het verschil is dat nu de bewegingsenergie in elektrische energie wordt omgezet, terwijl bij de windmolens de bewegingsenergie nog werd omgezet in mechanische arbeid. Vaak staan deze windmolens in grote parken bij elkaar. Om maximaal rendement uit zo’n windturbine te halen, mogen de windturbines niet te dicht op elkaar staan, want anders kan een windturbine niet optimaal profiteren van de wind. Er zijn twee soorten windturbines: de horizontale asturbine en de verticale asturbine. De horizontale asturbine komt veruit het vaakst voor. De werking van een windturbine is redelijk simpel. De rotorbladen op de windturbine zetten de langsstromende lucht om in een draaiende beweging. Deze rotorbladen zitten vast aan een hoofdas of naaf, waarvan de draaiende beweging wordt versneld in de tandwielkast. In de generator wordt de draaiende beweging omgezet in een elektrische spanning van ongeveer 380 Volt. Een transformator verhoogt de spanning, zodat het voltage gelijk is aan die van het openbare elektriciteitsnet. Daarna kunnen wij de elektriciteit gebruiken.
Voor- en nadelen van windenergie Er zijn verschillende voordelen van windenergie. De belangrijkste voordelen van windenergie zijn onder andere de vermindering van milieuvervuiling door fossiele brandstoffen, zoals olie. Ook kan windenergie keer op keer gebruikt worden. Het gaat dus niet op. Door windenergie ben je ook onafhankelijk van landen die olie produceren als brandstof, die het milieu vervuilen als het omgezet wordt in energie, maar kan je zelf je ‘groene stroom’ opwekken. Er zijn verschillende nadelen van windenergie. Eén daarvan is de hoge prijs van de zogenoemde ‘groene stroom’, die bijna drie keer zo hoog is als de prijs van zogenoemde ‘grijze stroom’. Een ander nadeel is dat de windturbineparken veel ruimte in beslag nemen. Een windturbinepark wordt vooral heel groot omdat de windturbines veel ruimte nodig hebben om goed in de wind te staan. Bovendien wordt het landschap aangetast door de bouw van deze parken. Voor de bouw van windturbineparken is veel geld nodig, en het rendement van die windturbines is niet heel groot. Toch denken wij dat windenergie wel een rol kan gaan spelen in de toekomst, al zal het niet zo’n heel grote zijn. Geothermische energie Water wordt door geothermische energie verwarmt door de hogere temperatuur die voorkomt in aardkorstgedeelten op niet hele grote diepte. In sommige vulkanische gebieden neemt de temperatuur 200°C per km diepte toe. In niet-vulkanische gebieden kan dat 30°C per km zijn. Hiernaast is een voorbeeld van een warmtepomp met verticale aardwarmtewisselaar. Op dezelfde manier kan er ook gekoeld worden.Dit gebeurt door de warme vloeistof of het koelmiddel door een koele grondlaag te pompen. Op die manier wordt een ecologisch alternatief geboden voor de klassieke airconditioning. De warmte word afgegeven aan de aardlagen en de koelvloeistof wordt koeler. Ook een voordeel is dat 1Kw stroom in staat is om 4Kw warmte naar een hoger niveau te verplaatsen, het levert dus meer op. Voor- en nadelen Er zijn bijna geen nadelen aan geothermische energie. Het enige wat je als nadeel kan zien is dat het systeem duurder is om aan te leggen dan een gewoon verwarmingssysteem. Wel zijn er veel voordelen. Ten eerste zijn geothermische installaties eenvoudig van opzet. Ze bestaan uit een verticale of horizontale ondergrondse leiding, waardoor een vloeistof wordt gepompt door een warmtepomp, en werken dus zo praktisch onderhoudsvrij (zie afbeeldingen vorige pagina). Ten tweede kunnen geothermische installaties over bijna de gehele wereld ingezet worden. De drijvende kracht achter een geothermische installatie is de warmtepomp. Deze werkt elektrisch (geen vlam), geluidsarm en zonder uitstoot van gassen. Het gebruikt ook het minste energie van alle soorten verwarmingssystemen.(Tot meer dan 400%) Ook kunnen geothermische niet alleen verwarmen maar ook afkoelen. Bovendien is geothermische energie bijzonder milieuvriendelijk. Geothermische installaties verbruiken veel minder fossiele brandstoffen, omdat enkel de warmtepomp elektriciteit verbruikt. Dit alles maakt van geothermische energie de energiebron van de toekomst. Waterstof Waterstof wordt al jaren bestempeld als de ideale opvolger van fossiele brandstoffen. Het verbranden ervan levert immers alleen schoon water op. Waterstof is een stof waarbij veel energie vrijkomt als je hem verbrandt. In principe kun je dus machines aandrijven op waterstofenergie. Hiervoor moet je echter wel waterstofgas hebben, waarbij het probleem is dat deze gewonnen moet worden voor je het kunt gebruiken. Je kunt ook niet direct waterstof met zuurstof laten reageren, want dat geeft een explosie. Momenteel wordt 96 procent van alle waterstof uit aardgas geproduceerd. Hiermee draagt de productie dus bij aan milieuproblemen als het versterkte broeikaseffect. Gelukkig zijn er ook andere manieren om waterstof te produceren. De eenvoudigste manier om waterstof te produceren is door elektrolyse. Hierbij wordt water onder invloed van elektrische stroom omgezet in waterstof en zuurstof. Voor deze manier is wel veel energie nodig. Een andere methode is die van het thermochemische proces. Door de hoge temperatuur van de kerncentrale kan met behulp van diverse chemische methoden, bijvoorbeeld met zwavelzuur en jodium, water omgezet worden in waterstof en zuurstof. Dit is mogelijk door een waterstoffabriek naast de kerncentrale te bouwen. Wel is het zo dat voor deze manier kernreactoren van de vierde generatie nodig zijn. Over de verschillende soorten generaties kernreactoren vertellen we meer bij het stuk over kernenergie. De productie van waterstof uit biomassa is ook mogelijk maar bevindt zich nog in een ontwikkelingsfase. Voor- en nadelen Het belangrijkste voordeel van waterstof is dat de verbranding ervan alleen schoon water oplevert en dus geen schade toebrengt aan het milieu. Een nadeel is dat waterstof altijd gemaakt zal moeten worden. Als de niet-fossiele productie van waterstof zich zo ver heeft ontwikkeld dat het minder energie-intensief is, kan waterstof in de toekomst een hele grote rol gaan spelen.
Zonne-energie Zonne-energie is een alternatieve energievorm die eigenlijk al heel lang toegepast wordt. Zonne-energie zorgt namelijk ook voor het groeien van gewassen e.d. Het wordt echter nog niet heel lang gebruikt voor andere doeleinden. Ook is zonne-energie eigenlijk de kracht achter water-, en windenergie. Door verdamping komt water terecht in rivieren, waar de energie wordt opgewekt. Wind ontstaat door temperatuurverschillen, dus is ook te danken aan de zon. De zonnepanelen werken door middel van een vrij ingewikkeld systeem, genaamd fotovoltaïsche omzetting (v. Gr. foto=licht en volta=stroom), oftewel, de omzetting van licht naar elektriciteit. De meeste zonnecellen, of PV-cellen, zijn gemaakt van silicium. De zonnecel bestaat uit twee lagen, een positieve en een negatieve laag. Doormiddel van licht, wordt er een brug gemaakt tussen beide lagen, waardoor er een stroom gaat lopen tussen de twee lagen. Het gebruik van zonne-energie staat nog in de kinderschoenen, en is te duur voor de grote energie bedrijven om tot een grootschalige productie te komen. Dit komt door het feit dat de energiedichtheid niet erg groot is. De energiedichtheid is de hoeveelheid die per vierkante meter per tijdseenheid op het oppervlak valt. Daarom heb je een enorm oppervlak nodig om een redelijke hoeveelheid zonne-energie te “oogsten” Voor landen waar de zon bijna de hele dag schijnt, bestaat ook een andere, betere technologie: geconcentreerde zonne-energie, of CSP, Concentrating Solar Power. Hierbij worden spiegels gebruikt om zonnestralen te weerkaatsen naar een klein oppervlak, waardoor je een hele hoge temperatuur krijgt. Met die hoge temperatuur wordt stroom opgewekt. Deze CSP technologie is goedkoper dan de PV technologie. In Nederland en België worden nu voornamelijk twee methodes gebruikt: De zonneboilers, en de zonnepanelen met fotovoltaïsche cellen. PV-cellen dus. Voor- en nadelen Zoals gezegd heb je voor een beetje energie een groot oppervlak nodig, waardoor het in onze dichtbevolkte wereld erg moeilijk wordt een groot gebied hiervoor vrij te maken. Ook zijn de kosten een groot nadeel. Zonnepanelen zijn erg duur, dus niet iedereen kan ze zich veroorloven. In het dossier Zonne-energie op de website van VROM staat het volgende: “De terugverdientijd van uw investering ligt op dit moment nog tussen de 20 en 30 jaar.” Hierdoor is het minder aantrekkelijk voor veel mensen. Zonne-energie is ook niet helemaal te vertrouwen. Als je als grote stad afhankelijk bent van zonne-energie, en het is bewolkt, heb je een probleem. Daarom is zonne-energie wel een energiebron die we kunnen gebruiken, maar niet als belangrijkste. Energie uit water Ook water bevat energie. In water zitten twee verschillende soorten energie, namelijk kinetische energie en potentiële energie. De kinetische energie wordt gebruikt om een beweging in te zetten, zoals bijvoorbeeld het vormen van golven. De potentiële energie is een energie die opgeslagen zit in het water en eigenlijk niet gebruikt wordt. Het wordt pas gebruikt als het water begint te stromen, waardoor het kinetische energie wordt. De energie uit water wordt opgewekt in waterkrachtcentrales. Zo’n waterkrachtcentrale bestaat uit een grote dam die in een rivier geplaatst is, waardoor het water niet verder kan stromen en er een waterreservoir ontstaat. Het water in het waterreservoir wordt door een drukleiding naar beneden geleid. Het water maakt dan een vallende beweging, en door deze beweging zet het water een turbine in beweging. Deze turbine zet de energie van het vallende water om in mechanische energie, waarmee een generator in beweging wordt gezet. In deze generator draait een koker, waardoor een aantal magneten in de generator gaan roteren. Wanneer deze magneten langs koperen spiralen komen, wordt er een magnetisch veld gecreëerd, dat bijdraagt aan de productie van elektriciteit. Versnellingstransformers zorgen er dan voor dat het voltage van de elektriciteit toeneemt, tot het niveau dat nodig is voor het transport naar bijvoorbeeld een stad. Na dit proces wordt de elektriciteit via hoogspanningskabels naar de steden getransporteerd en wordt het water afgevoerd naar meren, beken of rivieren. Hydro-elektrische kracht Hydro-elektrische kracht is elektriciteit die geleverd wordt door opgewekte energie van vallend of stromend water. Hydro-elektrische kracht is een zogenaamde hernieuwbare energiebron. Dit komt er op neer dat de bron die de energie levert, hernieuwd kan worden. In tegenstelling tot niet hernieuwbare bronnen, zoals ruwe olie, zal er altijd water op aarde zijn. Water kan weer hernieuwd en gebruikt worden nadat het gebruikt is voor de opwekking van energie. Dat is niet het geval bij ruwe olie, want om via ruwe olie elektriciteit op te wekken, neemt veel tijd in beslag. Ook kan je deze brandstof niet meer op die manier gebruiken als het eenmaal als brandstof gebruikt is. Energie uit getijden en golven Het is ook mogelijk om elektriciteit op te wekken door middel van de getijden en de golven. Twee keer per dag wordt het vloed en stroomt het water dus naar het land. Dit water kan turbines in beweging zetten die dan elektriciteit opwekken. Dan gaat de opwekking van energie via dezelfde manier als met de waterkrachtcentrale. Het opwekken van elektriciteit op deze manier wordt nog niet veel gebruikt, omdat er weinig geschikte plaatsen zijn om een centrale te bouwen waar men energie uit getijden en golven kan opwekken. Er zijn echter wel enkele centrales, waarvan de grootste in Frankrijk en Canada staan. Deze manier van energie opwekken is nog niet effectief, en zal ook in de toekomst niet veel kunnen bijdragen aan het opwekken van elektriciteit. Maar waterkracht zelf kan wel degelijk een goede bijdrage leveren aan het totaal aan opgewekte energie.
Kernenergie Kernenergie is een gevoelig politiek onderwerp. Dit komt onder andere door de ramp van Tsjernobyl in 1986, die een grote invloed heeft gehad op het internationale beleid van kernenergie. De recente uitspraken van Blair, Merkel en staatsecretaris Van Geel van Milieu over de noodzaak om meer gebruik van kernenergie te maken, hebben de discussie echter weer doen oplaaien. Een kerncentrale werkt voor het grootste gedeelte als een gewone elektriciteitscentrale. Het bijzondere aan de kerncentrale is dat deze als warmtebron een kernreactor heeft, die de energie uit atoomkernen benut. Deze energie uit de atoomkernen komt tijdens kernreacties vrij. In de praktijk worden alleen uranium-isotopen in kernreactoren gebruikt als brandstof. Uranium, zoals dat in de natuur wordt aangetroffen, is een mengsel van twee soorten uranium, namelijk U-235 en U-238. Voor het kernsplijtingsproces wordt voornamelijk U-235 gebruikt, omdat deze vorm splijtbaar is. Links staat een figuur afgebeeld, waarin een kernsplijting duidelijk wordt weergegeven. Een neutron wordt links in de kern geschoten, waardoor de kern in tweeën splijt. Er ontstaan dan kernen van nieuwe atomen, de splijtingsproducten. Er blijft minimaal één neutron over om weer een ander U-235 kern te splijten, zodat een soort van kettingreactie ontstaat. Je kunt de verschillende types van kernreactoren onderverdelen in vier generaties. De eerste generatie is van veertig jaar geleden. De meeste reactoren die er nu zijn, behoren tot de tweede generatie. Bijvoorbeeld in Japan en Finland zijn ze reactoren aan het bouwen die een stuk veiliger zullen zijn, de derde generatie. Dit komt vooral doordat deze reactoren simpeler gebouwd zijn. Er zijn verschillende typen die horen bij de vierde generatie. Voornamelijk zijn dit typen waar geen ongeluk mee kan gebeuren, omdat de kernreactor niet smelt als de koeling wegvalt. Ook produceren deze reactoren minder kernafval. De vier soorten genarties. Van links naar rechts: vroege prototypes, commerciële stoomreactoren, geavanceerde krachtwatereactoren en gasgekoelde reactoren. Voor- en nadelen Een groot voordeel van kernenergie is dat er bij het proces geen koolstofdioxide en nauwelijks andere schadelijke stoffen vrij komen. Ook is voor kernenergie weinig grondstof nodig voor meer energie, in vergelijking tot koolstof, aardolie en aardgas. Als je kernenergie vergelijkt met andere alternatieve energiebronnen, zie je grote verschillen. Als je Nederland helemaal wilt voorzien van energie heb je of 72 kernreactoren nodig, of 116000 windturbines. Een ander voordeel is dat waterstof kan worden gemaakt met behulp van kernenergie. Dit heet ook wel het thermochemische proces en kan een oplossing zijn voor het maken van waterstof. Er zijn ook nadelen aan kernenergie, zoals radio-actief afval en de kans op een ongeluk. Eigenlijk is de kans op een ongeluk als in Tsjernobyl bijna onmogelijk geworden door de strenge veiligheidseisen. De terroristen krijgen het ook moeilijk, omdat een kerncentrale als Borselle een neerstortend vliegtuig kan weerstaan. De kerncentrale is namelijk zo klein, dat hij onmogelijk door het hele vliegtuig geraakt kan worden. Het probleem van het radio-actieve afval is het moeilijkst, want het duurt honderden jaren totdat het onschadelijk is geworden. Aan dit probleem wordt hard gewerkt, maar er is nog geen volledige oplossing, Internationaal vinden deskundigen en overheden de ondergrondse opslag van radioactief afval de veiligste oplossing. Kernfusie Kernfusie is de energiebron van zon en sinds wetenschappers dat weten proberen we al om kernfusie in elektriciteitscentrales te gebruiken. In een fusie-reactor smelten lichte atoomkernen (isotopen van waterstof) samen, waarbij veel energie vrij komt. Het fusie-proces vindt plaats bij de extreem hoge temperatuur van 150 miljoen graden. Bij zulke hoge temperaturen vormt materie een plasma, een heet gas van geladen deeltjes. Een plasma kan worden opgesloten in een ringvormige reactor, waarin het met magneetvelden wordt vastgehouden. De energie die vrijkomt bij de fusie-reactie kan worden gebruikt om elektriciteit op te wekken, of om bijvoorbeeld waterstof te maken. In Frankrijk wordt momenteel de 2e experimentele kernfusiereactor in de wereld gebouwd, de ITER. Met deze nieuwe reactor moet het mogelijk worden om economisch rendabel te worden. Dat wil zeggen dat het proces meer energie oplevert dan dat er in wordt gestopt. Daarvoor moet wel eerst veel onderzoek worden gedaan. Daarom werken bij ITER mensen van uit de hele wereld samen. Voor- en nadelen Fusie heeft belangrijke positieve milieu- en veiligheidseigenschappen. Omdat fusie geen kettingreactie is, kan de reactie niet uit de hand lopen. Het eenvoudig stoppen van de brandstoftoevoer is genoeg om de reactie snel te stoppen. De brandstoffen, deuterium en lithium, zijn beide voor iedereen beschikbaar, en in voldoende mate aanwezig voor miljoenen jaren energievoorziening. Fusie produceert geen broeikasgassen. Het fusieproces zelf produceert alleen helium, een onschadelijk gas. Het enige wat je als een nadeel zou kunnen zien is dat er toch zeer kleine hoeveelheden licht radioactieve stoffen namelijk radioactief tritium, dat in de reactor uit lithium wordt gemaakt. Maar omdat het tritium in de centrale zelf wordt gemaakt, is er geen vervoer van radioactieve brandstoffen nodig buiten de centrale. En omdat steeds maar weinig tritium nodig is, kan de hoeveelheid die in de centrale aanwezig is zo laag mogelijk worden gehouden. Ook het wandmateriaal van plasmavat wordt radioactief, maar dat verdwijnt grotendeels na zo'n 50 jaar. Er is dus geen belasting voor toekomstige generaties. Biomassa (miljoenen m3) 1999 2000 2001 2002 2003
Gewonnen 163 162 164 169 173

benut 118 119 118 128 117
gefakkeld 45 43 46 41 56
Bij biomassa centrales wordt de energie die is opgeslagen in biomassa omgezet in elektrische energie of andere bruikbare energie soorten. Biomassa kan je onderverdelen in 4 verschillende soorten: afval, hout, biogas en stortgas. Afval bestaat voor ongeveer 60% uit organisch afval gemaakt van natuurlijke producten. Zoals gft, papier en afvalhout. Hout wordt gebruikt in huizen voor kachels (80%) en in de industrie. Ook al is het moeilijk te zeggen hoe veel energie er bespaard wordt door het gebruiken van hout, omdat het gebruik zeer verschilt per openhaard. Toch kan worden gezegd dat de verbranding van organisch afval en hout de grootste bijdrage levert aan de energiebesparing. De bijdrage van biogas is maar klein. Biogas (vooral methaan) komt vrij bij de vergisting van slib van rioolwaterzuiveringen en kan worden gebruikt in gasmotoren van elektriciteitscentrales en in speciale verbrandingsmotoren voor andere doeleinden. Vergisting van gft is ook mogelijk. In Tilburg is een vergistinginstallatie in aanbouw, voor de vergisting van 50 kiloton gft per jaar en er zijn plannen voor een vergistinginstallatie in Lelystad voor 35 kiloton gft. Stortgas ontstaat in stortplaatsen door de afbraak van organisch materiaal en bestaat hoofdzakelijk uit methaan (55%) en koolstofdioxide. Stortgas wordt al op 21 stortplaatsen benut voor de productie van elektriciteit, warmte, aardgas en ruw gas voor de industrie. Het winnen van deze gassen is makkelijk omdat het al verplicht is om een dak boven stortplaatsen te hebben om vervuiling van het grondwater te voorkomen. Uiteindelijk zal er echter steeds minder gas worden gewonnen omdat het afval steeds minder organisch afval zal bevatten. Maar het winnen van stortgas blijft erg goed voor het milieu, niet alleen omdat er fossiele brandstoffen worden bespaard, maar ook omdat het gas dat het meest wordt opgevangen een gas is met een zeer sterk broeikaseffect. De grootste toename in het gebruik van biomassa wordt verwacht in het op grote schaal benutten van organisch afval en hout. Een mogelijkheid is om het te gebruiken in energiecentrales omdat dit ook economisch aantrekkelijk is. Voor- en nadelen Nadelig aan energie uit biomassa is dat de centrales meer ruimte innemen dan centrales op fossiele brandstoffen en als er speciaal gewassen gekweekt gaan worden voor biomassacentrales kan dit ten koste gaan van landbouwgrond. Maar er zijn vooral voordelen. Het grootste voordeel is wel dat er niet meer CO2 vrij komt dan dat er eerst door de natuur is opgenomen zoals te zien in het plaatje over de kringloop van CO2. Het opvangen van methaangas is zelfs dubbelgoed voor het milieu omdat hierbij dit ernstige broeikasgas wordt opgevangen waarmee voorkomen wordt dat het in de lucht komt en er worden fossiel brandstoffen mee gespaard. De grootste toename in het gebruik van biomassa wordt verwacht in het op grote schaal benutten van organisch afval en hout. Een mogelijkheid is om het te gebruiken in energiecentrales omdat dit ook economisch aantrekkelijk is. Conclusie Wij zijn het er mee eens dat kernenergie op dit moment, het enige alternatief is dat op grote schaal de energie uit fossiele brandstoffen kan vervangen. Andere vormen van duurzame energie zoals wind- en zonne-energie kunnen volgens ons op korte termijn slechts een aanvullende rol spelen. Willen de landen die akkoord zijn gegaan met het Kyoto-protocool hun doelstellingen halen, dan is kernenergie bijna onvermijdelijk. Kernenergie is een milieuvriendelijke oplossing, maar het kernafval blijft een groot probleem. Dit probleem wordt echter kleiner en is te overzien. Kernfusie blijft voorlopig een belofte. Op zijn vroegst rond 2050 kan daarvan een bijdrage worden verwacht, als het ooit lukt. Bronvermelding Gebruikte internetbronnen: - www.kernenergie.nl/ - www.duurzame-energie.nl/ - www.vrom.nl - www.energie.nl - members.lycos.nl/ - www.fusie-energie.nl/ - www.elsevier.nl Overige gebruikte bronnen: - krant: NRC Handelsblad - krant: De Telegraaf - tijdschrift: Elsevier