Beschrijving van de leeservaring: Schrijver: Harry Mulisch
Titel: Siegfried
Ondertitel: een zwarte idylle
Uitgave: De Bezige Bij, 2001
Aantal bladzijden: 213
Leestijd: iets meer dan vier uur
Vindplaats: mediatheek
Wanneer: augustus 2002 Keuze en verwachting: Dit boek is door mij uit de mediatheek kast gehaald omdat ik geïnteresseerd was in de schrijver. Ik had de verfilming van De ontdekking van de hemel gezien en daardoor was ik benieuwd naar de werken van Harry Mulisch. Van tevoren dacht ik dat dit boek een roman zou zijn over een personage die bij Hitler betrokken was. Ik verwachtte dat het een spannend, indringend boek zou zijn dat veel historische feiten zou benadrukken. Samenvatting: Rudolf Herter is een oudere, zeer gewaardeerde Nederlandse schrijver. Door de ambassade in Wenen is Herter uitgenodigd om een lezing over zijn nieuwe roman, het duizend bladzijden dikke “De Uitvinding van de Liefde” te houden. Tevens zijn enkele interviews gekoppeld aan zijn bezoek aan de Oostenrijkse hoofdstad, die hij samen met zijn vriendin Maria doet. Tijdens een tv-interview komt het gesprek op de rol van fantasie in zijn werk. Rudolf Herter, die dit soort gesprekken zeer geroutineerd voerde en vaak al wist wat hij ging zeggen, probeert zijn standpunt over fantasie uit te leggen: volgens hem is de fantasie een werktuig waarmee je iemand kunt proberen te begrijpen die je niet helemaal begrijpt, bijvoorbeeld door hem in een gefingeerde, extreme situatie te plaatsen en te zien hoe hij zich dan gedraagt. Als concreet voorbeeld draagt Herter Hitler aan: iemand aan wie talloze studies zijn gewijd, zonder dat iemand ooit tot de kern van zijn persoon is doorgedrongen. Herter zegt: “misschien is fictie het net waarin hij gevangen kan worden”. Het idee dat Hitler na vele studies nog steeds een mysterieus persoon is, fascineert Herter. Hij ziet Hitler als iemand die met zijn rug naar het publiek staat gekeerd. Niemand zal ooit de voorkant zien, daarom wil Herter hem een visuele spiegel voorhangen. Hij wil weten wanneer Hitler geworden is zoals hij in vele geschiedenisboeken staat beschreven, als een tiran. Hoe komt Hitler aan het vermogen om beslissingen te nemen die ten gevolgen waren voor vele miljoenen mensen. Andere hebben nog ergere verschrikkingen meegemaakt, maar hebben geen racistische ideeën van Hitler gekregen. Zij zijn geen Hitler geworden. Dit idee blijft Herter achtervolgen tijdens het vervolg van zijn verblijf in Wenen. Wanhopig vraagt hij zich af in wat voor setting hij Hitler moet plaatsen om hem beter te begrijpen. Na zijn lezing komt een oud echtpaar naar hem toe en zij vertellen hem dat zij hem op tv gezien hebben en dat zij wel iets hebben wat hem zou kunnen helpen. Herter ontmoet het echtpaar Ullrich en Julia Falk de volgende dag in hun appartement in een bejaardentehuis. Omdat de Falks een eed hebben gezworen neemt Herter deze over, hij zal niets zeggen tot de dood van de Falks. Ullrich vertelt dat zij alle twee voor Hitler hebben gewerkt op zijn Berghof. Ze waren alle twee persoonlijke bedienden, waarbij Ullrich vaak in de buurt was van Adolf Hitler en Julia bij, zoals Eva Braun genoemd werd ‘de vrouw des huizes’. Julia Falk en Eva Braun bouwden een goede band op, waardoor ze veel persoonlijke dingen over de dictator van het Duitse Rijk kon vertellen. Door de verklaringen van het echtpaar kon Rudolf Herter een grip krijgen op het denkbeeld van Adolf Hitler, dit was vooral nadat het tweetal het misschien wel grootst bewaarde geheim van Hitler vertelde. Zoals in het algemeen is bekend hadden Adolf Hitler en Eva Braun een relatie. In het begin van de heerschappij van Hitler kon dit nog niet bekend gemaakt worden. Dit zou misschien de vele vrouwelijke aanhangers kunnen beïnvloeden: tenslotte stemden vooral veel vrouwen op hem. Maar niet alleen een relatie zou schadelijk kunnen zijn voor positie van de Führer. Zo komt het dat op een dag in mei van ’38 de familie Falk werd geroepen: de Führer wenste hen te spreken. ‘Meneer Falk, mevrouw,’ zei Hitler vormelijk, ‘ik zal u een staatsgeheim verraden: juffrouw Braun verwacht een kind.’ De familie Falk werd opgedragen het kind van Adolf Hitler en Eva Braun aan te nemen. Julia moest met een nepbuik rondlopen totdat Eva zou bevallen. Het moest lijken dat het hun kind was, om verdere problemen te voorkomen. De jongen, Siegfried, werd geboren en aangenomen door Ullrich en Julia. Omdat de familie Falk een appartement in het paleis van Hitler, de Berghof kreeg, kon Eva Braun vaak haar ‘neefje’ bezoeken. Het einde van het Derde Rijk naderde, want het was mei 1945. Ullrich Falk werd door adjudant van Bormann naar zijn chalet begeleid. Daar aangekomen zij Bormann: “wij kunnen kort zijn, verman uzelf, op bevel van de Führer moet u Siegfried doden”. Om de dood van hemzelf, Siegfried en Julia te voorkomen moest hij de jongen wel doden. Hij vertelde Julia niets en na twee weken nam Ullrich Siegfried mee naar de schietbaan, waar hij zijn leven afnam. Met deze informatie kon Rudolf Herter heel veel, maar hij had een eed gezworen. De Falks voelden zich wel bevrijd dat zij dit geheim eindelijk kwijt waren. Teruggekomen in het hotel laat Herter Maria de taperecorder aanzetten waarop hij zijn filosofische ideeën onmiddellijk opnam, voordat hij ze zou vergeten, de feiten verteld hij nog niet. Door alle enthousiasme en alle drukte van verhalen over Hitler die door zijn hoofd schieten is hij erg moe geworden. Maria stelt hem voor nog een half uurtje te gaan liggen voordat het vliegtuig zou komen. Hij valt in slaap en overlijdt aan een hartstilstand, alsof hij het met de dood moest bekopen dat hij dichtbij de ontknoping van Hitlers mysterie was gekomen. Met de taperecorder zijn hand en een merkwaardig loden voorwerp (dat hij van Ullrich had gekregen, die het op zijn beurt weer van Hitler had gekregen) vindt Maria de beroemde schrijver op zijn bed. Wanneer zij de tape afluistert hoort zij niks, totdat ze heel zacht en ver weg een stem hoort. ‘....hij... hij... hij is hier…’ Dit is het globale verhaal, maar rondom de kern wordt veel gefilosofeerd, door Herter als verpersoonlijking van de schrijver en door de personages met elkaar te laten spreken. Er is een stuk uit het dagboek van Eva Braun in verwerkt, er worden verbanden gelegd met theorieën van o.a. Plato en Nietzsche. De ideeën van Hitler zijn volgens sommigen gebaseerd op Nietzsche. Hij probeert hier echt door te dringen tot “wanneer Hitler zo’n tiran is geworden”. Nu stelt Herter dat hij nooit veranderd is, maar altijd al zo geweest is. De ideeën die Nietzsche had, waren slechts op papier gezet. Hitler voerde deze ideeën uit. Dat kon namelijk omdat er zoveel toeval was: Hitler wás hem, hij was bijvoorbeeld op dezelfde dag verwekt als dat Nietzsche krankzinnig werd en nog meer toevalligheden. Wat Herter hier beweert, is wel te bevatten maar moeilijk in een korte samenvatting onder te brengen omdat het een proces is wat gedurende het hele boek naar voren komt, het ontwikkelt zich steeds verder. Uiteindelijk is de belangrijkste gedachte dat Hitler het absolute Niets vertegenwoordigt, de tegenhanger van God, zeker omdat hij zijn eigen zoon laat vermoorden. Verder worden er nog vele kleine toevalligheden blootgelegd en vele citaten en meerdere filosofen aangehaald.
Verdieping: Thema: De schrijver Rudolf Herter probeert Hitler te vangen in de fictieve wereld; die van het boek. Hij probeert er achter te komen wie Hitler was en waarom hij zo was. De grootste ontdekking die hij doet is dat Hitler het grote Niets is. De belangrijkste personages en hun relaties: Rudolf Herter: Een schrijver die opvallend veel lijkt op Mulisch zelf. Dit zit hem in feiten als de leeftijd, over de zeventig, zijn twee dochters en een zoontje, maar ook in de details als dat hij schietdoof is en dat hij aan kanker geopereerd is. Rudolf is erg intensief bezig met zijn vak, hij werkt constant doordat hij bij alles denkt aan zijn onderwerp voor zijn nieuwe boek. In de loop van de tijd spitsen zijn gedachten steeds meer af op Hitler, bij alles wat hij doet denkt hij er over na. Maria: Zijn vriendin, ze maakt zich steeds zorgen over het piekeren van Herter, terecht, zo blijkt uit het laatste hoofdstuk. Marnix: zevenjarig zoontje van Herter dat woont bij Herters eerste vrouw Olga. Hij heeft nog contact met zijn vader, in het boek via de telefoon. Hij heeft een paar typische ideeën die in het verhaal verwerkt zitten. Ullrich Falk: De nazi die bij Hitler in de huishouding werkt. Hij moet zich als vader van Siegfried voordoen. Hij is getrouwd met Julia. Hij heeft Siegfried moeten vermoorden, waar hij nog steeds mee zit. Als hij zijn levensverhaal verteld heeft, is hij opgelucht. Julia Falk: Vrouw van Ullrich, ze werkt ook op Berghof bij de nazi’s. Ze krijgt een vertrouwelijke band met Eva Braun. Ze wil niet weten hoe ‘haar’ Siggi is vermoord, omdat ze het daar later nog erg moeilijk mee heeft. Adolf Hitler: de vader van Siegfried, de leider van toenmalig Duitsland en de oorlog. Het is een kille man, die zijn idealen voor alles laat gaan. Eva Braun: De vriendin/ vrouw van Hitler. Ze is de moeder van Siegfried maar kan dit tot haar frustratie niet zo laten lijken voor de buitenwereld. Ze houdt veel van Hitler, maar heeft het soms moeilijk met de omstandigheden waarin zij verkeert. Albert Speer: de man waar Hitler volgens Eva ontzag voor had, ze vormden een ‘drie-eenheid’. Verder zijn er nog de mensen die Herter ontmoet in Wenen; Thérèse Roëll, Sabine, Constant Ersnt, de Schimmelpennincks, mevrouw Brandstätter. Evenals als de vele mensen die in de flashback van de Falks voorkomen of in het dagboek van Eva worden genoemd uit de tijd van de oorlog; hofmaarschalk Brückner en zijn opvolger Schaub, Borrmann, opperofficier Herman Fegelein die was getrouwd met Gretl: de zus van Julia, Goebbels, Göring, Rudolf Hess, Heydrich, lijffotograaf Hoffmann, Himmler, Jodl, veldmaarschalk Keitel, mevrouw Köppe, adjudant Krause en zijn opvolger Linge, officier Mittlstrasser, de lijfartsen dr. Morell en dr. Krüger, , mevrouw Podlech, Rauter, Ribbentrop, Röhm, Seyss-Inquart, graaf Stauffenberg, hondenverzorger Feldwebel Tornow en andere (naamloze) personeelsleden. Tijd: Het verhaal speelt zich af in november 1999, in ongeveer twee weken. De flashback vertelt een periode van 1933 tot en met 1944, elf jaar dus. Het dagboek van Eva Braun beslaat de periode tussen 16 april 1945 en 29 april 1945, dat zijn dus dertien dagen. Ruimtes: Het verhaal speelt zich af in Wenen, waar Herter verblijft, vooral in het hotel en bij de Falks in huis. De flashbacks spelen zich af in het buitenverblijf Berghof in Duitsland. Het dagboek van Eva Braun speelt zich af in het ondergrondse verblijf van Hitler. Perspectief Het verhaal is geschreven vanuit het auctoriale (alwetende) vertellersperspectief. Aan het eind is een stuk te vinden uit het dagboek van Eva Braun, dit dagboek is vanuit het ik-perspectief van Eva Braun geschreven. Je leest geen gedachten van personen, behalve van Eva Braun in haar door Mulisch verzonnen dagboek. Titelverklaring: De titel, Siegfried, is gebaseerd op de naam van het fictieve zoontje van Hitler, die een belangrijke rol speelt in dit boek. De ondertitel geeft Siegfried verschillende bijbetekenissen. Een 'zwarte idylle' is een paradox, een schijnbare tegenstelling. De bijbetekenissen van negatieve ideale omstandigheden en een duistere, onbevangen liefdesverhouding. Ook verwijst het naar een dichterlijke schildering van het eenvoudige leven, een somber leven van Siegfried, maar ook van Herter en de Falks, ook kan hiermee het leven van Eva Braun, Hitler of Nietzsche bedoeld worden. Het verhaal begint als een idylle, maar gaandeweg wordt het steeds donkerder en grauwer tot zelfs zwart aan het eind, als Herter dood gaat. Bovendien verwijst het woord idylle naar de “Siegfried idylle” van Wagner (voor de begrafenis van zijn zoon die ook Siegfried heette). Dat muziekstuk is eigenlijk ook een zwarte idylle. De zoon van Richard Wagner (en Cosima) is een beetje de inspiratiebron geweest voor dit boek.
Schrijfstijl en spanning: Het verhaal leest wel lekker weg, het taalgebruik is uitstekend. Ik vond het verhaal spannend geschreven, omdat je weet dat het verhaal andere wendingen gaat nemen, al weet je niet hoe. In het begin is het boek niet spannend, maar het verhaal dat de Falks vertellen boeit sterk. Je merkt dat ze iets willen vertellen, maar er nog omheen draaien. Als ze vertelt hebben over de geboorte van Siggi, worden ze emotioneel. Dit zorgt ervoor dat je wilt weten hoe het afloopt met Siegfried. Dit komt ook door de schrijfstijl, details worden niet vermeld, er worden sprongen in het verhaal gemaakt om sleur te vermijden. Verder is het niet emotioneel omdat er geen uitgebreide gevoelens in beschreven worden. Opvallend zijn de grote berg met citaten en titels die de lezer over zich heen krijgt. Ook alinea’s die uit andere werken komen worden zonder pardon compleet in het Duits vermeld. Zijn woordenschat is groot en er vliegen je zo nu en dan zelfs Latijnse uitdrukkingen om de oren. Al met al is Mulisch taalgebruik in Siegfried duidelijk, afwisselend en leest het vlot weg. Motto: Warum holt mich der Teufel nicht? Bei ihm ist est bestimmt schöner als hier. Eva Braun, Dagboek, 2.III.35
Dit betekent zoiets als: “Waarom haalt de duivel mij niet? Bij hem is het zeker mooier dan hier”. Deze gevoelens komen duidelijk terug in het verhaal. Eva Braun wordt steeds ongelukkiger en de relatie met Hitler verslechtert. Ook de moord op Siggi en haar hondjes maakt haar van streek. In een citaat uit haar dagboek staat: ‘Ik kan het niet meer, ik weet het niet meer. Ik houd van mijn man, maar wat bezielt hem? Negen honden! Waarom? Straks klopt hij beleefd op de deur om mij te halen voor onze huwelijksnacht in het vuur.’ Nadat ze beiden zelfmoord gepleegd hebben, worden hun lijken in een groot vuur verbrand.