Boekgegevens
Titel: Waar was je nou
Auteur: K. Schippers (Gerard Stigter)
Genre: Psychologische roman
Eerste druk: 2005
Uitgeverij: Em. Querido’s Uitgeverij B.V., Amsterdam
240 pagina’s.
Algemene informatie
Zolang als ik me kan herinneren heb ik me verdiept in de spannende en surrealistische (kinder)boeken. Bij mij wordt altijd interesse gewekt wanneer een situatie beschreven wordt die niet in onze werkelijkheid past. Een van de boeken die mij indertijd veel leesplezier heeft bezorgd was Thea Beckmann’s ‘Kruistocht in spijkerbroek’. Hierin maakt een jongen uit de twintigste eeuw een tijdreis naar het Keulen van de 13e eeuw.
Het leek mij heel interessant om te kijken in hoeverre een dergelijk onderwerp in de moderne literatuur past. Helaas waren er niet veel boeken beschikbaar waarin deze abstracte vorm van reizen behandeld wordt, toch heb ik er een kunnen vinden…
In ”Waar was je nou” komt hoofdpersoon Ruud op straat te staan. Hij gaat na een nacht met zijn ex-geliefde even wat broodjes halen. Hij heeft geen sleutel bij zich en bij terugkomst blijkt Slim, zijn ex-geliefde, weggegaan. Omdat hij toch bezig was de inboedel van zijn overleden moeder uit te zoeken in het ouderlijk huis, gaat hij daarheen. Wat Ruud, die zelf een fotozaak heeft, bijzonder boeit zijn de foto’s die zijn moeder maakte. Zijn moeder maakte van de meest gewone, nutteloze dingen een foto, iets wat Ruud zelf nooit gedurfd heeft. Bovendien voeren de foto’s Ruud in gedachten terug naar de wereld van vroeger met zijn, door de afstand in tijd, vergulde herinneringen.
Maar niet alleen in gedachten wordt Ruud teruggevoerd. Nee, waar hij in deze moderne wereld wordt buitengesloten, daar kan hij via de foto binnendringen in de wereld van het verleden.
Als Erik in het kleine insectenboek van Bomans, treedt hij zijn ”Wollewei” van het verleden binnen. Leert Erik veel over de mensen doordat de dieren hun eigenschappen laten zien, Ruud beleeft vooral de vreugde van de Aha-erlebnis: zo fijn was het. Ook al beleeft hij het verleden met de kennis van de volwassene die zich er steeds van bewust is dat hij uit een latere wereld komt, het levert hem geen nieuw inzicht in het verleden op. Wel weemoed; naar de nogal vreemde relatie met zijn moeders vriendin Chris bijvoorbeeld. Enige erotisch getinte momenten uit zijn herinneringen met Chris beleeft hij zelfs opnieuw.
Dat levert zo veel vreugde op, dat hij graag iets tastbaars uit het verleden wil meenemen naar het heden: de papegaaienbroche van zijn moeder, die Chris ook gedragen heeft. Hij laat daar in het verleden speciaal een replica van maken omdat hij niets aan het verleden mag onttrekken; het moet blijven zoals het was. Maar ondanks dat blijkt het onmogelijk om met de papegaaienbroche de grens naar het ’nu’ over te steken. Blijkbaar mag je wel naar het verleden kijken, maar er niets uit meenemen.
Dan blijft er maar één weg over: buitengesloten in het heden, vertederd door de roze wolk van het verleden, blijft hij dan maar in vroeger tijden; zijn zus Trudy achterlatend met een foto van hem en Chris aan het strand.
K. Schippers, Pseudoniem van Gerard Stigter, schrijft gedichten, verhalen, beschouwingen en romans. Naast zijn literaire werk schrijft hij als Gerard Stigter reclameteksten. Zijn werk is nauw verbonden met de beeldende kunst uit de jaren zestig die zelf grotendeels teruggaat op de dadaïstische kunst uit het begin van de twintigste eeuw. Hij probeert op die manier de scheiding tussen kunst en werkelijkheid op te heffen. Verschillende bundels getuigen van zijn affiniteit met het 'nieuwe realisme'. Hij probeert op verschillende manieren de werkelijkheid te verijlen om zo de lezers de mogelijkheid te bieden de dingen opnieuw echt te zien.
Ook in ‘Waar was je nou’, waarvoor hij in 2006 de Libris-prijs ontvangen heeft, zoekt Schippers steeds deze grens op.
Roman analyse
Titelverklaring
De titel van de roman is ook de titel van het laatste hoofdstuk. Op de voorlaatste pagina neemt Ruud vanuit het verleden telefonisch contact op met het huis waar zijn moeder in heeft gewoond. Zijn ex-geliefde Slim neemt de telefoon op en antwoordt met de woorden: “Waar was je nou?” (p. 239).
Ze had ook kunnen vragen : “Waar ben je nou?” Verleden en heden lopen in deze roman constant door elkaar heen. Eigenlijk bedoelt ze te vragen: “Waar ben je al die tijd geweest?”.
Tijd, ruimte en vertelperspectief
In het verleden van de foto’s wordt waarschijnlijk gesproken over de periode van de veertiger en vijftiger jaren. Dat zijn de jaren waarin Ruud met zijn familie de vakantie doorbrengt in een kustdorp (Zandvoort ligt het meest voor de hand) Op p. 119 heeft de vader van Ruud het over de legendarische voetballer Bep Bakhuys en zijn miraculeuze kopbaldoelpunt tegen de Belgen. Dat gebeurde op 11 maart 1934. Hij zegt dan dat dit “jaren geleden is.”
Ook ziet de kleine Ruud speelfilms van George Formby in de Amsterdamse bioscoop “West End” (die gesloten werd in 1961). Ruud is op dat moment een jongetje dat nog niet naar het voortgezet onderwijs gaat en waarschijnlijk zo’n elf jaar oud is.
In het heden is Ruud een vijftiger, dan speelt het heden dus ongeveer veertig jaar later dan het heden. Ook de Blauwe Tram die van Amsterdam naar Zandvoort reed, werd in 1961 uit de dienst genomen.
Wanneer we de tijd van het verleden dus op de vijftiger jaren stellen, dan kan het heden worden gesitueerd in de negentiger jaren: er zijn Turkse gastarbeiders, er wordt gesproken over een straatbeeld met moskeeën.
Maar daar staat een heel ander gegeven uit de roman tegenover. Op bladzijde 109 staat dat de violist altijd graag naar dierentuinen ging. Zo had hij ook Sneeuwvlok, de albino –gorilla in de zoo van Barcelona gezien, maar zo staat er in de tekst “nu is het dier overleden.” Sneeuwvlok overleed in november 2003. Daarmee komt ook de onderbouwing van de negentiger jaren weer onder druk te staan.
Dit is een voorbeeld van de vele onduidelijkheden van dit boek, misschien zo bedoeld, maar misschien ook een rekenfoutje.
Het heden speelt zich af in Amsterdam West, er worden wel verschillende plaatsen in de stad (het huis van Ruud en van diens moeder, de fotozaak van Ruud, Artis), maar de verschillen tussen deze afstanden zijn zeer klein.
Ook in het verleden spelen bepaalde delen zich in deze stad af, maar ook in Zandvoort in het gehuurde vakantiehuis en in het Empire Hotel.
De vertelwijze van de roman is nogal gecompliceerd.
Een deel van het verhaal wordt verteld door Ruud, de hoofdfiguur, in de ikvorm. Het zijn voornamelijk de stukken dat hij in het heden leeft en de eerste twee keer dat hij via de foto’s naar het verleden reist.
Maar er zijn ook stukken vanuit een auctoriaal perspectief wanneer Ruuds zus (Trudy) en zijn ex-vriendin Slim gebeurtenissen beleven, waar Ruud niet bij aanwezig is.
Op een zeker moment keert Ruud weer terug naar het verleden om er de broche die hem dierbaar is op te halen en het is dan opvallend te constateren dat het perspectief ook naar een hij-verteller verschuift. Er komt afstand tussen de verteller en het heden.
Personages
Ruud: is een onzekere, wispelturige man. Hij is een geniaal fotograaf, maar uit angst voor succes heeft hij een fotowinkel in plaats van echt foto’s te maken. Dit wordt door Slim als volgt beschreven: “Zo zijn ze. En ze zien hun eigen mogelijkheden niet. Je broer kan prachtig fotograferen, lukt het niet meteen dan begint hij een fotozaak. […] Kwam hij eindelijk los van z’n ouders, die durfden hun liefde voor het beeld niet te volgen, en dan schrikt hij voor z’n eigen talent terug.” (p. 46).
Hij leeft een beetje in zijn eigen wereld, en wanneer hij terug in de tijd kan stappen vindt hij dit heel fijn. Hij heeft bovendien geheime gevoelens voor een vriendin van zijn moeder, Chris, die alleen in het verleden voorkomt.
- Slim: is een ex-vriendin van Ruud. Wanneer het verhaal begint hebben ze elkaar na een lange tijd weer gezien en bleef zij bij hem overnachtten. Zij is een extrovert, nogal jongensachtige vrouw die Ruud als haar minnaar beschouwt.
- Trudy: is de zus van Ruud. Ze is psychiater en erg betrokken met de rationele kant van het leven. Ze gelooft Ruud ook niet wanneer hij zijn ontdekking aan haar vertelt en wanneer ze samen naar het verleden gaan probeert ze dat later goed te praten (“Trudy helpt me overeind, ‘had wel willen weten hoe het verderging,’ lacht ze. En meteen daarna, heel streng, ‘wil je dit nooit meer doen.’
‘Wat.’
‘Me zo’n verhaal vertellen dat het net lijkt of het echt is. […]’
‘Nou vertellen…’
‘Ja, vertellen,’ zegt ze woedend.” (p. 86)).
- Chris: is een vriendin van Ruud’s moeder. Ruud en zij voelen zich tot elkaar aangetrokken, wat een beetje twijfelachtig is aangezien ze bijna dertig jaar in leeftijd schelen. Ze is een liefhebbend en extrovert persoon (“haar brede neus, het dansende haar, niets getemd, zo wild, zo wijd, een zigeunerin.” (p. 67)).
Thematiek
Het thema reizen komt in ‘Waar was je nou’ minder sterk terug dan in de voorgaande boeken. Het tijdreizen is nodig om het verhaal in het verleden toe te lichten en daardoor van essentieel belang, maar op het reizen zelf wordt niet echt diep ingegaan.
Ik denk dat het boek draait om het verschil tussen iets dat is en iets dat wérkelijk is. Wanneer je een foto in je hand hebt beeldt deze een situatie af, maar ís het niet de werkelijke situatie. Iedereen kent wel het verlangen op een bepaalde plaats terug te zijn na het zien van een foto, voor Ruud is dit mogelijk geworden. Het verband tussen dit verlangen en de onmogelijkheid ervan wordt reeds in het begin van de roman geschetst: “Ze zijn echt in Indië, niet meer in m’n studio, perfect, al afgedrukt. Een foto met geluid, die bestaat niet, hier wel. […] Vier decors, kies maar, allemaal Indonesisch. Daar komen ze voor. Iedereen wil het verleden in. Vanmiddag wil ik het niet langer meemaken.” (p.21).
Deze nostalgische gevoelens spelen nog een tweede rol: Schippers laat Ruud optreden als een man die probeert te vluchten voor zijn verplichtingen; hij verlangt naar het zorgeloze leven van een kind en verkiest dit uiteindelijk ook boven zijn echte leven.
Beoordeling
Aangezien ‘Waar was je nou’ een behoorlijk recent geschreven boek is, zijn er veel recensies en meningen over te vinden. Ik heb de, in mij ogen, twee uiterste gekozen.
Trouw, juni 2005, T. van Deel
Als Ruud in de woning van zijn overleden moeder oude foto's tegenkomt, gebeurt er iets raars: hij stapt terug in de tijd. Zo roept K. Schippers het verleden op: alsof het het heden is. De romans van K.Schippers laten zich wel enigszins samenvatten, maar ze onttrekken zich door hun onverwachte en voortdurend speelse en beschouwelijke opzet aan een duidelijke karakteristiek. Wie ze leest gaat zelf een avontuur aan, dat zich bladzij na bladzij in de taal zelf afspeelt, ook in de gebeurtenissen natuurlijk, in de scènes, de dialogen, maar in laatste instantie zijn de woorden voor het geheel van het verhaal verantwoordelijk.
Als dit weinig aantrekkelijk klinkt, wil ik er meteen aan toevoegen dat Schippers belangrijke thema's op een heel eigen manier tot uitdrukking brengt.
Niet realistisch, wel overtuigend. Zo heeft hij eerder, in 'Eerste indrukken', een vierjarig meisje opgevoerd dat niet van taal gebruik wil maken, omdat taal haar zou verwijderen van de werkelijkheid. Ook aan zijn nieuwste roman, 'Waar was je nou', ligt een denkbeeld ten grondslag, namelijk dat het mogelijk moet zijn via een truc alsnog in het verleden terug te keren en de tijd te herhalen.
[…]
'Waar was je nou', prachtige titel, is een originele variant op het aloude zoeken naar de verleden tijd, hier teweeggebracht door de fotografie.
[…]
De kracht waarmee Schippers het verleden en de jeugdliefde doet herleven, is haast lichamelijk voelbaar. Dat heeft te maken met het gebruik van de tegenwoordige tijd, die in deze roman ook inderdaad de verleden tijd tegenwoordig stelt. Dan zijn mensen 'tipsy van de bowl' of wordt het strand in schilderkunstige termen beschreven als: "Pointillisme van jurken en jasjes, en vergeet het frêle geweld van de bikini's niet.".
De kern van de zaak is dat de roman iets over moet doen, moet inbreken in de tijd, waardoor de vroegere ervaring weer present wordt. "Iets wat zich niet kan herhalen, herhaalt zich, hij ligt naast haar, armen om hem heen."
Hoe Schippers dit idee verhalend heeft gemaakt, is een wonder op zichzelf. Hij gebruikt er foto's bij, de Kodak van Ruuds moeder, familieleden, een plotseling opgedoken vroegere geliefde; alles werkt mee om de tijd te laten kantelen naar toen, naar dat ultieme moment met de vriendin van zijn moeder, Chris.
Het proza van Schippers is boordevol details en dringt eigenlijk pas langzaam tot je door. Het laat ook veel onuitgesproken, waardoor het een dichtheid krijgt die contrasteert met de ogenschijnlijke helderheid. "Niet te dichtbij een voorval komen, anders beschadig je het." Een opmerking die de hele onderneming van deze roman schraagt.
De herschepping van de verleden tijd in taal is Schippers fenomenaal gelukt. Zijn tastende, maar treffende evocaties van wat foto's aan seconden van het mensenleven vastleggen, een seconde met een verleden en een toekomst, zijn literatuur van de hoogste orde. Daarom wordt geschreven.
Recensieweb, september 2005, Henk Bergman
Normaliter kost een roman van 240 bladzijden me vijf à zes uur zuivere leestijd. Bij Waar was je nou bleef ik ruim boven dat gemiddelde, maar bovendien verliep er aanzienlijk meer tijd tussen de eerste en de laatste pagina dan ik gewend ben. Met andere woorden: het boek kostte me per bladzijde een grotere leesinspanning dan gewoonlijk en ik heb het ook veel vaker weggelegd en later weer opgepakt dan ik normaal doe. Zegt dat iets over de inhoud? Ja, natuurlijk. Irritant is het beste woord dat ik kan bedenken. Waar was je nou is een irritant boek. Maar net als irritante mensen kunnen irritante boeken toch ook goed zijn voor aardige momenten.
Het verhaal? Vraag me niet het na te vertellen – ondanks mijn meer dan gemiddelde inspanning.
[…]
Hoewel: op dat moment – we zitten rond pagina 30 – ben je al wat achterdochtig geworden. Waarom kan Schippers geen normale zinnen schrijven? Waarom al dat associatieve gedoe? Vanwaar die drang om de lezer suf te beuken met niet terzake doende gedachten en details?
Je bange vermoedens komen helaas uit.
De rest van het verhaal – en laat ik daar duidelijk over zijn: voor mij moet een roman ‘een verhaal’ met een kop en een staart hebben – loopt als zand tussen je vingers weg.
[…]
Over hun motieven, hun rol in Ruud’s leven (of beter: hoe hij die rol waardeert) worden we niets wijzer – dat vindt Schippers niet nodig. Hij sleept ons wel mee in een oneindige reeks van mistige, betekenisloze observaties – en denkt kennelijk dat hij ons daar een plezier mee doet. Zeker, ook onscherpe foto’s kunnen iets zeggen of duidelijk maken. Maar na vier of vijf vraag je toch: waar blijven nou de wél gelukte exemplaren?
Ik zei al: ook irritante boeken kunnen aardige momenten hebben. En die heeft Waar was je nou zeker. Sommige beschrijvingen van Schippers (bijvoorbeeld over een dagje aan het strand of een bezoek aan de bioscoop) zijn raak. Daar kon ik om een of andere reden mijn irritatie over de overmaat aan details en zijsprongetjes even van me af zetten. Een verademing: voor een paar bladzijden verlost van de onzekerheid waar de schrijver je permanent in laat verkeren. Even geen invuloefening waarin je al die observaties van een betekenis moet voorzien omdat je anders elk houvast verliest.
Voor mij kwam daar nog iets bij. Ik ben elf jaar jonger dan K. Schippers (die eigenlijk Gerard Stigter heet), maar opgegroeid in dezelfde buurt als hij: Amsterdam West. Dus als hij schrijft over bioscoop West End, snackbar Marja (waar je gratis mayonaise of piccalilly bij je patat kreeg) en de Blauwe Tram (die van Amsterdam naar Zandvoort reed) weet ik precies waar hij het over heeft. Ook voor mij zijn dat herinneringen waar ik via een foto zo weer kan binnenstappen. Precies op die momenten vond ik Waar was je nou leuk om te lezen. Maar mag ik die oneerlijke voorsprong op andere lezers wel meetellen?
Voor mij was Waar was je nou een kennismaking met de romans van K. Schippers. Je moet van zijn aanpak houden – dat is zeker. Zo ver ben ik na één boek nog niet. Vooralsnog heb ik me hoofdzakelijk geïrriteerd en verbaasd. Hoe kan iemand zo onrustig schrijven? Waarom blijft er zoveel in het vage? Hoe kan het dat ik geen enkele grip krijg op wat toch ‘een verhaal van niets’ is? Of beter: waarom is er eigenlijk helemaal geen verhaal? En wat is dat voor schrijver die me dwingt zijn overvloed aan details en gedachten zelf te duiden? Laten we het er maar op houden dat ik gewoon een luie lezer ben.
Het grootste contrast tussen de twee recensies zit in de waardering van de schrijfstijl van Schippers. Vindt de eerste recensent deze “overtuigend” en “haast lichamelijk voelbaar”, de tweede kan het zeker niet waarderen. Hij meent dat er geen structuur in zit, dat Schippers contant onnodige zijsporen inslaat en de gebeurtenissen veel te vaag laat.
Volgens de recensent van de Trouw (en vele met haar) vinden dit juist de kracht van het boek; doordat een hoop zaken niet helemaal helder zijn, kan je daar je eigen invulling aan geven en beleef je zelf het avontuur. Volgens Bergman zorgt dit er alleen voor dat je als lezer extra ingespannen moet lezen en je alsnog geen grip op het werkelijke verhaal krijgt.
Hoewel zijn mening erg uitgesproken is, ben ik het met Bergman eens. Ik vond het een vervelend boek om te lezen, de zinnen zijn in mijn opzicht irritant (kort) geformuleerd, ze lijken soms geen verband met elkaar te hebben en alle nutteloze details storen mij aanzienlijk in het zien van het groter geheel. Ik vind het goed dát hij ervoor gekozen heeft om de zinnen bondig en soms zelfs woordelijk te houden, aangezien je met zijn gedachten meeleest (je denkt immers niet in volzinnen). Dit neemt echter niet weg dat het erg naar leest waardoor ik van mening ben dat hij dit misschien niet het hele boek vol had moeten proberen te houden. Ook vind ik het jammer dat er niet een verschil in taalgebruik van de hoofdpersoon tussen heden en verleden is. In bijvoorbeeld ‘Kinderjaren’ van Jona Oberski is een duidelijk verschil in woordkeuze en opbouw van de zinnen, aangezien het hoofdpersoontje aan het eind van het boek bijna 4 jaar ouder is. In ‘Waar was je nou’ zou het leuk zijn als het omgekeerde effect optrad (immers gaat Ruud terug in de tijd), maar dit heeft Schippers laten liggen.
Ook in Bergmans frustratie over de onzekerheid van Schippers’ bedoelingen kan ik mij vinden. Na het boek gelezen te hebben weet ik nog steeds niet hoe alles geïnterpreteerd moet worden. Op zich is dat een goede zaak, een beetje fantasie gebruiken doet nooit kwaad, maar het begint ergerlijk te worden op het moment dat je over vrijwel iedere zin moet nadenken. En zelf nadat ik dit gedaan heb, is zelfs de grote verhaallijn mij niet compleet duidelijk en dát vind ik irritant.
Dit alles zou nog te verwaarlozen zijn als het Schippers met het onderwerp tijdreizen gedaan zou hebben wat er mee gedaan zou kunnen worden. Helaas heeft hij mij hierin wederom teleurgesteld. De vaagheid van de gebeurtenissen is ook op het reizen zelf van toepassing. Nu is er echter het verschil dat het geen interpretatie van de lezer nodig heeft, maar dat de auteur eenvoudigweg het principe niet voldoende beschreven heeft. Ieder onnozel detail vormt een zijspoor in de roman, maar datgene wat ervoor zorgt dat het überhaupt kan bestaan, wordt nauwelijks toegelicht.
Ofschoon ik ‘Waar was je nou’ niet echt gewaardeerd heb, vind ik toch dat Schippers een behoorlijke prestatie geleverd heeft. Hij heeft het voor elkaar gekregen grote groepen mensen een zo’n tegengestelde mening over het boek te ontwikkelen; sommigen vinden het afschuwelijk, anderen zijn er helemaal weg van. Dit wordt overigens geïllustreerd door het feit dat de roman zowel voor de ‘Gouden Doerian’ als voor de ‘Libris-prijs’ genomineerd werd. Deze laatste heeft Schippers ook gewonnen en schijnbaar zijn er genoeg mensen die onder de indruk zijn van het boek.
Het boek is dan ook behoorlijk vernieuwend: er is haast geen literatuur geschreven over een ‘sciencefiction’ onderwerp als tijdreizen, de stijl is jong, fris en kenmerkend voor de auteur.
De nostalgie van het verhaal sluit aan bij de steeds sneller veranderende maatschappij waarin wij op dit moment leven; velen verlangen terug naar de tijd waarin alles nog zo langzaam ging. Ik verlang alleen dat volgende keer Schippers wat sneller gaat.
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden