Uit het paradijs door Nelleke Noordervliet

Primaire gegevens: Auteur: Nelleke Noordervliet Titel: Uit het paradijs Verschenen in: 1997 Aantal bladzijdes: 317 Uitgever: Meulenhoff Amsterdam Omslagontwerp: Johan Vigeveno Motto: Nothing can take the past away: the past grows
gradually around one like placenta for dying. John Berger
Het verleden vergezelt ons altijd en bepaalt hoe wij zijn. Het motto benadrukt de belangrijke rol die het verleden in de roman speelt. Titelverklaring: De moeder van David Berk verlaat zijn vader, daardoor raakt hij letterlijk 'uit het paradijs'. De vriend van zijn moeder, Jef tilt de hoofdpersoon (David Berk) op en draagt hem uit het paradijs.
"Hij tilde me op en droeg me uit het paradijs." (blz. 51)) Hij gaat met zijn moeder en haar vriend in Brussel wonen. Ook voor Davids moeder blijkt het uiteindelijk een vertrek uit het paradijs, terwijl ze aanvankelijk denkt dat Brussel het paradijs zijn zijn. Samenvatting: David krijgt zijn halfbroer (Cyrille) en zijn vrouw (Jacobien/Coco) en dochter (Nadine) te logeren, omdat ze op zoek zijn naar een huis voor hun dochter, die in Leiden gaat studeren. Na een avond stappen krijgen ze autopech. Ze worden opgepikt door een vrouw in een oude sportwagen. David beeldt zich in dat deze vrouw zijn dertig jaar geleden overleden moeder is. Deze ervaring brengt hem met een schok terug in het verleden. Het liefdeloze huwelijk van zijn ouders loopt op de klippen doordat zijn moeder een verhouding heeft met een Brusselse zakenrelatie van haar man, Jef. Ze gaat bij deze man wonen en neemt de negenjarige David mee. De familie van Jef, de streng katholieke Vlaamse familie Vervaecke, ziet niet graag dat één van haar zonen verslingerd raakt aan een Nederlandse, reeds gehuwde vrouw met kind. De familie komt dan ook in opstand tegen deze binnendringster en probeert haar langzaam maar zeker het familiehuis uit te treiteren. Het kind dat zij van Jef Vervaecke krijgt, is een troef tegen de familie. De vader en zoon hebben ook een slechte relatie. David ziet zijn moeder steeds ongelukkiger worden onder de neerbuigende behandeling die ze zich door de familieleden moet welgevallen. Als haar vriend voor een aantal maanden naar Kongo vertrekt, neemt zijn vader (Jean) wraak op zijn zoon, door het met zijn vriendin aan te leggen. Hiervan komt een kindje, dat weggemoffeld moet worden. Door deze gebeurtenissen verslechtert de relatie tussen Davids moeder en haar vriend dramatisch. Ze raakt door de geestelijke druk steeds meer het contact met de werkelijkheid kwijt. Uiteindelijk wordt ze in een psychiatrische inrichting opgenomen, waar ze enige tijd later onder mysterieuze omstandigheden overlijdt. Naar aanleiding van het merkwaardige gesprek met de vrouw in de sportwagen, besluiten David en zijn halfbroer een bezoek te brengen aan de kliniek waar hun moeder indertijd verbleef en proberen daar alsnog de oorzaak van haar dood te achterhalen. Dat mislukt, maar deze ervaring brengt hen wel nader tot elkaar. David heeft een kortstondige relatie met Jacobien, de vrouw van Cyrille. Hij beschouwt dat als een soort wraak op zijn Brusselse familie. "Met mijn ejaculatie in de schoot van Coco spuwde ik de hele familie Vervaecke in het gezicht." (blz. 189) Zijn vrijgevochten dochter Biene kan het goed vinden met Nadine. Het is Nadine die hem de ogen opent voor zijn liefdeloze houding tegenover Biene. Aan het eind van het boek biedt hij zijn zwangere dochter, aan wie hij zich tot dan toe niet veel verlegen liet liggen, in het ouderlijk huis in de duinen onderdak aan. David heeft zich zijn hele leven tegen zijn familie verzet. Zijn dochter Biene zet zich op haar beurt weer af tegen haar vader die geen enkele belangstelling voor haar heeft. Aan het eind van het boek, als hij zich in zekere zin heeft bevrijd van zijn verleden en kiest voor zijn ouderlijk huis als woonplaats voor zijn verdere leven, hoopt hij dat Biene bij hem in zal trekken. Zij zullen dan, samen met het kind dat zij verwacht, opnieuw een gezin kunnen vormen. Dan zal 'het grote wentelende wiel van de generaties' weer op hetzelfde punt uitkomen. Personages uit het heden: David Berk: De hoofdpersoon in deze roman. Hij is tekenaar "op zoek naar de volmaakte letter" (blz. 149) en hij woont in Leiden. Hij is nooit getrouwd geweest. Hij ziet seks als iets wat los staat van liefde: "[…] Maar eigenlijk wil je vliegen. Geen gewicht hebben. Hoe ouder je wordt, hoe moeilijker het is. Dan heb je sterke middelen nodig om los te komen van de grond. Er is een methode die door de meeste mensen wordt gebruikt: seks. Sommigen noemen het liefde, maar ze hebben niets met elkaar te maken." (blz. 218) Hij drinkt flink. Hij is in zekere zin het tegenbeeld van zijn halfbroer Cyrille. David vindt dat hij het alleenrecht op zijn moeder heeft (blz. 99).
Cyrille Vervaecke: De halfbroer van David. Een man van de wereld: altijd goed gekleed, voelt zich overal op zijn gemak, heeft goede manieren en is soepel in de omgang met anderen. Hij is directeur van het Belgische familiebedrijf Buck’s Rubberfabrieken. Coco (Jacobien): De vrouw van Cyrille. Ze is enigszins overheersend, steeds correct gekleed, weet altijd hoe het hoort en ze is erg nieuwsgierig. Voor David is ze een beetje bang, maar toch begeert ze hem. Nadine: De negentienjarige dochter van Cyrille en Coco. Een net meisje. "Niets gaat haar van nature goed af." (blz. 11) De omgang met David en ook met Biene laten haar dingen zien die zij nog niet kende en maken haar losser en zelfstandiger in haar houding ten opzichte van haar ouders. Biene: De dochter van David. Ze is de tegenpool van Nadine, ze woont op een vervallen bovenwoning in Amsterdam-West, is verslaafd aan drugs en heeft een donkere vriend, Errol, die haar regelmatig mishandelt. David houdt erg van haar, maar kan niks voor haar doen. Biene en Errol zijn, in tegenstelling tot de rest, flatcharacters. Personages uit het verleden: Gezina Berk-van Ooyen: De moeder van David en Cyrille. Gezina komt na een scheiding met de vader van David in de streng katholieke familie Vervaecke van haar nieuwe vriend Jef. Ze probeert zich wanhopig aan de familie te binden, en het kind van haar en Jef, Cyrille, speelt hierin als een troef, maar wat ze ook doet, ze wordt niet volledig geaccepteerd door de familie. Uit wanhoop begint ze zelfs een affaire met haar schoonvader.
Wouter Berk: De vader van David en de eerste man van Gezina. Hij is een weinig ontwikkelde, enigszins vulgaire, maar levenslustige bioscoopexploitant. Hij reed op een motorfiets (een Djawa). Hij noemde Gezina ‘Popje’ en hij kon haar vertrek met Jef naar Brussel slecht verwerken. Hij bleef in hun huis in Overveen wonen waar hij aan slokdarmkanker overleed. Tante Stien: De zus van Wouter. Nadat Gezina weg was gegaan, verzorgde zij hem. Ze is dik en slonzig en ze overlijdt kort voordat het verhaal begint. Doordat zij overlijdt, komt het huis in Overveen in het bezit van David. Johan de Haan: Hij is de oorspronkelijke eigenaar van het huis in Overveen. Hij kwam als één van de weinige joden terug uit het kamp na het einde van de oorlog in 1945 en trof als bewoners van zijn huis Wouter en Gezina aan. Hij trok bij het echtpaar in en zou in het huis sterven. Jef Verveacke: De vader van Cyrille, vriend van Gezina. Hij is alles wat Wouter niet is: knap, elegant, heeft goede manieren en reed in een Dyna Panhard 1952. De reden dat hij Gezina mee nam was niet zozeer uit liefde als wel om zijn vader dwars te zitten. Hij wilde de wellustige Gezina "aan hem voorhouden, zoals men een hond een worst voorhoudt, dat het water hem uit de bek zou lopen, en (haar toch) niet zou krijgen." (blz. 275). Dat alles omdat hij bij zijn vader in de schuld stond. Die schuld bestond hierin dat Jef na de oorlog werd gechanteerd door voormalige verzetsmensen (hij had zelf ook in het verzet gezeten) en ging knoeien in de boeken om aan geld te komen. Toen het uitkwam, zuiverde Jean de tekorten aan, maar Jef stond voor altijd bij hem in het krijt. Jef leeft nog, maar heeft daar zelf geen weet meer van.
Jean Vervaecke: De vader van Jeff, hij wordt in het boek ‘bonpa’ genoemd. Davids moeder heeft ook een verhouding met hem. Hij leeft nog, maar speelt geen rol in het heden. De Brusselse familieleden: Deze spelen wel een rol in het verhaal, maar geen grote rol. Het zijn allemaal flatcharacters. Een aantal van deze familieleden: Jeanne (de zwakbegaafde tante), Samuel (hypocriet en religieus), Titi (de roddelaarster), Marga (heeft altijd migraine en maakt zure opmerkingen) en Mathilde de Buck (de vrouw van Jean die het geld in de familie heeft gebracht). Structuur: Uit het paradijs bestaat uit 23 hoofdstukken, waarvan er zich twaalf in het heden afspelen, negen in het verleden en twee zowel in het heden als in het verleden. De gebeurtenissen worden voornamelijk chronologisch verteld, maar de geschiedenis die zich in het heden (jaren negentig) afspeelt wordt wel telkens onderbroken door herinneringen aan en flasbacks naar het verleden (de jaren vijftig). Het heden omvat vier dagen in de maand juli, van het verleden vormen de jeugdjaren van de hoofdpersoon, met name van zijn achtste tot en met zijn zestiende levensjaar, het belangrijkste deel. Het slot van de roman sluit in dubbel opzicht aan bij het begin: zowel in het begin als aan het eind is er sprake van een auto die weigert te starten en van een droom of hallucinatie. Het verhaal heeft een open einde, je krijgt geen antwoord op een vraag als: "Komt Biene werkelijk bij David wonen?" Tijd en ruimte: Allereerst is er de ‘vooravond’ waarin David en Cyrille een lift krijgen van hun moeder in een Dyna Panhard uit 1952. Tenminste, David denkt dat degene die hen een lift geeft, hun moeder is. Dan zijn er die vier dagen in het heden dat Cyrille, Coco en Nadine op bezoek zijn bij David. Tijdens deze vier dagen komt het verleden ter sprake dat de periode tussen 1945 en 1965 bestrijkt. Het heden speelt zich grotendeels af in het huis van David te Leiden. In de tuin staat een oude directiekeet die David als zijn atelier gebruikt en die hij de werkplaats noemt. Her verleden speelt zich af in het huis te Overveen en in Brussel. Daarnaast zijn de steden Leiden en Amsterdam de achtergronden van de gebeurtenissen in het heden. Thema en motief: De vijftigjarige David Berk geeft zich rekenschap van zijn verhouding tot zijn moeder, zijn vader en de familie te Brussel. Zijn moeder was een gepensioneerde vrouw die overliep van liefde en die niemand kwaad deed, ook niet degenen die haar kwaad deden. David heeft haar, ondanks dat hij, erg veel van haar hield, het vertrek uit het paradijs erg kwalijk genomen en zich op haar gewroken. Dat heeft zijn gemoedsleven geen goed gedaan, maar in de dagen die in het boek beschreven worden geeft hij zich volledig rekenschap ook van zijn eigen aandeel in de ondergang van zijn moeder. Dit gebeurt door middel van herinneringen, reconstructie van het verleden en gesprekken met zijn halfbroer, schoonzus en nichtje. Zijn moeder verschijnt tijdens die periode enkele malen en ook dan weer blijkt dat ze geen enkele rancune tegenover haar zoon voelt. Er zijn veel motieven te onderscheiden, een aantal voorbeelden:
Onderwereldmotief: het huis van Davids vader als hij het veertig jaar later weer terug ziet en de rosse buurt in Amsterdam. Paradijs: het huis van Davids vader in Davids herinnering en zijn gelukkige jeugdjaren. Wraak: David neemt wraak op zijn Vlaamse familie door Jacobien (Coco) de vrouw van zijn halfbroer Cyrille, te verleiden. Op haar beurt verzet zijn dochter Biene zich tegen David door zich onmogelijk te gedragen en een ‘hopeloos geval’ te worden. Vroeger hadden vader en zoon Vervaecke (Jean en Jef) beiden al wraak genomen voor wat ze elkaar in de oorlog hadden aangedaan. Genre: Een familieroman, waar binnen de beperkte grenzen van een burgerlijk familiedrama de grote levensvragen van liefde, dood, haat, hartstocht en goed en kwaad aan bod komen. Taalgebruik: Tegenwoordige en verleden tijdsvorm wisselen elkaar regelmatig af, maar het is niet zo dat de schrijfster consequent de tegenwoordige tijd gebruikt voor gebeurtenissen in het heden en de verleden tijd voor die in het verleden. Een zeer opvallend element van de stijl is de overdadige beeldspraak. Bijvoorbeeld: "Het leven draag een latex badpak en kan op de schouders van waterskiënde mannen staan, het haar als een banier achter zich aan wapperend; het draagt rouge en lipstick en danst in een strapless toiletje; het heeft aardige ouders en grappige neefjes - het leven ziet fraaie zonsondergangen." (blz. 39)
Perspectief: De ik-figuur is David Berk, hij vertelt het verhaal grotendeels. In een aantal hoofdstukken en passages treedt ook een verteller op die vooral het verleden vertelt. De hoofdstukken die het heden vertellen, wisselen vaak die van het verleden af. Het perspectief van de verteller staat echter zeer dicht bij dat van David Berk. De overgang van het ene naar het andere perspectief is dan ook nauwelijks merkbaar. Relatie tekst-auteur: De auteur heeft zelf in Leiden (woonplaats van David) gestudeerd en verhuisde na haar kandidaatsexamen naar Amsterdam (woonplaats van Biene). Nelleke Noordervliet heeft een voorliefde voor biografie en toneel en voelt zich aangetrokken tot de achttiende en negentiende eeuw. In deze periode liggen volgens haar de wortels voor de moderne mens, omdat toen "God doodging en vanaf dat moment moest je alles zelf zien te regelen" (in een interview met Elsevier van 25 januari 1992). In Uit het paradijs zegt Nadine ook dat God dood is (blz. 65). Eigen mening: In het begin vond ik het lastig om echt in het verhaal te komen, omdat je midden in de gedachten van de hoofdpersoon terechtkomt en ook omdat het heden en verleden elkaar afwisselt. Wanneer je eenmaal in het verhaal zit, heb je hier weinig last meer van. Het begin van het boek is logisch, want als gevolg van de verschijning van zijn moeder, gaat David nadenken over zijn eigen leven en dat van zijn moeder. In het heden spelen maar vijf personen een belangrijke rol, maar in het verleden is het aantal personages dat voorkomt veel groter. Hierdoor duurde het even voordat ik door had wie wie is, daardoor werd het verhaal soms wat verwarrend. De personen komen levensecht over, iets wat voor mij belangrijk is, omdat ik me hierdoor meer bij het verhaal betrokken voel. Eigenlijk weet je in het begin al wat er gebeurd is en welke gebeurtenissen een belangrijke rol spelen, maar je weet nog niet hoe het gebeurd is. Zaken als de dood van Gezina worden stukje bij beetje onthuld. Hierdoor blijft het aantrekkelijk om verder te lezen, de spanning blijft lang intact. De schrijfstijl van Nelleke Noordervliet spreekt me aan. Ze geeft net genoeg informatie om ‘verder’ te kunnen en wijdt over het algemeen niet te erg uit over onbenullige dingentjes. In tegenstelling tot de schrijfstel vind ik het onderwerp niet zo heel bijzonder. Ik wil graag besluiten met een stukje dat ik erg mooi vond: “’Soms is het zo leeg, zei je. Hoe komt dat?’ ‘Omdat God dood is,’ zegt ze. ‘Ja, dat is heel erg,’ zeg ik. ‘Je houdt me voor de gek.’ Scheef lachje. ‘Nee, ik houd je niet voor de gek.’ ‘Want het is onherroepelijk. Hij komt niet meer terug. Er is geen hoop meer.’ ’Dat is ook het nadeel van zelfmoord. Je komt niet meer terug. En dood ga je toch wel als je maar lang genoeg wacht.’ ‘Dat is waar.’ ‘In de tussentijd verdrijf je de wanhoop en de verveling.’ ‘Hoe dan?’ ‘Met humor en liefde.’ Ze lacht. 'Ik schenk de glazen nog eens vol.'” (blz. 65)