Transit door Hella S. Haasse

1. Beschrijvingsopdracht motivatie boekkeuze Een paar maanden geleden heb ik de ‘grote lijsters’ en de ‘Penta Pockets’ besteld. ‘Transit’ zat daar ook bij, ik ben na het lezen van de achterkant met dit boek begonnen. De achterkant vertelde iets over een meisje dat na zwerven door Europa terug komt in haar woonplaats Amsterdam, haar beste vriend is inmiddels echt zwerver geworden en haar beste vriendin is spoorloos verdwenen. Het sprak me wel aan. korte weergave van de inhoud Het verhaal wordt verteld in een week, van zondag tot de zondag daarop. Elk hoofdstuk is een dag van die week.
zondag Iks (Xenia) Westervliet zwerft rond op het perron van het station. Ze heeft een jaar in Europa gezworven en nu is het geld op. Bij het verlaten van het station herkent ze haar oude vriend, Daan. Hij zwerft rond en eet uit afvalbakken. Hij reageert niet als ze vraagt of hij haar nog herkent. Iks besluit op zoek te gaan naar haar beste vriendin Alma. Ze belt aan bij Alma’s ouders, maar zij kunnen haar niet vertellen waar hun dochter is. Iks gaat daarna met de moeder van Daan praten. Zij geeft Iks de schuld van alles wat er met Daan is gebeurd. Het was immers háár idee om met school te stoppen, te gaan werken en een wereldreis te gaan maken. Iks herinnert zich nog goed hoe ze met z’n drieën plannen voor de toekomst maakten. Zelf zette ze als eerste de stap om met school te stoppen. Ze nam twee baantjes aan om in korte tijd veel geld te verdienen. Al snel volgde Alma en uiteindelijk sloot Daan zich bij hen aan. Alma en Daan werden verliefd op elkaar en wilden niet meer met Iks mee. Iks besloot daarop alleen verder te gaan. Ze bezocht Griekenland, Portugal en Turkije, maar vond de landen minder spannend dan verwacht. Toen haar geld op was, keerde ze weer terug naar Nederland. Vermoeid neemt Iks plaats op een bankje in het park. Een vrouw gaat naast haar zitten. Na korte tijd verlaat zij het park, maar ze laat een sleutelbos achter. Iks ziet dat de sleutelbos voorzien is van een kaartje met adresgegevens en besluit naar het betreffende huis te gaan. Het blijkt een groot huis in de buurt van het park te zijn. Iks belt aan, maar niemand doet open. Ze blijft op de trap wachten, in de hoop dat de vrouw nog komt. Intussen denkt ze aan Alma en Daan. Na een poosje besluit Iks een kijkje te gaan nemen in het huis, want ze heeft nog steeds geen slaapplaats. Als ze de deur opent, lijkt het huis verlaten. Hongerig als ze is, gaat Iks op zoek naar eten. Na een flinke maaltijd valt ze in slaap. Plotseling schrikt Iks wakker. Ze hoort gebonk in het huis, ze gaat op onderzoek en ziet een oude man. Hij wil weten wie ze is en wat ze in zijn huis doet. Iks legt hem de situatie uit. De man stelt zich voor als Arnold Cluysman. Hij vertelt dat hij wacht op Fennechien, de vrouw die Iks in het park ontmoette. Ze denken dat deze vrouw niet meer terugkomt, dus vraagt Cluysman of Iks wil blijven om voor hem te zorgen. Iks vind dat wel een goed idee, dan heeft zij tenminste een slaapplaats. maandag De volgende dag leidt Cluysman Iks rond in het huis. Hij vertelt over zijn leven. Hij heeft altijd al in het huis gewoond, behalve tijdens zijn studie en in de oorlogsperiode. Na zijn echtscheiding in 1948 heeft hij nooit meer contact gehad met zijn ex-vrouw en dochter. Na twintig jaar op de universiteit te hebben gewerkt, koos hij vrijwillig voor het kluizenaarsbestaan. Cluysman vraagt aan Iks of ze hem wil helpen met het ordenen van al zijn papierwerk. dinsdag Iks besluit haar zoektocht naar Alma voort te zetten. Ze heeft echter weinig succes. Niemand kan zich Alma herinneren en sommige plekken van vroeger zijn veranderd. Iks ontdekt de zwerfroute van Daan, die langs patat- en broodjeszaken loopt. Bij ‘thuiskomst’ praat Iks met Cluysman over haar jeugd. Haar moeder is op jonge leeftijd overleden en haar tweede echtgenoot, Iks’ stiefvader, hertrouwde al snel. Iks kreeg van haar stiefvader en -moeder weinig aandacht. Ze nam zich voor om zo snel mogelijk een ander leven te gaan leiden. woensdag Iks krijgt een baantje als vuilnisophaler. Een taxichauffeur meent haar te herkennen. Hij kan zich herinneren dat hij Alma eens met zijn auto naar een klant heeft weggebracht; ze is blijkbaar een callgirl. Iks helpt Cluysman bij het sorteren van zijn teksten. Cluysman vindt dat Iks weer naar school moet gaan. Iks is het niet met hem eens en gaat naar de winkel voor boodschappen. Bij terugkomst wordt ze aangeklampt door een man, die beweert dat het huis van hem is. Hij eist de huissleutels op en dreigt de volgende keer zijn pitbull mee te nemen. Cluysman is niet onder de indruk van het dreigement. Iks praat met Cluysman over haar seksuele ervaringen. donderdag Cluysman vindt het maar niks dat zijn huisgenote als vuilnisophaler werkt. Iks vertelt hem over alle baantjes die ze heeft gehad. Plotseling gaat de telefoon. Iks schrikt, want ze weet niet dat er een telefoon in huis is. Het is de zus van Cluysman. Ze wil weten wat Iks in het huis doet. Bovendien wil ze een nieuwe hulp voor haar broer regelen. Cluysman heeft liever dat Iks bij hem blijft. Iks belt alle escortservices af om informatie over Alma te krijgen. Ze heeft helaas geen succes, omdat er geen persoonlijke gegevens over de meisjes worden verstrekt.
vrijdag Bij haar thuiskomst hoort Iks klassieke muziek. Cluysman luistert naar een plaat van Bach. Ze praten over muziek. Uit dit gesprek blijkt dat Cluysman al veel te lang niet meer ‘buiten’ is geweest. Hij weet niet wat Iks met ‘house-‘muziek bedoelt en een tekstverwerker vindt hij maar niks. ’s Avonds ziet Iks Daan weer lopen. Ze neemt hem mee naar huis voor een bad en een dagje rust. Cluysman wil echter dat Daan vertrekt. Iks maakt ruzie met Cluysman en Daan verlaat het huis snel. zaterdag Cluysman vreest dat Iks bij hem weggaat, nu ze ruzie hebben gehad. Iks vertelt hem over de problemen van Alma en Daan. Even later wordt Daan gevonden in het park; hij is aan onderkoeling gestorven. Iks ontmoet de agressieve man opnieuw. Hij weet alles over haar zoektocht naar Alma en biedt haar een tip aan in ruil voor het huis. Iks belooft niks, maar krijgt de tip toch. De man geeft haar het adres van een sportschool. Ze wordt te woord gestaan door een man, die haar vertelt wat er met Alma gebeurd is. Hij adviseert haar uit de drugsscene te blijven. Iks is echter vastbesloten haar vriendin te vinden. Op advies van de man gaat ze achter het station bij de heroïnehoeren informeren. Ze praat met Marie, die vertelt dat Alma met een man naar Antwerpen is gegaan. Zondag: Tijdens het ontbijt praten Cluysman en Iks over Alma. Iks gelooft niet dat Alma met goede bedoelingen mee naar Antwerpen is gegaan. Ze vreest dat Alma verkocht is aan sadisten. Iks vindt het tijd worden dat Cluysman naar buiten gaat. Ze loopt een paar honderd meter met hem mee en ze voelt hoe hij beeft. Iks neemt afscheid van Cluysman. Ze wil naar Antwerpen om Alma te zoeken. Hij smeekt haar te blijven, maar Iks vindt dat hij best voor zichzelf kan zorgen. Iks besluit eerst nog een bezoek te brengen aan de moeder van Daan. Ze vertelt Daans zus dat Daan niet aan de drugs was, maar juist mensen hielp in hun strijd tegen drugs. Iks ontmoet de agressieve man weer, die opnieuw de sleutels van het huis opeist. Iks gooit de sleutels in de gracht en springt snel in een tram. Al snel krijgt ze een lift naar Antwerpen. Ze stelt zich aan de chauffeur voor als ‘Xenia’. De man informeert naar haar verblijfsduur en ze geeft toe dat ze slechts op doorreis is, ofwel ‘transit’. uitgewerkte persoonlijke reactie onderwerp Het onderwerp van de tekst is de vriendschap die Iks voor haar beste vrienden voelt. Ook wel de zoektocht naar Alma. Nu ze teruggekeerd is in Nederland beseft ze pas hoe erg ze haar beste vrienden weer wil zien. Alleen haar beste vriend Daan ziet haar niet staan en haar beste vriendin Alma is spoorloos. De vriendschap die Iks voor hen voelt komt goed naar boven, want Iks wil Daan toch graag helpen ook al is hij een zwerver en herkent hij Iks niet meer. Ook de paniekvolle reacties van Iks als niemand haar schijnt te kunnen helpen tijdens de zoektocht naar Alma, wijzen op de vriendschap van Iks voor Alma. Ik vind het onderwerp heel boeiend, je vraagt je vanaf het begin af of Iks Alma zal terugzien en hoe de reacties van haar beste vrienden zullen zijn. Het onderwerp is mede zo boeiend omdat het in mijn belevingswereld ligt. Ik kan me bij de gebeurtenissen heel goed iets voorstellen omdat het iedereen kan gebeuren. De ideeën om de wereld rond te trekken komen denk ik bij iedereen wel eens boven, ook hoe het dan zal zijn als je terugkeert naar je oude vrienden. gebeurtenissen De eerste gebeurtenissen zijn heel erg belangrijk, het moment dat Iks de trein uitstapt in Amsterdam en om haar heen kijkt. Ook het moment dat er door de schrijver een beeld wordt geschetst van Iks, zo weet je meteen waar je een beetje aan moet denken. Het moment dat ze Daan tegenkomt is ook heel belangrijk. Voor de rest zijn de gebeurtenissen allemaal een beetje hetzelfde van karakter. Ik denk dat de gebeurtenissen een belangrijkere rol spelen dan de gedachten en gevoelens van de personages, want Iks vertelt niet zoveel over haar gevoelens, meer over wat ze allemaal heeft meegemaakt, de gebeurtenissen dus. Cluysman daarentegen vertelt af en toe wat hij allemaal denkt en voelt. Dus als je alleen naar hem zou kijken dan zijn de gedachtes belangrijker, maar hij is niet de hoofdrolspeler. Er zitten nauwelijks spannende gebeurtenissen in dit boek. Woensdag als ze boodschappen gaat doen en aangeklampt wordt door een vreemde man krijg je als lezer geen adrenaline kick. Toch moet dit een redelijk spannende passage voorstellen naar mijn mening. Sommige gebeurtenissen zijn wat moeilijk te volgen en moet je rustig lezen, bijvoorbeeld als ze Marie (de prostituee) aanspreekt en haar vraagt naar Alma, dat stuk wordt in mijn eerste oogopslag nogal verwarrend beschreven, maar de tweede keer begreep ik wat de schrijver bedoelde.
personages De hoofdpersoon wordt wel redelijke beschreven als een soort van heldin. Iks is de enige van de drie die het normale leven weer in wil en die veel geeft om haar vrienden. Het is een goede daad van haar om de spoorloze Alma op te zoeken. De karaktereigenschappen van Iks zijn niet zo goed beschreven vind ik, Iks is heel zelfstandig. Ze heeft in haar eentje een jaar lang door Europa rondgezworven. Ze is van school gegaan op jonge leeftijd en is gelijk gaan werken. Ik vind Cluysman een hele verwarrende personage hebben. Af en toe dan zijn er opeens passages in het boek die hij dan denkt of opschrijft. opbouw Het verhaal is niet zozeer ingewikkeld van opbouw, maar wel omdat er veel over het verleden in het heden wordt verteld. Dat schiet niet op. Er is duidelijk gekozen voor een makkelijke opbouw, want de 8 hoofdstukken zijn de 8 dagen uit Iks leven die worden beschreven. De gebeurtenissen zie je door de ogen van iemand die van een afstandje staat mee te kijken. Aan het slot blijf je zitten met de vraag of ze Alma ooit nog zal vinden, ik vind dit niet prettig, want als lezer weet je niet of het haar gaat lukken om Alma te vinden. taalgebruik Het taalgebruik was helemaal niet moeilijk. De verhouding tussen dialoog en beschrijvingen komt redelijk overeen en is wel prettig. Het taalgebruik past heel goed bij de personages die gewoon mensen van deze tijd zijn, evenals het taalgebruik. 2. Verdiepingsopdracht verwachtingen Ik dacht voordat ik het boek had gelezen dat het meer zou gaan over haar leven in dat huis en welke relatie ze met die oude man in dat huis zou gaan krijgen. Ik had niet verwacht dat het gehele boek over de zoektocht naar Alma zou gaan. Ook had ik gedacht dat ze de oude man helemaal zou veranderen en hem de straat op zou krijgen, maar dat is maar voor een deel uitgekomen. De oude man is veel socialer geworden door haar, maar ik denk niet dat hij zonder Iks nog een keer naar buiten zal gaan. ruimte en zijn functie Het verhaal speelt zich af in een oud huis in Amsterdam. Iks brengt in het boek meer tijd buiten het huis door dan in het huis. Ze is opzoek naar Alma in de grote drukke stad Amsterdam. Ik denk dat Amsterdam expres is gekozen omdat daarvan bekend is dat het een drukke wilde stad is en ook omdat daar veel prostitutie voorkomt. De functie van het grote oude huis is dat daar de tijdelijke rust voor Iks is te vinden. De tijden dat Iks in het huis is zijn tijden dat alles weer even rustig is dan kan ze ook weer rustig bijpraten met Arnold Cluysman.
thematiek Eerste fase: De ouders van Daan en Alma geven Iks de schuld van wat er met hun kinderen is gebeurd (blz. 11 t/m 14). Iks vraagt overal rond of iemand iets van Alma heeft gevonden. Ze zoekt telefoonnummers op, ze gaat op bezoek bij oude vriendinnen, ze spreekt zelfs mensen op straat aan. Tweede Fase: Iks denkt heel erg na over wat die twee moeders hebben gezegd tegen haar en beseft dat zij inderdaad de doorslag heeft gegeven Dan ontdekt Iks dat ze Alma terug moet vinden om het verleden een plekje te geven. Ze krijgt een doel voor ogen en zal hoe dan ook Alma moeten vinden. Het thema is van onafhankelijkheid en vrij zijn naar een leven met meer zekerheid, want Iks wil iets met haar leven, ze wil zich een doel stellen ook als zij geconfronteerd wordt met de scherven van haar jeugd. Zij immers was verantwoordelijk voor de drie die de school verlieten om een wereldreis te maken. Zij voelt dan ook het scherpst de nederlaag: Daan is aan lager wal geraakt, overlijdt bijna binnen handbereik en Alma is op zijn minst zoek en waarschijnlijk in levensgevaar. In Amsterdam is er de straat met drugsverslaafde hoeren en zwervers die uit vuilnisbakken eten. Kennelijk heeft Iks verblijf bij Cluysman een positieve invloed op haar gehad. Dat blijkt wanneer zij zich (op blz. 91) voor het eerst voorstelt als Xenia (en niet als Iks) Bij Cluysman had ze haar naam (dus: haar identiteit) hervonden. Thematisch zijn er overeenkomsten aan te wijzen tussen het eerste boekenweekgeschenk dat Hella Haasse schreef, Oeroeg en Transit. Beide boeken gaan over vriendschap en in beide gevallen is er sprake van een overgangssituatie. In Oeroeg ging het over de overgang van Nederlands-Indië naar zelfstandig Indonesië. In Transit is de harde overgang van een jeugd vol idealen naar een hedendaagse volwassen werkelijkheid. motieven De belangrijkste motieven uit dit boek zijn denk ik reizen, eenzaamheid, vriendschap en schuldgevoel. Dit zijn verhaal motieven en slaan allemaal een voor een op het thema van het boek. Reizen heeft te maken met de reizen die ze heeft gemaakt maar die ze nu ook nog maakt om Alma te vinden, Iks is helemaal niet plaatsgebonden. Eenzaamheid slaat op Iks èn Cluysman. Iks komt terug van haar reis en ik citeer blz. 7: ‘dat bekende veroorzaakte juist een gevoel van vervreemding’. Ze voelt zich eenzaam in haar vroeger vertrouwde omgeving. Ook Cluysman spreekt voor eenzaamheid, hij is zich na z’n oorlogstijd helemaal gaan afzonderen in zijn huis als een kluizenaar. Vriendschap is ook een belangrijk motief, want ondanks dat Iks haar vrienden Daan en Alma allang uit het oog heeft verloren na hun mislukte wereldreispoging, gaat zij naar hen op zoek. Daan herkent haar niet meer, maar Iks wil hem toch helpen. Iks gaat ook op zoek naar Alma, die waarschijnlijk in Antwerpen is, waar ze naar een grote zoektocht is achtergekomen. Ook schuldgevoel is een belangrijk motief, want dat is de reden dat Iks op zoek wil naar Alma. secundaire literatuur Ik heb gekozen voor de relatie van de literatuuropvattingen en het boek. Ik heb drie toepasselijke recensies gevonden. De eerste is uit de PZC, publicatiedatum 11-02-1994. De tweede is uit de Leeuwarder Courant, publicatiedatum 11-03-1994. De laatste komt uit Vrij Nederland, publicatiedatum 19-03-1994. correcte beschrijving van gebruikte secundaire literatuur - H. W. ‘Kostbaar geschenk van Haasse’, ‘Hella S. Haasse Transit’, in: PZC Vlissingen 1994 - Gerrit Jan Zwier ‘Dubbele eenzaamheid’, ‘Hella S. Haasse Transit’, in: Leeuwarder Courant Leeuwarden 1994 - Diny Schouten ‘Wegloopstertje op loden schoenen’ ‘Hella S. Haasse Transit’, in: Vrij Nederland Amsterdam 1994 Samenvatting ‘Kostbaar geschenk van Haasse’ gaat over dat Hella S. Haasse dit keer niet bij haar vaste thema is gebleven. ‘Ze staat bekend als de mevrouw bij uitstek in onze literatuur, haar personages zijn doorgaans beschaafde mensen die keurig converseren. In Transit gaat het heel anders toe, in plaats van waardige kalmte overheerst tergend straatrumoer. Het harde, grauwe stadsleven wordt door de schrijfster die bekend staat om haar zachtaardige, verheven romans heel realistisch opgeroepen. Geen breed opgezet proza deze keer waarin alles uitgebreid wordt verklaard, maar proza dat veel te raden overlaat. Kortom, wat een talent moet je hebben om je oeuvre zo'n nieuwe wending te geven. Over wat een geestkracht moet je beschikken om je in zo'n wezensvreemde wereld te kunnen verplaatsen. Transit is een kostbaar geschenk.’ ‘Dubbele eenzaamheid’ gaat meer over dat de schrijfster niet alleen probeert door te dringen in de geest van een achttienjarige kruidje-roer-me-niet, maar zij schetst tevens de groeiende verstandhouding die er tussen dit meisje en een oude man ontstaat. ‘'Transit' is vooral de moeite waard vanwege het portret van de weerbarstige Iks die haar eigen idealen heeft. ‘ ‘Wegloopstertje op loden schoenen’ vertelt dat Transit een parabel is over waarachtig menszijn, en ook een betoog over de eeuwige opstand van de jongeren. ‘Er is ook een essayistische component. door het verhaal zijn notities gestrooid over wat de generaties zoal bindt en scheidt, en vooral: hoe elke generatie opnieuw jammerlijk mislukt in de poging de wereld véél beter in te richten.’ Wat de eerste recensent beweert (een proza dat veel te raden overlaat) vind ik ook, je blijft aan het eind met vragen over en dat is vrij verwarrend maar ook wel leuk, omdat je een eigen einde kan simuleren. Ik vind het leuk dat deze recensent meent dat Hella S. Haasse over veel talent zal moeten beschikken om opeens van haar routine af te wijken. Ik vind het juist wat hij verder allemaal zegt over tergend straatrumoer, sommige passages (met name het moment dat ze contact zoekt met Marie en andere mensen in deze buurt van Amsterdam, blz. 85) zijn inderdaad rumoerig en druk. De tweede recensent gaat meer in over de verstandhouding tussen Iks en Cluysman. Ikzelf vind dat niet het belangrijkste in het boek. Zijn laatste zin ‘'Transit' is vooral de moeite waard vanwege het portret van de weerbarstige Iks die haar eigen idealen heeft. ‘ vind ik niet helemaal kloppen. Iks heeft eigenlijk helemaal niet zoveel idealen, dat is het probleem. Zij is juist op zoek naar wat belangrijk is in het leven, dat denkt ze te vinden in Alma. Het is niet zo dat Iks een losgebarsten pubermeid is of zoiets, ze wil juist langzamerhand meer zekerheid in haar leven. De laatste recensent bedoelt met zijn tweede deel, ‘wat de generaties zoal bindt en scheidt’, de verstandhouding tussen Iks en Cluysman en op welke punten deze misloopt en op welke punten zij het heel goed met elkaar kunnen vinden. Ik vind dit een goed punt. 3. Evaluatie Mijn beargumenteerde eindoordeel over het boek is: Boeiend onderwerp, nauwelijks spannende gebeurtenissen, niet ingewikkeld van opbouw en makkelijk taalgebruik. Mijn eerste persoonlijke reactie is niet veranderd na de verdiepingsopdracht. Ik vond de verdiepingsopdracht niet zozeer een hele moeilijke klus, maar wel een grote klus. Ik heb er best veel tijd in moeten steken. Het lezen van het boek was niet moeilijk, maar soms een beetje verwarrende passages. Wat ik onduidelijk vind aan het boek is het einde, gaat ze Alma nu wel of niet vinden? Ik miste bij het maken van de verdiepingsopdracht de betekenis van thematiek en motieven, deze heb ik dan ook moeten opzoeken in het handboek. Het toepassen van de secundaire literatuur op het boek vond ik een lastige vraag. De volgende keer ga ik eerder beginnen met het maken van mijn leesverslag want ik steek er elke keer toch weer best veel werk in.