Strepen aan de hemel door G.L. Durlacher

Titelbeschrijving: G.L. Durlacher, Strepen aan de hemel, Uitgeverij Wolters-Noordhoff, Groningen, druk niet vermeld, 2002, 97 blz. Eerste druk 1985. 1 Beschrijvingsopdracht De motivatie van mijn boekkeuze Ik ben erg geïnteresseerd in de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust. Dit jaar kon je via school Themalijsters bestellen met als thema de Holocaust. Dat heb ik toen meteen gedaan en omdat ik dit boek ook voor mijn lijst mocht lezen heb ik besloten dat te doen. Een korte weergave van de inhoud ‘Strepen aan de hemel’ bestaat uit een aantal verschillende delen. Het boek begint met een proloog waarin Durlacher vertelt over twee boeken, ‘Het gruwelijke geheim’ van Walter Laqueur en ‘Auschwitz and the Allies’ van Martin Gilbert, waarbij bij hem beelden verschijnen uit zijn verleden in de kampen. Hij vertelt hier maar weinig over zijn belevenissen. Hij geeft vooral zijn mening over de inhoud van de twee boeken en vergelijkt die inhoud met zijn eigen gedachten en vooral ook met zijn vragen. Zo beantwoordden de boeken enkele vragen voor hem, hij kreeg o.a. min of meer bevestigd dat de geallieerden meer hadden kunnen doen om levens te redden en al redelijk snel van de Endlösung geweten zouden kunnen hebben. Na de proloog volgt een naschrift waarin Durlacher vooral voor zichzelf de ‘fouten’ van de ‘buitenwereld’ op een rijtje zet en het zwijgen van iedereen buiten de kampen probeert te evalueren. Hierna begint het werkelijke ‘verhaal’. Het begint in Rotterdam, waar de jonge Durlacher met zijn ouders, een tante en nog enkelen anderen, die inmiddels ook ‘familie’ geworden zijn, woont. Hij vertelt over het bombardement op Rotterdam en hoe de familie daarna weg probeerden te komen. Na een tijdje volgt de arrestatie en moet de familie Durlacher naar Westerbork. Na daar een periode gezeten te hebben, wordt medegedeeld dat de familie naar Theresiënstadt, waar het heel erg goed en modern zou zijn, moet gaan. Na alweer vier maanden wordt de familie definitief opgesplitst, en worden de Durlachers gedeporteerd naar Auschwitz. Daar verliest Durlacher zijn beide ouders. Durlacher vertelt hier ook over een propagandafilm die over Theresiënstadt is gemaakt. Dit was een film om de buitenwereld te laten geloven dat het goed was in Theresiënstadt. Na deze twee hoofdstukken volgt een nabeschouwing. Hierin vertelt Durlacher over de Denen. Dat de Deense koning het niet eens was met de deportatie van de joden en dat de Deense gevangenen in de kampen een duidelijke voorkeurspositie innamen. Ook vertelt hij over de film en hoe zeer die niet klopte, hoe onvolledig hij was. In het laatste hoofdstuk vertelt Durlacher over de bevrijdingen. Hij komt als enig overgeblevene Durlacher terecht in Opper-Silezië. Hier verblijft hij in enkele noodhospitalen. Hij wordt naar Praag getransporteerd en vliegt vanuit daar met de Fransen mee naar Parijs. Met de trein, waarin hij enkele bekenden uit Praag tegenkomt, reist hij weer naar Nederland. Na dit hoofdstuk volgt een naschrift. Durlacher vertelt over zijn aankomst, hoe kil het einde van zijn ‘reis’ was. Ook vertelt hij dat velen die de kampen overleefd hadden in hun thuisland alsnog een gewelddadige dood stierven. Hij eindigt met hetzelfde als waar hij mee begint: alle vragen die hij had en heeft en dat de antwoorden die hij kreeg vaak enkel pijn deden.
Mijn uitgewerkte persoonlijke reactie Het onderwerp van het boek is de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog en dus ook de Entlösung en de concentratiekampen. Deze onderwerpen vind ik heel erg interessant en boeiend, omdat ik sowieso erg geïnteresseerd ben in de Tweede Wereldoorlog. Ik ben door het lezen van dit boek een klein beetje anders gaan denken over de Entlösung. Ik wist namelijk niet dat je zo vaak getransporteerd werd. Wat me vooral verbaasde was dat de wereld zoveel wist, of had kunnen weten, van Hitlers plannen. Dit verbaasde Durlacher natuurlijk ook, maar het deed hem bovendien pijn. Hij verwoordt zijn onmacht heel mooi. ‘Het gevoel dat de wereld min of meer discreet wegkijkt of onbewogen toekijkt als er honderdduizenden om je heen systematisch gedood worden (…) kan niet adequaat verwoord worden. (…) Het is moeilijk je houding te bepalen tegenover mensen die je na zulke rampen tegenkomt. Waar stonden ze toen? Hebben ze weggekeken of toegekeken? Hebben ze meegedaan of hebben ze zich verzet? (blz. 23) Ik heb al veel boeken gelezen en films gezien over de Tweede Wereldoorlog en elk boek en elke film was goed. Elk behandelen ze een aspect van de oorlog en iedere schrijver heeft de oorlog op een andere manier meegemaakt. Daarom vind ik dit boek niet beter of slechter dan een ander boek dat ik over de oorlog heb gelezen. Wel is het ‘echter’, omdat je weet dat het uit de herinnering van iemand komt die het echt heeft meegemaakt. De gedachten en gevoelens van Durlacher spelen de belangrijkste rol in het boek. Dit vind ik logisch, omdat hij zijn verleden blootlegt en de gebeurtenissen evalueert. Daarbij spelen zijn emoties een grote rol en die probeert hij dan ook zo goed mogelijk te beschrijven. En zelfs als dat niet mogelijk is, worden zijn gevoelens toch duidelijk, zoals in het fragment hierboven. Ik vind de gebeurtenissen in het boek waarschijnlijk en geloofwaardig, omdat ik weet dat het echt is gebeurd. Maar ik vind de gebeurtenissen vooral schokkend en onaanvaardbaar. Het maakt niet uit hoeveel ik erover lees, nog steeds kan ik bijna niet geloven dat alles werkelijkheid is geweest. De gebeurtenis die de meeste indruk op me heeft gemaakt, is zo’n onaanvaardbare en schokkende gebeurtenis. Durlacher heeft sinds hij in Auschwitz-Birkenau zit, steeds in het ‘Familienlager’ gezeten. Nu zit hij echter in een ander Block, met een groep andere jongens. De eerste nacht daar ziet hij de vlammen van de crematoria waarin zijn voormalige ‘celgenoten’ omgebracht worden. ‘Nog geen twee uur later lig ik op mijn rug op de strozak en staar in het donker, luisterend naar de nacht. (…) Langs de bovenlichten van de barak glijden vage schaduwen van vlammen, geeloranje. Als om vier uur de dag begint, valt de nacht. (…) De tweede nacht is als de eerste maar scherper, feller. (…) Van de zevenduizend achtergeblevenen in Birkenau B II B rest slechts rook en as. Hun Sonderbehandlung is voltooid, het Familienlager is Aufgelöst. (blz. 58) Bepaalde gebeurtenissen hebben me heel erg aan het denken gezet. Vooral het moment waarop Durlacher zijn moeder voor het laatst ziet, omdat ze op transport gaat. Dat drukt je weer eens met je neus op de feiten: families werden uit elkaar gerukt, moorden was legaal. Ongelooflijk. ‘Mijn vader vind ik, sprakeloos, starend van angst of berusting, bijna een vreemde. (…) Ademloos dwing ik hem mee te gaan. (…) Gebogen ren ik over de open stukken tussen de Blocks (…) Mijn vader blijft achter en aarzelt het vrije veld over te gaan. (…) Half verborgen achter de stadeur, zie ik hen staan. (…) Mijn ogen verslinden de rijen tot zij bij het blauwgrijs gemêleerde wollen gebreide jasje van mijn moeder tot stilstand komen, het jasje dat ik op een andere planeet als jongen van negen
heb mogen helpen uitzoeken. Mijn blik schreeuwt naar haar en haar hart hoort mij. De seconden dat wij elkaar aanzien, met tranen die niet mogen zijn, zijn eeuwigheid. (…) Ik zie mijn vaders grauwe, betraande gezicht. Ons afscheid is gedeeld verdriet. (blz. 51 en 52) De gebeurtenissen bleven me boeien en ik heb dan ook niet hoeven ‘worstelen’ om verder te komen. Dit komt mede doordat Durlacher zo uitvoerig en duidelijk verteld. Hij legt als het ware alles uit. Soms moet je als lezer zelf wel verbanden leggen, maar dat is niet vervelend, eerder prettig. De hoofdpersoon van dit boek, Durlacher zelf, vind ik een echte held. De Tweede Wereldoorlog, een periode die zijn gelijke (gelukkig) nog niet heeft gekend, overleven terwijl je steeds in vernietigingskampen hebt gezeten, vind ik geweldig. En dat Durlacher nu zijn ervaringen op papier zet om ze aan iedereen die het wil horen te vertellen, vind ik helemaal een heldendaad. Zelf weet hij niet precies waarom hij nu ineens alles opschrijft. ‘(…) metselde het verleden in mijn geheugen dicht. Waarom na bijna veertig jaar de specie niet meer houdt, die vraag laat ik aan anderen over ter beantwoording.” (blz. 97) Je leert Durlacher in het boek heel goed kennen. Ik vind dat ook heel belangrijk, want anders zou je zijn reacties niet kunnen begrijpen. Enkele gedachten, gevoelens en daden van de personages uit het boek hebben me wel beïnvloed. Zo ging Durlacher op een gegeven moment over op de ‘automatische piloot’, zijn gevoel had hij uitgeschakeld. ‘Ik wist in die tijd nauwelijks wat er gebeurde. Een gordijn was voor mijn waarneming gevallen. De gruwelijke gebeurtenissen registreerde ik, zonder ze toe te laten tot hoofd en hart.’ (blz. 9) Ik vind dit heel knap van hem. Ik denk ook dat dit één van de redenen is dat hij de kampen overleefd heeft. Hij is niet ingestort, zoals hij zelf zegt: ‘ik zag, maar ik begreep niet’. Ook waren enkele Fransen heel erg aardig tegen Durlacher. Zo wil hij namelijk graag nieuwe schoenen, omdat zijn voet heel erg gewond is. Eigenlijk zijn leren schoenen ‘op de bon’, maar de eigenaar van de schoenenwinkel ‘laat zijn formalisme varen’ en Durlacher krijgt zijn schoenen. De verkoopstertjes hebben er twee pakjes sigaretten ingestopt. ‘Hun lach was warmte, zonder spot, begrijp ik nu, en mij verstikken vreugdetranen.’ (blz. 90) Op de laatste dag dat Durlacher in Parijs is, wil hij graag wat abrikozen kopen. ‘Ik tel mijn laatste geld. Eén pond, dat moet nog kunnen, hoewel de prijs per kilo hoog lijkt. Daar ik niet weet wat Frans voor pond is probeer ik met gebaren haar mijn wens duidelijk te maken. Zij kijkt mij grijnzend aan en vult de weegschaal berstens vol. (…) De grote puntzak vol met vruchten legt zij als een baby in mijn armen en als ik haar betalen wil, weigert zij breeduit lachend en wenst mij: ‘Bonne chance.’’ (blz.91) Ik vind het erg belangrijk wat deze mensen doen, want mensen met ervaringen zoals Durlacher ze heeft, hebben behoefte aan liefde en genegenheid. Zelf toon ik ook graag mijn naastenliefde en door dit boek te lezen zag ik weer eens in hoe belangrijk dat is. Ik kan me natuurlijk onmogelijk verplaatsen in de hoofdpersoon. Hij heeft iets meegemaakt wat ik nooit heb meegemaakt en ook nooit hoop mee te maken. Hierdoor kan ik niet zeggen of ik in dezelfde situatie hetzelfde zou reageren als Durlacher. Ik vind het verhaal niet ingewikkeld van opbouw, maar makkelijk was het ook niet. Je moet bij de les blijven om het te volgen. Durlacher verlangt concentratie. Dat is ook nodig, want hij verteld niet in chronologische volgorde en hij gooit er zo af en toe ook wat eigen gedachten of enkele feiten doorheen. Het boek bestaat bijna alleen maar uit terugblikken, want het zijn Durlachers herinneringen. Dit past dus ook heel goed bij het onderwerp, de Tweede Wereldoorlog, want dat is allemaal alweer bijna zestig jaar geleden. Natuurlijk blijf je aan het slot met enkele vragen zitten (zoals: Wanneer en hoe kreeg hij zekerheid over het overlijden van zijn ouders? Hoe heeft hij de draad van zijn leven weer opgepakt en hoelang heeft dat geduurd?), maar veel onduidelijkheden blijven er niet over. Ik merk dat ik het minder vervelend vind dan vroeger als er vragen blijven aan het eind van het boek. Vroeger hield ik er helemaal niet van als een boek een open einde had, maar nu vind ik het niet meer erg en soms vind ik het zelfs wel prettig. Het boek boeide me eigenlijk al voordat ik erin begonnen was. Dat komt omdat ik zo in de Holocaust geïnteresseerd ben, maar ook door de duidelijke en realistische achterkant van het boek: ‘In zijn debuut, Strepen aan de hemel, beschrijft hij zijn leven vanaf de meidagen van 1940 tot zijn terugkeer uit de hel.’. Ik vind het taalgebruik in dit boek niet moeilijk. Wel heb ik er af en toe een woordenboek bij moeten pakken, omdat er enkele fragmenten in het Duits in het boek staan. Ik vind de verhouding tussen dialoog en beschrijvingen en gevoelens heel goed. Er staan niet veel dialogen in dit boek, maar die zijn ook niet het belangrijkst. Wat dit boek zo goed en boeiend maakt, zijn de belevenissen van Durlacher en zijn gevoelens daarover. En natuurlijk de beschrijvingen van de kampen, de Duitsers en de gebeurtenissen. De tekst leverde geen problemen op door ingewikkelde beeldspraak, symbolische verwijzingen of ‘duister’ taalgebruik, want dat gebruikt Durlacher niet. Ook zijn me geen eigenaardigheden in het taalgebruik opgevallen. Mijn voorlopig eindoordeel Ik vind ‘Strepen aan de hemel’ een heel erg goed boek. Durlacher beschrijft zijn belevenissen zo goed, zo levensecht, zodat het lijkt alsof je naast hem staat en alles ziet zoals hij het ziet. Ik ben ‘vol lof’. 2 Verdiepingsopdracht Voordat ik het boek ging lezen wist ik al dat het over Durlacher zelf ging en wist ik dus ook dat hij de kampen overleefd had. Ik verwachtte dat hij zou beschrijven hoe het in de kampen was, wat hij er moest doen en hoe hij behandeld werd. Wat ik van de titel moest verwachten wist ik niet. Mijn verwachtingen zijn dus redelijk goed uitgekomen. Met ‘Strepen aan de hemel’ bedoelt Durlacher de strepen die vliegtuigen door de lucht trekken. Wat ik niet verwacht had, was dat het boek uit zoveel delen zou bestaan en dat Durlacher in zou gaan op twee andere boeken. De geleding van het boek is heel duidelijk. Het boek bestaat uit een proloog en een naschrift, dan volgen twee hoofdstukken en een nabeschouwing en vervolgens nog één hoofdstuk en een naschrift. De samenhang in het verhaal is duidelijk te herkennen. Er wordt herhaald en de gebeurtenissen horen bij elkaar: arrestatie, deportatie, gevangenschap en bevrijding. Een goed voorbeeld van herhaling is te vinden in het eerste hoofdstuk: ‘Het begin van een reis’. Hier wordt een zin van pagina 27 (de tweede pagina van dit hoofdstuk) herhaald op pagina 39: ‘Het was vrij licht buiten. Niet later dan een uur of vijf in de middag, een uur waarop je denkt: Vandaag komen ze niet meer. Maar ze kwamen…’ (blz 27) ‘2 oktober 1942, niet later dan een uur of vijf in de middag, een uur waarop je denkt: Vandaag komen ze niet meer…’ (blz 39) Als lezer volg je enkel de verhaallijn van Durlacher. Dat kan ook bijna niet anders, want het is een autobiografie. Het verhaal begint in medias res. Je leest namelijk over de eerste dag in Westerbork. Hiervoor is al een heleboel gebeurd, maar hier lees je later over. In het verhaal is sprake van cyclische opbouw. Niet zoals je het leest, maar wel zoals het zich in werkelijkheid heeft afgespeeld. De ‘reis’ die Durlacher gemaakt heeft begint en eindigt op het bureau van de ‘Politie Apeldoorn’ en dat zegt Durlacher ook. ‘Op het marktplein komt de truck tot stilstand tegenover het bakstenen gebouw met tralievormige ruiten en ronde poorten: Politie Apeldoorn. Drie jaar geleden het begin en nu het einde van een reis.’ (blz. 94) De functie van deze structuur, deze opbouw is de lezer een beeld geven van de emoties die zich van je meester maken als je in situaties zoals deze beland. Dat je je de ene gebeurtenis beter herinnert dan de andere. En dat je alleen met jezelf bezig bent, omdat dat al kracht genoeg kost. En vooral ook dat je de behoefte hebt om dingen voor jezelf op een rijtje te zetten. Om vragen beantwoordt te krijgen. En die antwoorden tot je te laten doordringen. Het boek heeft een ikvertelsituatie. De vertelsituatie is niet geheel betrouwbaar, omdat je niet weet hoe goed het geheugen van Durlacher is. Emoties kunnen een grote rol gespeeld hebben bij het schrijven van dit boek of bij het meemaken van de gebeurtenissen zelf en dus bij het onthouden ervan. De functie van deze vertelsituatie heeft een belangrijke relatie met het onderwerp. Durlacher heeft de oorlog meegemaakt, hij heeft in de kampen gezeten, hij weet als geen ander hoe het er was. Iemand anders kan zo’n boek als dit onmogelijk schrijven, omdat hij of zij niet weet hoe de situatie er was. Probeert hij/zij het wel, dan kan de informatie voor het boek alleen maar afkomstig zijn van anderen. Het effect van de ikvertelsituatie is op mij als lezer is dat ik heel erg meeleef met de verteller, meer dan dat er een alwetende vertelsituatie zou zijn geweest. Ik vind het verschrikkelijk wat Durlacher allemaal heeft meegemaakt in de kampen, maar ook in de periode ervoor en erna. Doordat hij over zichzelf verteld, raakt het je als lezer des te meer. De secundaire literatuur die ik gebruikt heb voor deze opdracht staat op de pagina na mijn evaluatie. De titelbeschrijving van de secundaire literatuur staat eveneens na mijn evaluatie. Ik heb in deze recensie de structuur bestudeerd, omdat er over het perspectief eigenlijk niet geschreven werd. De recensent, Hans Vervoort, zegt dat het boek uit vier verhalen bestaat. Het enige verhaal dat hij bij naam noemt is het ‘titelverhaal’. Vervoort heeft het over staccato-tekst, het kort achter elkaar opnoemen van gebeurtenissen. Hij geeft hier een voorbeeld van. Eigenlijk maken zijn voorbeelden het meest duidelijk wat hij wil zeggen. Vervoort noemt vier functies van het op papier zetten van oorlogsherinneringen, waaronder het verwerken van ervaringen en het getuigen van wat (on)macht bij een mens teweeg kan brengen. Mijn bevindingen met betrekking tot de structuur komen goed overeen met die van de recensent. Ik vind alleen wel dat ik er dieper op in ben gegaan. Dat wil nog niet zeggen dat ik de secundaire literatuur over de structuur niet overtuigend vind, of onbruikbaar, maar heel veel heb ik er niet aan gehad. 3 Evaluatie Mijn eindoordeel is dat ‘Strepen aan de hemel’ een heel goed boek is. Mijn mening komt op dit gebied, maar eigenlijk sowieso wel, overeen met de mening van de recensent. Ook hij vindt het een indrukwekkend verslag. Ondanks dat ik wist dat Durlacher zou overleven, heb ik vaak spanning gevoeld wanneer hij zich moest melden, of iets anders moest doen. Durlacher schreef zo eerlijk en menselijk, juist zijn positie in het verhaal is heel belangrijk geweest voor mij. Ook de geschiedenis die Durlacher uitgebreid behandelt, heeft gezorgd dat mijn eindoordeel zo positief is. Mijn eerste, aanvankelijke mening is niet veranderd na de verdiepingsopdracht. Ik vind het nog steeds een geweldig boek!