Van de koele meren des doods door Frederik van Eeden

Verdiepingsopdracht Fin de siècle (Fanny & De koele meren des doods) 1. Een nerveus gestel De hoofdpersoon Fanny is heel duidelijk een overgevoelige vrouw. Zoals in het verhaal terug te vinden is, brengt muziek Fanny in grote opwinding. Fanny is zeer zenuwachtig, bijna waanzinnig. Niet alleen de muziek van Frans laat haar op hol slaan, maar ook allerlei alledaagse dingen. Zoals het huishouden, waarvan ze op een dag helemaal geobsedeerd is. De ‘zenuwen’ nemen deze persoon helemaal in beslag, ze heeft daardoor ook helemaal geen aandacht meer voor haar man en kinderen. 2. De geschiedenis van een ontnuchtering Een kenmerk van het naturalisme is dat de hoge verlangens van de hoofdpersoon botsen op de kille realiteit, vaak is dat een nuchtere, burgerlijke omgeving. De romantiek legt het als het ware af tegen de realiteit. Wanneer de hoofdfiguren de slag tussen ideaal en werkelijkheid verloren hebben, kunnen zij twee dingen doen: (passief) berusten in hun lot of de beslissing nemen om uit het onvolmaakte leven te stappen. Zowel in Fanny als in De koele meren des doods is er bij meerdere personages sprake van een ontnuchtering, die bij de hoofdpersonen het duidelijkst naar voren komt. Daarom zal ik alleen de ontnuchtering van de hoofdpersonen beschrijven en vergelijken. In het verhaal Fanny is de hoofdpersoon getrouwd en heeft ze twee kinderen, een gewoon burgerlijk leven dus. Fanny heeft echter hoge verlangens naar een kunstzinnig en interessant leven vol met roem en geluk, maar ook met zwaar leed (dat zoet aandoet). In de volgende passage (een gedachtegang van Fanny) wordt dat beschreven: “Hij moest strijden, hij moest lijden, maar strijden voor een doel, lijden voor een liefde. Ja, dat was ook haar droom geweest, een leven rijk aan machtige aandoeningen, en wat was haar deel geworden? Verdiende haar kleurloos bestaan, dat zich oploste in een strijd tegen alledaagsche nietigheden, den naam van leven? Had niet de krasse tegenstelling der werkelijkheid met den droom, waaruit zij nooit geheel was ontwaakt, misschien nimmer ontwaken zou, haar zoo onzeglijk rampzalig gemaakt?” De saaie realiteit maakt Fanny diep ongelukkig. Ze wil de realiteit eigenlijk niet ervaren en stort zich in excentrieke, wilde fantasieën, waarbij ze soms de buitenwereld lijkt te vergeten. Ook Hedwig, de hoofdpersoon van De koele meren des doods, heeft hoge verlangens. Ze verlangt naar liefde en seksualiteit, maar ook naar een interessant en luxueus leven. Ze trouwt met Gerard in de hoop om snel ‘het mysterie van het huwelijk’ te ontdekken. Hedwig komt van een koude kermis thuis als blijkt dat Gerard slechts op zoek is naar platonische liefde en het huwelijk zeer waarschijnlijk kinderloos (en liefdeloos) zal blijven. Maar Hedwig blijft verlangen naar een hogere staat van leven, naar een leven als de vrouw van een kunstenaar, een interessant en kleurrijk leven. In Ritsaart vindt ze die kunstenaar en ze verlaat Gerard voor deze nieuwe sprankelendere liefde. Deze relatie, die haar ook een kindje schenkt (voor even), blijkt ook niet zonder problemen te zijn. Ook nu weer is de werkelijkheid minder mooi dan het ideaalbeeld dat zij had geschetst. Het grootste verschil tussen de twee verhalen van ontnuchteringen zit hem in de uitweg die de beide vrouwen kiezen, nadat zij hebben beseft dat zij nooit het ideale leven zullen bereiken. Fanny, die door schuldgevoelens, verlangens en wilde fantasieën steeds verder in extase raakt, pleegt zelfmoord om zo aan moeilijke leven te ontsnappen. Hedwig ontdekt uiteindelijk, na aan steeds lager wal te zijn geraakt, dat je alleen maar tot rust komt als je het leven aanvaardt zoals het is. Hedwig kiest er dus voor te berusten in haar situatie zoals hij is en Fanny besluit om uit deze situatie te stappen.
3. Determinerende omstandigheden In het naturalisme was er vaak sprake van een hoofdpersoon met een onevenwichtig gestel. Dat is ook het geval bij Fanny en De koele meren des doods. Dit nerveuze gestel wordt verklaard door de determinerende omstandigheden. Het onevenwichtige gestel van de hoofdpersoon Fanny van de auteur Emants wordt verklaard doordat ook de vader van Fanny een zwak zenuwgestel had. Het is dus een erfelijke factor. Zoals uit deze zin ook op te maken is: ‘…dan de slanke, prikkelbare Fanny, wier onrustige geest op elk gebied van kennis en kunst zwerftochten ondernam…’, ligt het niet aan de persoon Fanny dat ze zo onrustig is, maar aan haar onrustige geest. De verklaring ‘onvolledig gezin’ is op Fanny niet van toepassing, zij komt uit een normaal Hollands gezin: vader, moeder en een zus. In tegenstelling tot Fanny komt de hoofdpersoon Hedwig wel uit een ontwricht gezin. Haar moeder is al op jonge leeftijd overleden en daarna krijgt ze een onaardige kinderjuf. Vanaf dat moment lijkt het alsof het allemaal fout gaat in haar leven, maar zij is zelf niet schuldig aan al haar ongeluk. Het sociale milieu van Hedwig speelt dus een veel grotere rol dan het sociale milieu van Fanny. De koele meren des doods is te beschouwen als een naturalistische roman. Voor de naturalisten was het determinisme (de mens wordt bepaald door allerlei genetische en sociale factoren, waar hij niet onderuit kan komen) erg belangrijk, en het speelt ook in dit verfilmde verhaal een belangrijke rol. De nadelige invloeden van erfelijkheid (Hedwigs uitheemse ouders), en vooral het milieu waarin ze opgroeit (het lege, bedorven en doodsaaie burgerleven) lopen als een rode draad door Hedwigs ontwikkeling. 4. De naturalistische auteur haat de burgerij In De koele meren des doods draait het niet echt om de dubbele moraal van de burgerij. Hedwig heeft natuurlijk niet echt een burgerlijk leven gehad, maar de film is geen protest actie tegen de burgerij. In de film komt wel tot uiting dat Gerard niet wil dat Hedwig zo leeft als de “gewone vrouwen”. In Fanny komt ook geen duidelijke haat tegen de burgerij naar voren. Toch zet de schrijver de burgerij als iets negatiefs neer, door het huwelijk (natuurlijk super burgerlijk) als verstikkend uit te beelden. Het huwelijk is helemaal niet zo geslaagd, maar juist geestesdodend. Het zorgt ervoor dat verlangens en dromen geen werkelijkheid kunnen worden en desillusioneert de mensen. “Zooeven nog had Jan Fanny’s warme liefde geroemd en thans beschreef zij zelve haar huwelijk als een langzame offerande van alle idealen” (Vanuit Frans gezien) “In een omgeving van kleinsteedsche bekrompenheid, die het leven door den dagelijkschen strijd met het overmoeibaar heirleger der zorgen tot een routinewerk had gemaakt, en de fantasie als het speeltuig der minderjarigheid beschouwde, vertoonde hij de hoog boven allen uitblinkende gestalte van den held die zijn eigen weg dorst banen,…” (gedachtengang van Fanny) “..., het dwepen verleer je in het huwelijk. Als het leven je van den morgen tot den avond jaar in jaar uit met zijn kleine speldenprikken achtervolgt, die je oplettendste zorgen niet kunnen voorkomen terwijl geld alleen ze kon verzachten, dan verzink je langzamerhand in een toestand van berusting, die elk denkbeeld van verzet en van vooruitgaan zij het dan ook in de verst toekomst uitsluit.” (citaat van Jan) 5. De belangstelling voor seksualiteit