Sleuteloog door Hella S. Haasse

De Vragen bij elk Boek SLEUTELOOG De vragen hieronder moet je bij elk boek dat je gelezen hebt beantwoorden. Bij boek 2 heb je de keuze of je het in je eentje leest (individueel) of in een groepje. Wanneer je voor dat laatste kiest moet je dus ook de ‘groepsvragen’ maken. 1A). Schrijvers maken een roman vaak naar aanleiding van iets. Wellicht hebben ze iets te verwerken, of hebben ze een bepaalde gedacht over hoe de wereld in elkaar zit, of ze baseren zich op een gebeurtenis uit het verleden of de actualiteit De lezer kent die precieze aanleiding vaak niet; hij leest het boek en vindt het mooi, of niet. Toch kunnen boeken je op een bepaalde manier naar de werkelijkheid laten kijken. Een boek over de verwerking van en verlies kan troostend werken. Een boek met filosofische gedachten kan je eigen wereldbeeld doen veranderen, een boek over de Tweede Wereldoorlog kan je inzicht geven in het handelen van mensen toen. Niet zelden vervullen romans dan ook de functie van een hulpmiddel. Last van liefdesverdriet? Lees dan... en je knapt weer helemaal op! Stel je nu voor dat je dit boek aan iemand moet aanraden, niet omdat diegene gewoon iets wil lezen, maar omdat jij vindt dat hij zij er werkelijk baat bij kan hebben. Vul daartoe het onderstaande schema in: Type lezer: (denk aan: onrustig, geconcentreerd, sportief, intelligent, ambitieus etc.) De lezer moet zich goed kunnen inleven en nieuwsgierig zijn. Het boek heeft verrassend veel antwoorden op vragen en is naar mijn mening niet voorspelbaar. Type situatie waarin de lezer zit (denk aan: liefdesverdriet, stress, familieproblemen etc.) Een lezer bevindt zich in eenzelfde soort situatie als de hoofdpersoon. Hij/zij is bang zijn/haar verleden naar boven te halen. Uitleg: De hoofdpersoon, Herma Warner, probeert in eerste instantie haar jeugd te vergeten. Wanneer zij zich verdiept in haar verleden ontdekt zij echter een ‘nieuw verleden’. Dit beïnvloedt en beschadigt haar gevoelens/relatie over/met de personen die een grote rol in haar leven hebben gespeeld. Het komt erop neer dat wanneer men in het verleden duikt, er vragen kunnen ontstaan waarvan de antwoorden schokkend kunnen zijn. Een lezer die zich in dezelfde soort situatie bevindt en bang is zijn/haar verleden naar boven te halen raad ik aan het boek te lezen. De hoofdpersoon in ‘Sleuteloog’ komt jammer genoeg tot nare ontdekkingen, maar het kan ook andersom. Daarnaast, of het leidt tot nare of plezierige ontdekkingen, het is prettig om het verleden af te sluiten wanneer alles op z’n plaats zit. Citaat blz. 190: Over Dee valt er aan hem niets meer te melden. Ik kan nu ook deze aantekeningen in de open haard gooien, een rookoffer ten afscheid. B). Omdat bij A is gebleken dat jij heel goed een boek aan een bepaald type lezer kan koppelen, vraagt de uitgever van deze roman je of je een A4-advertentie wilt maken waarin je het boek aanprijst voor de door jou omschreven doelgroep. Maak die advertentie en vergeet niet dat er ook een slogan bij moet.
2. Maak, afhankelijk van het onderwerp van je dossier, een van de onderstaande opdrachten: Bij Verlangen: A) Wat is het verlangen van de hoofdpersoon? B) Wat is hier de (belangrijkste) oorzaak van? C) Wat is het gevolg? A) De hoofdpersoon, Herma Warner, groeit op in Nederlands-Indië en verhuist jaren daarna naar Nederland. In deze tijden probeert ze zoveel mogelijk van haar verleden te vergeten. Wanneer er een journalist, Bart Moorland, opduikt en haar vraagt over het leven van Mila Wychinska (Dee Mijers), twijfelt ze of ze mee gaat met zijn verzoek. Omdat ze nergens anders meer aan kan denken blijft ze zich dingen herinneren. Ze schrijft dat op en er ontstaan vragen die zij niet kan beantwoorden. Citaat blz. 10: De vraag van de journalist heeft iets teweeggebracht wat me niet meer met rust laat. Ik kan niet bij de inhoud van mijn kist, maar nu lijkt het alsof er een slot in mijn geheugen is opengesprongen. Ik zal opschrijven wat me in gedachten komt. Citaat blz. 26: Wat ben ik eigenlijk aan het doen? Sinds ik mezelf gedwongen heb ten behoeve van Moorlands onderzoek op te schrijven wat ik nog weet over Dee, kan ik aan niets anders meer denken. Citaat blz 170: Nu dwing ik om al het voorbije dat ik zou willen vergeten weer toe te laten in mijn bewustzijn, herinner ik me dat ik toen vaak ’s nachts wakker schrok met een gevoel alsof ik, door harde handen neergedrukt, stikte in gloeiend zand. Ze probeert met de hulp van Bart Moorland in haar verleden te graven en achter vragen te komen zoals: Wat is er met Dee gebeurd, nadat zij elkaar uit het oog verloren hadden?, Welke gebeurtenissen hebben haar huwelijk met Taco beschadigd?, en Hoe zit het met de plotselinge verdwijning van Non?. B) De journalist haalde haar over zich haar verleden te herinneren. Hierdoor werd zij zich bewust van de duistere kanten van haar vriendschap met Dee, haar bijna mystieke band met Non, Dees tante, haar enorme interesse voor de oude Indo-Europese familie van landeigenaren waar Non en Dee toe behoorden, en de verhouding van Dee tot Taco Tadema, met wie zij sinds hun middelbare-schooltijd een paar heeft gevormd. De oorzaak van het zoeken naar antwoorden op vragen uit het verleden is de journalist Bart Moorland. Citaat blz. 171: Het onverdraaglijke is dat ik geen zekerheid heb, ik weet helemaal niets. Waarom heeft Taco gezwegen over dingen die zo bepalend geweest zijn voor onze verhouding? C) Het gevolg is dat ze met hulp van Moorland antwoorden gaat zoeken op vragen uit haar verleden in Nederlands Indië. De antwoorden blijven raadselachtig. Er komen geen feiten maar veronderstellingen uit. Citaat blz. 185: Weer veronderstellingen in plaats van feiten. Het zijn net zulke slagen in de lucht als de hypothesen die Taco en ik tegenover elkaar onder woorden brachten in verband met Laurens Reaels optreden in de Molukken. Ik wil dat niet meer. Ze vertrouwt haar eigen herinneringen niet altijd, waardoor het lang duurt voordat ze zeker kan zijn over haar herinneringen. Ze geeft Moorland niet alle informatie, waardoor hij haar niet altijd kan helpen. Citaat blz. 58: Als ik overlees wat ik tot nu toe naar aanleiding van Moorlands verzoek voor mezelf op papier heb gezet, voel ik me onzeker. Kan ik werkelijk vertrouwen op mijn geheugen? Citaat blz. 139: Moorland heeft mijn geheugen formidabel genoemd, maar hij vergist zich. Het is vol zwarte gaten en schemerige gebieden. Ik ben ook niet meer zeker van sommige dingen die ik dacht te weten toen ik aan deze aantekeningen begon. Evenmin kan ik de juiste volgorde aangeven van de ontwikkelingen in de relatie tusen Dee en Taco, waar Moorland trouwens niets mee te maken heeft. Ze komt achter bepaalde gebeurtenissen waarvan ze nooit had gedacht dat die hadden plaatsgevonden. Ze ontdekt opnieuw het verleden. Citaat blz. 26 & 27: Ik ben dan als het ware weer toen dáár, ik hoef maar op te schrijven wat ik opnieuw beleef. Het overrompelt me, ik ervaar het als een zeldzaam geschenk in mijn ouderdom. Maar het maakt me ook onrustig. Ik word meegezogen door een stroom die ik niet kan tegenhouden. [...] Breekt een lang onderdrukte behoefte zich baan om eindelijk te doen wat ik nooit gekund heb: mijzelf definiëren, klaarheid scheppen waar het de cruciale ogenblikken in mijn leven betreft? De ebbenhoutenkist met sleutel bevat haar enige herinneringen aan haar jeugd. Herma komt erachter dat ze de sleutel kwijt is (zie symbolen vraag 4) en wanneer ze deze eindelijk vindt, blijkt dat deze leeg is. In het sleuteloog staat: AL WAT JE OOIT ZAG OF HOORDE, AL WAT JE DACHT TE WETEN, IS NIET MEER DAT, MAAR ANDERS. Wat Moorland een staaltje van oosterse wijsheid noemt. Hier kom ik in vraag vier op terug. 3. A) We hebben in de vijfde en in de zesde verschillende stromingen behandeld. In volgorde: Middeleeuwen, Renaissance, Verlichting, Romantiek, Naturalisme, Impressionisme, Expressionisme, Dada, Surrealisme, Cobra/de Vijftigers, Existentialisme, Post-Modernisme. Welke stroming vind jij nu het beste passen bij dit boek? Geef drie argumenten voor je keuze (gebruik daarbij ook voorbeelden uit het boek). Ik vind het moeilijk Sleuteloog in een bepaalde stroming te plaatsen. Bij het pluralisme is er sprake van een veelvoud van culturen en veel afwijkende meningen en uitingen. Het gaan dan om een onstabiele wereld. In dit boek komen er twee culturen voor, die van het oosterse (Indonesië en Maleisië) en het westerse (blanken; Nederland). Dee en Herma krijgen onderlinge discussies over bij welke cultuur zij horen. Dee zegt meerdere malen tegen haar dat ze niet moet doen alsof ze een indo is. Dee en Herma waren beste vriendinnen maar hadden vaak meningsverschillen. Citaat blz. 91: Haar toon was uitdagend, alsof er sprake was van een meningsverschil tussen ons. Ik vroeg haar of zij zichzelf een Indo vond. [...] ‘Jij hebt toch Frans, en voor de helft Pools bloed, dat is dus zo Europees als wat!’ Dee reageerde fel: ‘Oké, maar ik ben toch geen totok!’ ‘Ik ook niet,’ zei ik vol overtuiging. Citaat blz. 133: Het meest geschokt door de ontdekking dat zij mij soms haatte, niet om wat ik zei of deed, maar om wat ik in haar ogen blijkbaar wasm iemand in wie ik mijzelf niet herkennen kon. Is het waar dat ik wel degelijk behept was met het discriminerende ‘blanke’ zelfbewustzijn, zonder het te beseffen? Citaat blz. 137: Zij reageert fel: ‘Doe het dan niet, zeg dan dat je niet wilt, waarom zo tam altijd, jij kan geen nee zeggen, zo stom!’ Daarnaast is de stroming Postmodernisme geen negatieve stroming, maar is er wel sprake van chaos. Dat is ook terug te vinden in het boek: namelijk dat er meerdere opstanden plaatsvinden door verschillende groepen bestaande uit o.a. verschillende religies. Dee sluit zich in het boek aan bij verschillende groepen waaronder ook de moslims. Ook Non is uit het niets moslim geworden. Citaat blz. 151: ‘Ik ben nu moslima, weet je,’ voegt zij eraan toe, terwijl zij haar sjaal weer over hoofd en schouders schikt. ‘Daarom heet ik ook Sjarifa, dat wil zeggen “uitverkoren door de Profeet”.’ Wanneer de hoofdpersoon Herma zich verdiept in haar verleden komt ze erachter dat haar verleden niet plezier was: ze komt erachter dat Taco en Dee samen zijn, dat Dee vele malen is veranderd en af en toe meningsverschillen had met haar en dat zij uit elkaar groeiden terwijl Dee haar beste vriendin was. De achtergrond (religie, familie) hebben discussies veroorzaakt en dit alles is te vergelijken met het kenmerk van het Post-modernisme: chaos. Aan de hand van deze argumenten plaats ik het boek Sleuteloog van Haasse in de stroming Postmodernisme. B) In achtergrondboekjes worden romans vaak in een stroming geplaatst. Bij welke stroming wordt dit boek vaak ingedeeld? Ben je het daarmee eens? Leg uit waarom wel/niet. Let op: wij gaan ervan uit dat je de kenmerken van de stromingen kent zoals wij die in de lessen behandeld hebben. • Hella S. Haasse schrijft poëzie, romans, novellen, toneelstukken, essays en reisbeschrijvingen. Ze heeft een voorkeur voor historische onderwerpen. Vanuit haar voorkeur voor geschiedenis en psychologie heeft ze een geheel eigen stijl ontwikkeld en is daardoor niet onder te brengen bij een bepaalde literaire stroming. • Het meest in het oog springende kenmerk van de stroming is het in twijfel trekken van lang gekoesterde begrippen als waarheid en - romantische - authenticiteit. Postmodernisten spelen een spel met citaten uit 'hoge' en 'lage' cultuur, die ze met elkaar laten botsen. Er wordt gezegd dat haar eigen stijl niet onder te brengen is in een bepaalde literaire stroming. Ik vind ‘Sleuteloog’ niet passen in andere stromingen dan het Postmodernisme. In het boek worden de herinneringen in twijfel getrokken als waarheid en gevoel. Dat komt overeen met de beschrijving van het Postmodernisme in het tweede punt. Ik ben het hiermee eens, bij vraag 3A) heb ik ook gekozen voor deze stroming. Uit recensies blijkt ook dat het boek moeilijk in een stroming te plaatsen is. Maar met behulp van recensies en de beschrijving van het Postmodernisme op internet ben ik tot deze stroming gekomen. 4. Literaire schrijvers schrijven hun verhalen niet zomaar, ze willen er iets mee duidelijk maken, een boodschap of een gedachte overbrengen. Die staat er meestal niet letterlijk in, maar moet je als lezer, door zorgvuldig te lezen, proberen te achterhalen. Wat denk jij nu dat de hoofdgedachte van dit boek is? Gebruik het onderstaande schema bij je antwoord. Als ik nu in 1 zin de hoofdgedachte van het verhaal moet formuleren, dan is dat de volgende: Al wat je ooit hoorde, al wat je dacht te weten, is niet meer dat, maar anders. De hoofdpersoon is Herma Warner en deze hoofdgedachte slaat terug op haar. Ze probeert, voordat Moorland in beeld komt, haar verleden te vergeten en drukt haar herinneringen weg. Hierdoor wordt haar kijk op het verleden anders en vaag, waardoor het anders kan lijken dan je ooit dacht wanneer je herinneringen ophaalt. Ik denk dat deze zin de boodschap van het verhaal weergeeft omdat ik er minstens drie argumenten voor heb, van verschillende aard. (Kies uit de onderstaande mogelijkheden er minimaal drie uit en geef bij elk argument een citaat) Argument naar aanleiding van symboliek, motieven motto. De hele gang van zaken rondom de kist uit Nederlands-Indië, de sleutel en de inhoud hebben een symbolische functie. “Al wat je ooit hoorde, al wat je dacht te weten”. Haar herinneringen aan Nederlands-Indië bevinden zich in de ebbenhoutenkist. Wanneer de hoofdpersoon herinneringen ophaalt ontstaan er vragen. Ze zal op zoek gaan naar antwoorden. De sleutel is zij kwijt, waardoor ze aan de kist niets heeft. Wanneer er antwoorden komen op haar vragen past de sleutel in het slot en komt ze bij de inhoud. Haar verleden “is niet meer dat, maar anders”. Dat de sleutel zoek is, is een symbool. De achterliggende reden kan zijn dat ze deze heeft verstopt en in de hoop de plek te vergeten en daarmee het verleden achter zich te laten. Tenzij ze het vindt (wat ze uiteindelijk ook doet) laat ze haar herinneringen achter in de kist. Er zit niks in de ebbenhoutenkist wanneer deze wordt opengemaakt, maar de inhoud zit in het hart en hoofd. Deze inhoud is geweest en kan niet worden weggenomen. Citaat blz. 189: Ik weet dat ergens in mijn geheugen alle stukken te vinden zijn die samen een sluitend beeld van de waarheid vormen. Ik heb ze niet herkend, of ze niet willen zien, toen ze opdoken in de werkelijkheid van mijn leven. Argument naar aanleiding van het gevoel dat het boek bij mij oproept. Naar mijn mening is het boek verrassend. De antwoorden zijn onvoorspelbaar, waardoor de lezer nieuwsgierig wordt en het boek ook zal uitlezen. Boeken die voorspelbaar zijn worden vaak saai en niet volledig uitgelezen. De hoofdgedachte klinkt mysterieus, maar dat is het boek ook! Het verleden van Herma Warner bleek niet het verleden te zijn wat zij zich herinnerde. Citaat blz. 61: Als ik eerlijk ben, moet ik toegeven dat ik allang het bestaan kende van dat vormeloze, vage, dat me nooit bedreigde wanneer ik het zelf maar met rust liet. Maar nu is het alsof ik door al die herinneringen aan vroeger op te halen een beschermende scheidingswand doorbroken heb. Er komen af en toe verhalen van Non over de geschiedenis die Dee en Herma graag hoorden. Deze zijn spannend en een leuk om tussendoor te lezen. Citaat blz. 71: Ook toen er al sinds meer dan een eeuw geen stoel, ladekast of kasboek meer te vinden was in het vervallen pand aan de Kali Besar, werd – volgens Non – de spookhand toch nog wel eens zichtbaar, in een donkere hoek, om de kier van een deur, of tastend langs de wanden. Argument naar aanleiding van de eerste zin, de laatste zin en de titel. Het boek begint met een brief van de journalist Bart Moorland. Hierna begint het boek ’echt’. De eerste zin is: Zonder die brief zou ik er nooit aan begonnen zijn. Dit geeft aan dat ze niet meer bij haar verleden kan en/of wil. Ze twijfelt, maar kan aan niets anders meer denken. Haar herinneringen komen terug en ze wil antwoorden op haar vragen. Ze is er bang voor, maar ze wil het weten en het verleden vervolgens afsluiten. Citaat blz. 190: Over Dee valt er niets meer te melden. Ik kan nu ook deze aantekeningen in de open haar gooien, een rookoffer ten afscheid. De laatste zin is: Al wat je ooit zag of hoorde, al wat je dacht te weten, is niet meer dat, maar anders. De hoofdgedachte is dus een zin uit het boek. Deze zin staat op de ebbenhoutenkist rondom het sleutelgat. De titel is: ‘Sleuteloog’. Dat geeft mij meteen het gevoel dat er achter het oog van de sleutel een andere inhoud schuilt dan eerst werd verwacht. Daar kom je achter wanneer de sleutel in het oog van het slot past. Argument naar aanleiding van het thema. Het thema van het leesdossier is ‘Verlangen’. Dit boek past daar heel goed in (zie volgende vraag). Het boek ‘Sleuteloog’ past ook goed in het thema ‘andere werelden’. Nederlands-Indië heeft een compleet andere cultuur, klimaat en levenswijze dan Nederland. Dee (Mila), Non en af en toe Taco bevinden zich aan de andere kant van de wereld. Daarnaast bleek haar verleden anders te zijn dan ze had gedacht. Ze komt erachter wat er allemaal met Mila Wychinska (haar Dee) is gebeurd. Dat ze met verscheidene organisaties van verschillend geloof mee deed. Ze koos altijd de kant van de mensen die de klappen kreeg. Ze komt erachter wat er met Taco is gebeurd: gebeurtenissen tussen hem en Dee, zijn marteling etc. En tenslotte wat er met Non gebeurd is: ze werd moslima en stierf door een busongeluk. Hierdoor heeft ze een ander beeld gekregen en bleek haar wereld anders dan ze dacht. Toch blijven er veel vragen over, want dit zijn slechtst herinneringen en veronderstellingen. Citaat blz. 172: Ik hield alleen maar vragen over, die ik gedurende de afgelopen jaren telkens om- en omgekeerd heb in mijn gedachten. Waren zij geliefden? [...] Blz. 173: Was Taco destijds, op school, al in de ban van haar schoonheid, haar sensuele uitstraling, die ik wel zag maar nooit als een gevaar beschouwde? Citaat bzl. 178: Ik had de innerlijke zekerheid dat Non dood was, en had bovendien met eigen ogen Dee gezien, vermomd als de hadja die zij nooit kon zijn. Citaat blz. 183: Wanneer zij niet aan een ziekte overleden is, of een ongeluk heeft gekregen, is het niet uitgesloten dat zij het slachtoffer werd van onenigheid of wraakacties binnen een van de activistengroepen waar zij mee te maken had. De boodschap van dit verhaal past wel/niet (haal weg wat niet van toepassing is) bij het thema van mijn dossier: wel. Uitleg: Er gebeuren in het boek dingen die niet plezierig zijn voor de hoofdpersoon. Ze weet echter wel precies wat zich in haar verleden heeft afgespeeld. Hierdoor heeft ze het afgesloten en kan ze zonder duistere vragen opnieuw vergeten. Het was haar verlangen antwoorden te krijgen op vragen die ze niet zo maar kon beantwoorden, en dat is gelukt. Citaat blz. 172: Ik hield alleen maar vragen over, die k gedurende de afgelopen jaren telkens om- en omgekeerd heb ik mijn gedachten. Waren zij geliefden? Al in 1940, na Taco’s terugkeer naar Indië? Hebben zij elkaar achter mijn rug om weer ontmoet in 1952, in Jakarta en Bandoeng? [...] Wat gaf zij hem dat ik niet geven kon? ‘The way you haunt my dreams’? Citaat blz. 174: Misschien hebben zij gelijk gehad die zeiden dat ik niet terug moest gaan. Maar ik ben hier niet als een toerist uit nostalgie. Ik wil weten waarom Non zwijgt. Alleen Non kan me zeggen waar ik Dee moet zoeken. Maar Non in onvindbaar. Citaat blz. 190: Over Dee valt er aan hem niets meer te melden. Ik kan nu ook deze aantekeningen in de open haar gooien, een rookoffer ten afscheid. Wat ik verder nog kwijt wil over dit boek: Het viel me meteen op de hoofdpersoon in grote lijnen verrassend veel grote overeenkomsten vertoont met de schrijfster zelf. Beiden zijn in Zuidoost-Azië opgegroeid en later naar Nederland verhuisd en ze hebben beiden de Tweede Wereldoorlog (en dezelfde tijdsperiode) meegemaakt. In 'Sleuteloog', haar nieuwste roman, keert Haasse terug naar haar jeugd in Nederlands-Indië. ,,Voor mij is het geen oud thema'', zegt Haasse. ,,Het is de voedingsbodem van mijn verbeelding. In mijn waarnemingen, emoties en manier om op de werkelijkheid te reageren ben ik door Indië gevormd. Vooral de band met de natuur is cruciaal. Die heeft me altijd begeleid. En daar komt bij dat ik, naarmate ik ouder ben geworden, en verder van Indië weggeraakt, een grotere afstand heb gekregen van het leven dat wij daar hadden, en van de problemen die daar waren en die ik als kind en als jong mens niet kon zien en herkennen. Hoe was dat daar? Wat betekende dat land voor mij? Die vragen hebben me nooit verlaten.'' Dit vond ik echter nadat het me op viel. Ik wilde namelijk een bevestiging zoeken, en dat heb ik nu gevonden. Als er één leidraad in haar werk kan worden aangewezen, dan is het die: ,,Geconfronteerd worden met een raadsel of geheim dat je aanwezig weet en dat je voortdurend bezighoudt en prikkelt.'' Ook het schrijven van 'Sleutel-oog' is voor Haasse een zoektocht geweest naar wat haar ten diepste bezighoudt. ,,Dat idee heb ik altijd met me meegedragen, maar omdat ik nu ouder ben, zie ik van hetzelfde misschien andere facetten. Ik ben mezelf veel meer gaan relativeren.