Vallende ster door J. Bernlef

Titel Vallende ster Auteur J. Bernlef Uitgever Querido, Amsterdam, 1989 Verhaal Wim Witteman ligt op sterven en ziet zijn leven aan hem voorbijgaan. Hij herbeleeft de ogenblikken met zijn vader en de naoorlogse bioscoop, zijn moeder, de immer zwijgende maar warmhartige Jo, zijn toneelpartner, de clown Henk en zijn lief, Tineke. Het hele verhaal wordt beheerst door zijn autistische broer Peter. Wim moest namelijk voortdurend op Peter letten. Zij waren door een touw aan elkaar vastgebonden omdat Peter anders zou verloren lopen. Peter was begeesterd door cirkels van alle vormen en oorsprongen. Hij deed alles na wat Wim deed. Tot op de dag dat Wim vanop een stoel op het dak naast de spoorwegzolder van Peter naar een vallende ster keek en Peter, die hem in alles nadeed, met die stoel en al van het dak sprong. Na de begrafenis van Peter besefte Wim dat hij de manier van doen van Peter had overgenomen en quasi gevoelloos en met rimpelloos gezicht de sketches met Henk uitvoerde, zonder woorden, vanuit zichzelf. Hij had van zijn broer Peter gehouden gelijk men van een dier of van een steen houdt. Thema Het thema is surrealistisch en wordt beschreven vanuit het gevoelige oog van een toneelartiest. Hoewel de scenes realistisch beschreven worden, geeft de artistieke herinneringsvorm er een surrealistisch aspect aan.
Perspectief Het perspectief is een ik-roman. Het verhaal wordt door een ik-persoon gedaan die tegelijkertijd de beschreven zaken bekeeft en ze een gevoelswaarde toekent. Personages De uiterlijke personages blijven zeer vaag en dagen slechts fragmentarisch op. Slechts twee personages worden duidelijk beschreven: de autistische broer Peter en de clown Henk, die er een artistiek-autistische visie op nahoudt. Het autistische gedrag van de broer Peter wordt uitvoerig beschreven alsook zijn uiterlijk. Op de tweede plaats komt de beschrijving van de denkwereld van de clown Henk, die zonder woorden de mensen aan het lachen brengt. Deze handelswijze wordt door de auteur vergeleken met de manier van doen van de autistische broer. De auteur beschrijft hoe het voortdurende omgaan met die broer ook zijn gedrag en handelswijze hebben beï nvloed. Tijd De tijdsopbouw van de novelle is samengesteld door flashbacks vanop het sterfbed van de auteur. De flashbacks volgen elkaar op in de tijd, die een gans mensenleven bestrijkt. Ruimte De ruimte is de leefruimte van de auteur en speelt zich voornamelijk af tijdens en vlak na de tweede wereldoorlog in een Nederlands dorp. De leefruimte is reë el, maar noch de politieke, noch de sociale achtergronden worden in detail beschreven. De leefruimte beslaat vooral het innerlijke van de auteur. Zinstijl “Woorden schieten tekort. Sterven ook. Geboorte werd hem zijn dood. In het donker gloeit langzaam de bol op. Werklicht. Het silhouet van de man wordt zichtbaar...”; “...Ik zwijg. Nog even blijft ze zo met haar rug voor het raam zitten. Dan lost ook zij op in het donker. Deze nacht.”; “...niets meer om te checken. Kan er niet meer bij. Buiten mijn bereik. Van het een naar het ander. Heen en weer gekaatst. Inderdaad. Tot nu. Tot hier. Deze nacht.”; “...Hier is het touw. Hou maar vast.Ja,zo. Jij het ene eind, ik het andere. We maken een cirkel. Dat is het mooiste wat er is. Geen begin, geen eind. Alleen maar een draaikolk, naar binnen wentelende muren. Zo eindeloos doorgaan. Zo wilde hij het, zo wil ik het. Hou jij het andere eind...” Deze vier passages tonen aan dat de zinstijl kort en krachtig is. Vaak wordt er in cursief geschreven, om de aandacht van de lezer te vestigen op zich herhalende gedachten, waarvan telkens weer wordt uitgegaan voor de rest van het verhaal. Het hele verhaal is een grote beeldspraak. Het is verstoken van humor, maar zeer weemoedig. Het verhaal geeft een verwarde indruk, alhoewel het goed in elkaar zit. Aan het einde van het boek is het noodzakelijk het begin te hernemen omdat er geen opbouwend verhaal in zit. Het zijn alle flarden, die uiteindelijk toch in é é n geheel passen. In de schilderkunst zou men die stijl expressionistisch noemen.
Mening De titel van het werk zou doen vermoeden dat het om een weemoedig verhaal gaat. Dit verwachtte ik dan ook. Die verwachting is uitgekomen. Het boek is volgens mij mogelijks geschreven voor de broer van de auteur, omdat die in het verhaal de hoofdrol speelt, onafgezien van het feit of die broer al dan niet werkelijk autistisch was. Ik herken bepaalde gebeurtenissen in het verhaal, zijnde de invloed van de voortdurende aanwezigheid van naaste familieleden op de persoonlijkheid. Het verhaal komt echt over, maar het zou evengoed een metafoor kunnen zijn van de innerlijke wereld van een gevoelige, in zichzelf opgesloten kunstenaar. De meest rakende passage is die waarin verteld wordt over de dood van Peter. In het teater van de vader was er net een sketch gepland:”Bij de dokter”, toen Peter van het dak was gesprongen en met de ambulance was weggevoerd. Die passage is niet zozeer rakend omwille van de feiten zelf, dan omwille van de manier van beschrijven, zo tussen alle andere (alladaagse) gebeurtenissen in, als een bliksem bij daglicht. De mooiste passage vind ik wanneer de auteur uiteindelijk sterft en de cirkel beschrijft aan de hand van een touw (zie punt 4).Het is de afbeelding van het touw waarmee Peter en hij steeds letterlijk verbonden waren, dat nu gebroken is, maar dat in der eeuwigheid toch nog steeds mensen met elkaar zal verbinden. De sterkste zijde van het boek is de geheimzinnigheid die een permanente spanning opwekt. De zwakste zijde is het rommelige aspekt. Het leest moeilijk. Het kan ook niet over verschillende dagen gelezen worden, want dan verliest men de draad. Het is geen vrolijke novelle.