De armoede bleef echter en de ouders van Wolkers hadden er een zware taak aan om alle monden te blijven voeden. Om geld uit te sparen ging Wolkers’ vader bijvoorbeeld zelf zijn kinderen knippen met een tondeuse. Dat was niet altijd een succes. Zo bleef er eens een stuk huid van Wolkers tussen de tanden van de tondeuse zitten waardoor Wolkers een bloedhekel aan het knippen kreeg. Wolkers’ vader dacht aan emigratie. Zuid-Afrika en Chili leken hem wel wat. Maar hij kon het geld voor de overtocht niet bij elkaar brengen, zodat het plan van tafel verdween. Wolkers was graag naar de HBS gegaan maar dat mocht niet. Hij moest het met de Mulo doen. Wolkers haalde daar echter slechte cijfers, werd van school gehaald en moest in zijn vaders winkel gaan werken. Hij was dertien jaar oud en kreeg vijftien cent zakgeld per week. Toen kwam de mobilisatie in 1939 en sloot Wolkers’ vader de winkel. Hij ging werken in een kantine in kasteel Oud-Poelgeest. Wolkers keek somber naar de toekomst.

Als Wolkers als volwassene door Oegstgeest rijdt herinnert alles hem weer aan vroeger. Alle bijzondere figuren van vroeger komen in zijn geest tot leven. Bijvoorbeeld de spiritusdrinkers, maar ook de locale landloper die af en toe langs kwam. Wolkers ziet dat de bank inmiddels ook weer uit hun vroegere huis met winkel vertrokken is. Hij hoopt dat zijn vader dat niet ziet want dan wil die wellicht weer met een winkel beginnen. Thuis vraagt Wolkers’ moeder hem bezorgd of hij in zijn huidige boek ook over de winkel gaat schrijven. Als Wolkers haar dat bevestigt, is ze er niet blij mee.    

Wolkers’ eerste baantje was dierenverzorger in een laboratorium van het Academisch Ziekenhuis. Op de dieren werd geëxperimenteerd door medische studenten en Wolkers moest ze daarna verzorgen. Veel dieren werden dodelijk gewond door de experimenten. Wolkers vermoordde de beesten dan maar en begroef ze in de tuin. In 1940 brak de oorlog uit. Er vielen doden en Wolkers zag enkele doden de rouwkapel van het ziekenhuis in gesleept worden. Na de capitulatie werd Wolkers als verzorger ontslagen. Als Wolkers later als volwassene het laboratorium weer bezoekt, vindt hij veel dingen veranderd. De rouwkapel kan hij bijvoorbeeld niet meer terugvinden.

De Duitse bezetting betekende dat veel meer mensen arm werden. Wolkers vond dat niet vervelend omdat anderen nu ook hun kostje bij elkaar moesten gaan scharrelen, net als de familie Wolkers dat moest doen. Wolkers’ vader ging als stoker op de steenfabriek werken. Het was zwaar werk. Puur voor het geld namen Wolkers’ ouders een oud gek vrouwtje in huis. Wolkers had aanleg voor tekenen en tekende haar stiekem in zijn schetsboek. Wolkers ging werken als tuinjongen bij de multimiljonair Houtheer die op een groot landgoed in de buurt woonde. Hij knapte er allerlei klusjes op. Na een jaar ging hij voor Broodster – een zelfstandige tuinman – werken omdat hij bij hem het dubbele per week kon verdienen (vijf gulden in plaats van twee gulden en vijftig cent). Wolkers kon daardoor ’s-avonds naar de tekenschool gaan en echte verf kopen.En zo ging Wolkers vanaf 1 oktober 1941 naar de avondtekenschool in Leiden. Het was een uur lopen en dus best vermoeiend na een dag hard werken.

Wolkers ging ook een cursus machineschrijven doen. Daar ontmoette hij een roodharig meisje met wie hij zijn eerste seksuele ervaring had. Dat wil zeggen, het bleef bij een beetje frunniken omdat Wolkers het nogal onhandig aanpakte. Het kwam dus niet tot de daad, zeer tot ongenoegen overigens van het meisje in kwestie. Wolkers stopte met werken voor Broodster omdat hij bij een lijstenmakerij in Leiden zes gulden per week kon verdienen. Vanwege een mislukte grap werd hij daar echter al weer gauw ontslagen. In 1943 ging Wolkers werken op een distributiekantoor. Naast schilderen begon Wolkers ook verhalen te schrijven. Het waren vooral griezelverhalen. Wolkers oogstte enige waardering van zijn vader voor zijn werk, hoewel zijn vader wel bezwaar had tegen de naakttekeningen van zijn zoon. Als Wolkers een oproep voor de arbeidsdienst krijgt, besluit hij met goedvinden van zijn ouders onder te duiken op een zolderkamertje aan de Mare in Leiden.

Als Wolkers als volwassene terugkeert naar het landgoed van Houtheer, treft hij dat verwaarloosd aan. Van de tuinman hoort hij dat Houtheer vijf jaar geleden overleden is. Het landgoed is aan de gemeente verkocht en nu zit de belastingdienst erin. Wolkers ziet overal verval en verwaarlozing. Er is niets meer over van de mooie tuin, de vijver en de kassen. En ook het huis zelf oogt verwilderd.

Wolkers’ overleden broer was vijf jaar ouder dan hij. Hij had bewondering voor hem maar kon niet altijd goed met hem opschieten. Wolkers is wel een keer door zijn broer gered. Wolkers was in Katwijk namelijk in de haven gevallen en werd vervolgens door de stroom meegesleurd. Zijn broer sprong hem na en redde hem het leven. In de oorlog was zijn broer actief in de burgerwacht. Maar toen Nederland capituleerde was dat afgelopen. In de winter van 1943 gingen Wolkers en zijn broer vaak op strooptocht uit. Op een keer haalden ze uit een wak maar liefst eenentwintig snoeken. Het was een prachtig buitenkansje en leverde de familie Wolkers een hoop vis op. In 1944 kreeg Wolkers’ broer difterie. Hij werd naar het Academisch Ziekenhuis gebracht en was stervende. Wolkers zocht hem daar op maar mocht niet naar binnen. Hij keek daarom buiten maar door het raam. De beide broers zagen elkaar en daarna stierf Wolkers’ broer. Hij werd begraven bij het Groene Kerkje in Oegstgeest.

Wolkers gaat voor het laatst als volwassene naar Oegstgeest. Hij ziet dat er in het oude huis van zijn ouders slopers bezig zijn. Hij gaat er kijken en ziet allerlei dingen die herinneringen bij hem oproepen, zoals het oude behang aan de muur en de punaisegaatjes in het hout waar Wolkers’ tekeningen aan hingen. De appelboom in de tuin is omgehakt. Dat betreurt Wolkers. Op zolder heeft Wolkers vaak met zijn broers en zussen toneelstukjes opgevoerd. Hij kent er iedere vlek op het hout. Uit het raam op zolder heeft hij in de oorlog de parachutisten gezien. Zijn broers regenjas was van een parachute gemaakt. Op zijn begrafenis droeg Wolkers die jas. Vlak voor de bevrijding raakte Wolkers die jas echter kwijt. Hij gooide hem over een reiger die de jas vervolgens in flarden trok. Wolkers heeft de jas toen maar in het bos laten liggen.            

Wolkers gaat voor het laatst als volwassene naar Oegstgeest. Hij ziet dat er in het oude huis van zijn ouders slopers bezig zijn. Hij gaat er kijken en ziet allerlei dingen die herinneringen bij hem oproepen, zoals het oude behang aan de muur en de punaisegaatjes in het hout waar Wolkers’ tekeningen aan hingen. De appelboom in de tuin is omgehakt. Dat betreurt Wolkers. Op zolder heeft Wolkers vaak met zijn broers en zussen toneelstukjes opgevoerd. Hij kent er iedere vlek op het hout. Uit het raam op zolder heeft hij in de oorlog de parachutisten gezien. Zijn broers regenjas was van een parachute gemaakt. Op zijn begrafenis droeg Wolkers die jas. Vlak voor de bevrijding raakte Wolkers die jas echter kwijt. Hij gooide hem over een reiger die de jas vervolgens in flarden trok. Wolkers heeft de jas toen maar in het bos laten liggen.            

Beoordeling van het boek

Wolkers was een van de belangrijkste Nederlandse schrijvers na de Tweede Wereldoorlog. Daarnaast was hij ook schilder en beeldhouwer. Merkwaardig is dat Wolkers zichzelf altijd primair als beeldhouwer beschouwde, terwijl de rest van Nederland zich hem toch vooral als schrijver herinnert. Wolkers’ directe en beeldende taalgebruik baarde veel opzien en vond later ook veel navolging. Wolkers was afkomstig uit een gereformeerd milieu – iets dat hij met meer bekende schrijvers gemeen heeft –, waarvan hij later duidelijk afstand genomen heeft. Wolkers was drie keer getrouwd en hij leefde met zijn laatste vrouw Karina sinds 1980 op het eiland Texel. Daar overleed hij ook in 2007.

Kenmerkend voor Wolkers’ boeken is de aanwezigheid – op de een of andere manier – van zijn gereformeerde afkomst. Verder is ook het expliciete seksuele taalgebruik kenmerkend voor deze schrijver. Tot slot bevatten zijn boeken altijd autobiografische elementen. Een van die elementen is de dood. In 1944 overleed Wolkers’ broer aan difterie. Dit element komt bijvoorbeeld letterlijk terug in de roman “Kort Amerikaans” uit 1962. Ook in het onderhavige boek wordt in de laatste hoofdstukken uitvoerig aan dit voorval gerefereerd. Het zijn wat mij betreft overigens de mooiste hoofdstukken van het boek omdat ze zo ongelooflijk persoonlijk en ontroerend geschreven zijn.

Het boek bestaat uit zestien hoofdstukken waarvan er acht steeds dezelfde titel hebben, namelijk “Terug naar Oegstgeest”. In die hoofdstukken gaat Wolkers als volwassen man feitelijk terug naar Oegstgeest. In de hoofdstukken die daaraan voorafgaan haalt Wolkers herinneringen op aan zijn jeugd. In die hoofdstukken figureert hij dus als kind. Zo krijg je dus een aardige mix van verleden en heden achter elkaar en zie je ook hoe Wolkers zelf gegroeid is van kind naar volwassen man.

Opvallend in het boek is dat Wolkers veel over nare gebeurtenissen en ervaringen uit zijn jeugd vertelt. Die herinneringen zijn in sommige gevallen behoorlijk traumatisch. Voorbeelden daarvan zijn de dood van zijn broer maar ook zijn ervaringen op de lagere school. Zo werd er door onderwijzers kennelijk aardig wat afgemept. Dat kon vroeger allemaal. Tegenwoordig zou dat ondenkbaar zijn. Ook opvallend is het bezig zijn van Wolkers met dieren. Hij hield van dieren en was daar als kind al mee bezig. Een hele reeks van dieren passert de revue. In dat verband is het hoofdstuk dat over Wolkers’ baantje als dierenverzorger gaat overigens best schokkend. In dat hoofdstuk vertelt Wolkers immers dat hij dieren doodmaakte en niet altijd op een nette manier. Hij lijkt daar soms een sadistisch genoegen in te scheppen. Dat staat haaks op zijn latere imago van grote dierenvriend. Ik vind het een heel merkwaardig hoofdstuk.

Ik heb erg genoten van dit boek. Het boek zit vol jeugdherinneringen van Wolkers. Het beschrijft ook een wereld die er niet meer is, want als Wolkers later als volwassene teruggaat naar Oegstgeest – de titel is wat dat betreft uitstekend gekozen – blijkt er veel veranderd te zijn. Ook zijn ouders zijn veranderd. Ze zijn ouder geworden maar blijken nog steeds erg gelovig te zijn. Daarin zit ook het grote verschil met Wolkers zelf. Wolkers is niet gelovig meer, maar hij respecteert het geloof van zijn ouders wel. Wolkers citeert ook veel uit de Bijbel en psalmen, want die zitten nog grotendeels in zijn hoofd. Je kunt je opvoeding nu eenmaal niet verloochenen. De thematiek is vrij somber. Verval, dood, armoede, honger, ziekte en oorlog zijn er enkele van. Toch heeft Wolkers die uiteindelijk wel overwonnen. In zoverre is het ook een roman van hoop en optimisme. Wat mij betreft is dit Wolkers’ beste boek!