Auteur Harry Mulisch
Titel Twee vrouwen
Verschenen in 1988 (13e druk) Eerste druk 1975
Uitgave De Bezige Bij Amsterdam (BBliterair) Het verhaal in dit boek gaat over een relatie tussen twee vrouwen, Laura en Sylvia. Laura is al een tijdje gescheiden van Alfred. Zodra ze Sylvia ziet voelt ze dat er iets bijzonders is tussen hen. Ze beginnen een liefdesrelatie. Deze verloopt niet helemaal vlekkeloos. Mensen in de omgeving reageren vaak negatief op de relatie en de ouders van Sylvia zijn ook struikelblok. Toch zetten ze de vrouw-vrouw relatie door. "Twee vrouwen" kun je niet lezen zonder te merken dat bepaalde dingen steeds terugkomen. Niet alleen concrete dingen, maar ook bepaalde situaties en bepaalde ideeën. De thematiek en motieven spelen in dit verhaal een grote rol. Het boek is een psychologische roman over de relatie tussen twee vrouwen. Het is echter geen alledaagse relatie, zelfs geen gewone lesbische relatie. Allerlei gebeurtenissen maken dat "Twee vrouwen" een bijzonder verhaal is geworden. Zo heeft de relatie bijvoorbeeld heel duidelijk een mythische parallel, namelijk met het verhaal van Orpheus en Eurydice. Dit wil zeggen dat beide verhalen veel overeenkomsten vertonen. Orpheus en Eurydice
Orpheus en Eurydice hebben een prachtrelatie, ze zijn allebei jong en knap en houden ontzettend veel van elkaar. Dan sterft Eurydice als gevolg van een slangenbeet. Orpheus kan het verdriet van dit verlies niet aan en besluit er wat aan te doen. Hij gaat naar de onderwereld en zorgt dat hij haar weer terugkrijgt. De tijd wordt overwonnen, Eurydice komt weer terug uit de dood. Ze mag weer naar de gewone wereld terug op de voorwaarde dat Orpheus tijdens de terugtocht niet achterom kijkt. Hij heeft het moeilijk met deze situatie. Orpheus kijkt toch achterom

Laura en Sylvia
Laura en Sylvia hebben een mooie relatie. Langzamerhand leren de vrouwen elkaar kennen en ze gaan van elkaar houden. Dan gaat Sylvia er opeens vandoor met Alfred (slangenbeet). Laura hoeft in deze versie niet naar de onderwereld om haar geliefde te halen, ze komt uit zichzelf terug. Ze had de relatie met Alfred alleen om een kind van hem te krijgen. Als ze zwanger is gaat ze dus terug naar Laura. Laura kan hiermee toch nog niet voldoende tevreden zijn en wil dat Sylvia met Alfred gaat praten (Laura kijkt achterom). Dan vermoordt Alfred Sylvia. Orpheus' vriend
Dat het verhaal van Orpheus en Eurydice een belangrijke rol speelt in het verhaal wordt heel duidelijk wanneer Laura met Sylvia naar het toneelstuk "Orpheus' vriend" gaat. Het toneelstuk is gebaseerd op het klassieke Orpheus en Eurydice verhaal, maar zowel Orpheus als Eurydice zijn mannen. De vertelster, Laura, legt sterk de nadruk op de overeenkomst van het toneelstuk met haar eigen situatie. "Misschien, dacht ik, leverde het stuk iets op dat vorm kan geven aan de toestand, waarin wij zelf verzeild waren geraakt; misschien konden we achteraf over het stuk spreken terwijl we het in werkelijkheid over onszelf hadden. (…) en, in antwoord op Sylvia's vraag: 'jij, dacht ik, jij zit in de onderwereld'." (pag. 71 en pag. 76) In het hele boek worden parallellen gelegd met dit toneelstuk. Het duidelijkst is de vergelijking tussen de twee vrienden en de twee vriendinnen. Een andere parallel is: "De scène waarin zij sterft aan een slangebeet was vervangen door hun paring" (pag. 73). Dit komt overeen met de 'slangenbeet' in het verhaal van Laura en Sylvia. Sylvia gaat met Alfred naar bed (om zwanger te raken). "het wonderbaarlijke sap in flitsende boogjes door de lucht vliegen" (pag. 73) en "Ik streelde haar en plotseling ontsprong aan haar geslacht een ragfijn, helder fonteintje" (pag. 130). Een andere overeenkomst: "De dode Eurydike verscheen zonder pruik en aangeplakte wimpers en zag er uit als wat zij werkelijk was: een jongen" (pag. 130) en "Ook ging ik naar de kapper en liet mijn haar kortknippen. (…) Wilt u er ook geen pruik van gemaakt hebben?" (pag. 137). De link tussen het klassieke verhaal over Orpheus en Eurydice en de relatie tussen Laura en Sylvia wordt dus duidelijk gelegd. Toch blijft het einde van het verhaal onvoorspelbaar. Je verwacht niet dat Sylvia nog terug zal komen, zwanger zelfs, nadat ze met Alfred is verdwenen. Ook de moord van Alfred op Sylvia is een verrassing. Het verrassingseffect van deze ontknoping blijft bestaan. Deze is niet vanuit de mythe voorspelbaar. Het is helemaal niet zo raar dat deze klassieke mythe is gekozen om te bewerken tot een toneelstuk over een homoseksuele relatie. In de Metamorphosen van Ovidius maakt Orpheus na het verlies van Eurydice al 'reclame' voor gelijkgeslachtelijke liefde. Tijd
Orpheus probeert de tijd te overwinnen. Hij wil het verleden (een dode) terugbrengen naar het heden (de levenden). Laura staat voor het streven de tijd te beheersen. Sylvia staat voor de tijd. Zo weinig vat als Laura op de tijd heeft, zo weinig vat heeft ze ook op Sylvia. Dat het gevecht tegen de tijd zo belangrijk is blijkt uit de motieven die steeds weer terugkeren. In "Twee vrouwen" symboliseert Sylvia de tijd. Sylvia is niet het enige symbool voor tijd, er zijn veel andere symbolen te vinden. Motieven
De uil is een van de motieven, hij staat voor de hang naar het verleden. "Uilen zijn wijs, die voorspellen het verleden" (pag. 34). Laura spreekt Sylvia voor het eerst aan bij de etalage van een juwelierswinkel waarin een gouden uil ligt (pag. 23). Laura wil in Artis op de foto bij een uil (pag 34). In haar hotelkamer bij de Rhône hoort Laura 's nachts een uil (pag. 61). Zij herinnert zich de gouden uil van de eerste ontmoeting (pag. 139). Ze heeft een voorliefde voor vogels "omdat die de toekomst voorspellen" (pag. 34) en later verwijst ze hiernaar terug met "mijn handtekening … had zich ontwikkeld tot een snelle arabeske in de vorm van een vliegende vogel" (pag. 136). Ook het trucje met het horloge (pag. 12) verwijst naar de tijd. Laura's vader had haar geleerd om met een horloge de ruimtelijke plaats te bepalen. Het verwijst naar de controle over de tijd, immers met behulp van het klokje kan ze haar positie vaststellen en zich oriënteren. Het motief van de klok komt later weer terug. "Terwijl ik wachtte, had ik het gevoel of alle klokken de aarde als evenveel kleine propellertjes door de tijd moesten trekken" (pag. 102). Hier is Laura bang dat de tijd zal verstrijken zonder dat zij er grip op heeft. Dit terwijl ze juist graag alles onder controle heeft. Het einde van alle tijd, de dood, wordt ook gesymboliseerd. Het leven verlaat Laura, de witte Citroën haalt haar niet in (pag. 68). De zwarte sportwagen doet dat wel maar rijdt zich te pletter (pag. 118 en 119). Al eerder wordt duidelijk dat de dood iets is dat Laura bezighoudt. "In het portiek deed ik nu de voordeur van de buitenkant op het nachtslot. Ik dacht: als er een beestje in het slot zit, een jong miertje, gevlucht voor de bui, dan is het nu door het mechaniek vermorzeld" (pag. 9). Als ze dit bedenkt is het echter al te laat om er nog iets aan te veranderen. Ze heeft de sleutel al in het slot gedaan en als er een beestje was dan is het nu dood. Op de laatste bladzijde van dit boek wordt ook naar de dood verwezen. "Loodrecht onder mijn raam gaapt het gat als een wachtend graf. Ik kan eerder beneden zijn dan de echo van mijn schreeuw terug is" (pag. 156). Deze zin suggereert dat Laura aan zelfmoord denkt. Of ze ook echt zelfmoord pleegt komen we in dit boek niet te weten. Ik zei net dat in dit boek Sylvia de tijd symboliseert. Dit wordt in de eerste plaats duidelijk door het Orpheus en Eurydice verhaal. Eurydice gaat dood en de tijd moet worden teruggedraaid om haar weer bij de levenden te krijgen. Ook wordt Sylvia's verband met de tijd weergegeven in een vorm. Laura zegt: "ieder mens bezit een bepaalde curve, die overal in zijn lichaam optreedt en die de uitdrukking is van wat hij is" (pag. 22). Sylvia heeft de vorm van "een puntige, van boven afgeplatte ellips" (pag. 49). Het duidelijkst wordt het verband van deze vorm met de tijd gelegd als Laura over de tijd zegt: "Het is een grote figuur in de vorm van een ei" (pag. 139). Hiermee is het verband tussen Sylvia en de tijd gelegd. Er is naast het ei nog een andere figuur die de tijd symboliseert, de lus 8. Deze figuur staat in de natuurkunde en wiskunde voor oneindig. Alfred maakt de dreiging van dit symbool duidelijk. Na zijn moord op Sylvia "liep hij steeds dezelfde lus" (pag. 145 en 155). Al eerder komt deze figuur voor in "Twee vrouwen", een detail over de Turkse ringen. Sylvia laat de ring uit elkaar vallen "tot een ketting van vier schakeltjes. Vier ovale (ieder ringdeeltje is namelijk van boven afgeplat door het vlechtwerk) cirkels: een verdubbeling van de dubbele ellips" (pag. 40). Liever geen man
Een belangrijk onderwerp in het verhaal naast het thema van de tijd is de 'fallussymboliek'. Hoewel het niet altijd even duidelijk is wordt er vaak verwezen naar de penis. Voorbeelden zijn Laura's vlucht uit haar ouderlijk huis naar 'weg' eindigt met het stelen van een wortel en het aannemen van een jongensnaam (Henny Hoenderbos) (pag. 11). Op de Dam komen het penissymbool 'de pyloon' en Henny Hoenderbos samen (pag. 14 t/m 15). De jeugdherinnering aan 'de pik van Verheul' (pag. 15 t /m 17) en de klap van juffrouw Borst (pag. 17). De wijsvinger van juffrouw Borst komt terug bij de stèle van Hammoerabi, "een zwarte, slanke, glanzende steen, hoger dan een mens" (pag. 69). "Mijn moeder nam haar stok en kwam bevend overeind, en met de stok begon zij naar Sylvia te slaan" (pag. 58 en 59). Het spelletje 'de pik van de wereldreus' (pag. 98). Sylvia opgent een fles champagne tussen haar knieën : "De kurk knalde tegen het plafond en een dikke straal schuimde tussen haar benen omhoog" (pag. 143). Er zijn zoals hier duidelijk is geworden bergen voorbeelden te noemen waarin deze symboliek wordt gebruikt. Nu is de vraag natuurlijk wat de schrijver met deze symboliek duidelijk heeft willen maken. Deze symboliek kan worden verbonden met de veel voorkomende vooroordelen over lesbische relaties. Homoseksualiteit bij vrouwen zou betekenen dat deze vrouwen mannen verafschuwen. Dan is er ook nog een praktisch feit dat voor jaloezie tegenover mannen kan veroorzaken. De twee vrouwen willen graag een kindje, maar dat gaat natuurlijk niet zo simpel. Hiervoor is toch echt een man nodig. Iets dat ook nadruk legt op de lesbische relatie is de manier waarop het begin van het boek verteld wordt. Laura is in het hele verhaal zowel de hoofdpersoon als de verteller. Het duurt vrij lang voordat je erachter komt dat er een vrouw aan het woord komt. Pas op de 25e bladzijde wordt dit duidelijk. Dit komt doordat Laura voor die tijd gebruik maakt van de naam Henny. Een neutrale naam die zowel van een jongen als een meisje kan zijn. Dat ik eigenlijk een jongen verwachtte kwam vooral doordat de schrijver van het boek een man is. Al had ik uit de titel "Twee vrouwen" al conclusies kunnen trekken. Thematiek en motieven
Het belangrijkste thema in "Twee vrouwen" is tijd. Het boek gaat over een gevecht tegen de tijd. Een gevecht dat vergelijkbaar is met het gevecht van Orpheus tegen de tijd. Een ander belangrijk thema is het beeld dat vrouwen in een lesbische relatie hebben van mannen. Alles in dit boek draait om deze thema's waar voortdurend de nadruk op wordt gelegd door bepaalde motieven te gebruiken. Bronvermelding
1. Mulisch H. (1988), Twee vrouwen, Amsterdam, De Bezige Bij (BBliterair). 2. Weck J. G. M., Caspers J. H., Huisman N. S. (1987), In contact met het werk van moderne schrijvers deel 2, Harry Mulisch, 5e druk, Almere, Versluys Uitgeverij b.v. 3. Dütting H. (1982), Over Harry Mulisch, kritisch nabeeld, beschouwingen over het werk van Harry Mulisch, De Prom. 4. Paardt van der R., Lexicon van literaire werken 3, februari 1989. 5. Internet: www.schrijversnet.nl