Publieke werken door Thomas Rosenboom

Leesverslag Publieke Werken Gegevens: - Geschreven door Thomas Rosenboom - Uitgegeven door Querido - Eerste druk; 1999 - Mijn druk; 2002, 24e druk alweer - Bekroond met de Libris Literatuurprijs Samenvatting: Het verhaal speelt zich af tijdens late tachtiger jaren van de negentiende eeuw; het begin van de moderne tijd.De hoofdpersonen zijn twee al wat oudere neven, die weinig contact meer hebben gehad de afgelopen jaren maar verbazingwekkend veel overeenkomsten hebben. De een, Walter Vedder, woont als vioolbouwer in Amsterdam aan de Hendrikkade, tegenover het Centraal Station. De ander, Christof Anijs, is apotheker in Hoogeveen. Op een dag leest Vedder in de krant dat er op de Prins Hendrikkade een groot hotel zal worden gebouwd. De hotelonderneming, NV Victoria Hotel, wil een aantal huizen opkopen, waaronder dat van Vedder. Hij ziet meteen in dat hij nu in een machtspositie verkeert: ze kunnen niet om hem heen, en Vedder is vastbesloten om een goede prijs voor zijn huis te vragen. Het onderhandelen begint. Friedrich Ebert komt namens de directeur van NV Victoria Hotel bij Vedder langs om te onderhandelen over de prijs. Ebert doet een bod van twintigduizend gulden. Dit bedrag is veel hoger dan Vedder had verwacht, maar hij geniet zo van het gevoel dat de bouw van het hotel van hem afhankelijk is, dat hij vijftig duizend gulden voor zijn huis vraagt. Hier stemt Ebert echter niet mee in. Ondertussen heeft Anijs in Hoogeveen concurrentie gekregen van een andere apotheker. In de eerste instantie heeft Anijs hier geen problemen mee, maar als dan blijkt dat
de nieuwe apotheker, in tegenstelling tot Anijs zelf, een universitaire graad in de farmacie heeft, voelt hij zich de mindere van de twee apothekers. Als ook nog blijkt dat de jonge apotheker goed kan opschieten met dokter Amshoff, burgemeester Pottinga en dominee Festenhout, die allemaal een universitaire opleiding hebben gehad, voelt hij duidelijk dat hij niet meer bij de notabelen van de gemeenschap hoort. Hij gaat zich richten op het deel van de gemeenschap dat nog wel tegen hem opkijkt: de arme turfstekers in het gehucht Elim, naast Hoogeveen. Deze hebben het erg slecht, en Anijs doet er alles aan om hun situatie te verbeteren. Hierin gaat Anijs erg ver. Hij voert zelfs operaties uit bij een aantal turfstekers, terwijl hij hier niet toe bevoegd is. Dit zorgt voor ergernis en woede bij dokter Amshoff en de andere notabelen. De twee verhalen smelten samen als Anijs de viool van Bennemin, een van de turfstekers, krijgt om die te verkopen. Vedder komt naar Anijs om de viool te bekijken. Dan krijgt Anijs het hele verhaal te horen over de bouw van het Victoria Hotel en de verkoop van het huis. Vedder en Anijs bedenken samen een geniaal plan: Vedder zal het geld dat hij zal krijgen voor zijn huis investeren in de emigratie van alle turfstekers naar Amerika. In Amerika kunnen de arme turfstekers een nieuw leven beginnen en Vedder met rente terugbetalen. Het plan wordt uitgewerkt. De turfstekers ondertekenen de contracten, en er wordt een vertrekdatum vastgesteld. Ondertussen blijft Vedder onderhandelen met Ebert. Vedder kan nu niet meer terug. Voor de emigratie heeft zich vastgelegd voor vijftigduizend gulden. NV Victoria Hotel begint met de bouw, zonder het bod van Vedder nog geaccepteerd te hebben. Vedder zit de hele dag in het lawaai en is langzaam aan

krankzinnig aan het worden. Als Anijs in Hoogeveen de turfstekers op het perron uitzwaait, zijn de beide partijen, koper en verkoper, er nog steeds niet uit. Ook als de turfstekers vanuit de haven van Amsterdam met de boot naar Amerika zijn vertrokken, hebben Vedder en NV Victoria Hotel nog geen overeenkomst. Vedder kijkt angstig uit naar het moment dat uitkomt dat hij nog niet heeft betaald en dat de turfstekers teruggestuurd worden. Dan gebeurt het onvermijdelijke: Ebert meldt Vedder dat het NV Victoria Hotel stopt met de onderhandelingen. Ze bouwen om hem heen en Vedder krijgt geen cent. Bij de opening van het hotel komt Vedder eindelijk in contact met de tot dan onzichtbare man achter Victoria en sterft, geheel in de lijn van het verhaal en de trant van het boek. Ook met Anijs loopt het niet goed af. Hij is na het vertrek van de turfstekers in het ziekenhuis beland doordat hij door een zwerm bijen is gestoken. Ook heeft zijn vrouw Martha hem verlaten. Alleen met de emigranten loopt het goed af. Als zij in Amerika aankomen blijkt dat de factorij met wie zij de landverhuizerscontracten hadden afgesloten behoorlijk frauduleus bezig was en dat de leiding zijn biezen gepakt heeft. Het komt dus nooit uit dat Vedders geld niet overgemaakt is en eigenlijk zitten de ambtenaren op Staten Island met de hele zaak in hun maag. De turfstekers worden Amerika dan toch maar binnengelaten en kunnen hier een nieuw leven beginnen, zonder dat zij nog iemand schuld moeten afbetalen. Thematiek Volgens mij zijn de belangrijkste thema’s van het boek dat de beide neven allebei te oud worden voor hun tijd, allebei niet tot de hogere klassen door weten te dringen terwijl zij dat wel proberen, zich allebei vooral uit zelfbevestiging inzetten voor de zwakkeren uit de maatschappij en vooral ook dat beide heren hoe langer hoe gefrustreerder raken over hun falen. Eigen mening Ik vond Publieke Werken vooral een ingenieus geschreven boek. Rosenboom weet heel mooi de overeenkomsten tussen beide neven uit te laten komen en de verhaallijnen samen te laten stromen zonder dat het onnatuurlijk of gekunsteld overkomt. Toch is het niet een plezierig boek om te lezen. Ten eerste is Rosenbooms taalgebruik nogal typisch. Hij schrijft nogal bloemrijk, en dat is niet altijd even plezierig om te lezen, maar past op een of andere manier wel bij de tijd van het verhaal en de beide mannetjes uit het boek. Zij voelen zich immers een stuk verhevener dan de maatschappij hen beschouwd, en gebruiken ook taal die hen gewichtig over moet doen komen. Rosenboom wekt met zijn geweldig gestileerde zinnen de indruk dat ieder woord pas op zijn plaats is gekomen nadat alle andere mogelijke woorden te zwak zijn bevonden. Hij beschrijft daardoor inderdaad heel sterk maar het spontane is er wel af. Maar het vervelendste van dit boek is wel dat het van begin af aan duidelijk is dat het niet goed af kan lopen. De beide neven sturen zó welbewust af op hun eigen ondergang, maken zichzelf zó gemakkelijk zó belachelijk dat je als lezer vol plaatsvervangende schaamte je hoofd af wilt wenden. Maar je wordt gedwongen toe te kijken, en net zo te zwelgen in de volledige afgang als beide hoofdpersonen als zij zich weer eens volstrekt belachelijk maken en dat als wraak op de buitenwereld voelen. Dat is tijdens het lezen erg vervelend, maar betrekt je wel bij het boek. Als je het boek dan uit hebt, kun je dat opeens een stuk meer waarderen. Eigenlijk is het boek pas leuk als je het uit hebt. Wil ik toch ook nog één positief punt geven; de proloog van het boek is van een bijzondere schoonheid. Verdiepingsopdracht Ik heb voor mijn verdiepingsopdracht mijn eigen mening vergeleken met die van een professionele criticus. Het viel mij op dat deze ook de mening toegedaan was dat het niet een plezierig boek is om te lezen, maar in zijn geval niet zozeer vanwege de onafwendbare neergang van de hoofdpersonen, maar omdat hij het hele boek doorhoopte op een diepere zin, een groter inzicht. Ik moet zeggen dat ik, nu ik er zo over nadenk, dat eigenlijk wel mooi vind; het illustreert de nietigheid en betrekkelijkheid van de hoofdfiguren alleen maar. Maar goed, ‘mijn’ recensent vindt het boek daarom een ‘onbevredigend avontuur’ – waarop ik zo flauw ben om me af te vragen hoeveel bevredigende avonturen een medewerker van het Reformatorisch Dagblad heeft. Wat ik wel met hem eens ben, is dat Rosenbooms taalgebruik niet het meest makkelijke en plezierige is, al betreurt hij het vooral dat je van lange monologen, verouderd idioom en kolderieke woordgrappen niets wijzer wordt. Welnu meneer de recensent; dat is ook niet de bedoeling van taalgebruik. Taalgebruik dient de inhoud vorm en cachet te geven en daarin slaagt Rosenboom wonderwel. Zijn taalgebruik past bij het verhaal. Alleen is het jammer dat het verhaal ook niet het makkelijkste is. Tot slot vindt mijn met een goed-reformatorische insteek behepte recensent het verhaal van de twee mannetjes in hun misère en hoogmoed hilarisch. Onzin! Het is dieptriest. Het enige grappige aan het boek zijn bepaalde passages, maar niet die die de hoofdlijn vormen, maar die in de kantlijn. Recensie door Tjerk de Reus - 24 november 1999 – Reformatorisch Dagblad Lezen als onbevredigend avontuur
Het ligt voor de hand de nieuwe roman van Thomas Rosenboom een turf te noemen. Het boek heeft door zijn dikte iets weg van een baksteen, maar wie de roman leest, weet: dit moet een turf zijn. ”Publieke werken” beschrijft het armoedige bestaan van turfstekers aan het einde van de negentiende eeuw. Rosenboom verwierf bekendheid door zijn grote roman ”Gewassen vlees”, die hem in 1995 de Libris Literatuurprijs opleverde. Evenals ”Publieke werken” is ”Gewassen vlees” een historische roman. Rosenboom heeft zich met verve bekwaamd in dit genre. Hij weet uitstekend de sfeer van lang geleden op te roepen, dankzij een enorme kennis van het leven toentertijd. Voor ”Publieke werken” heeft Rosenboom veel research moeten doen naar het leven van turfstekers in en rond Hoogeveen, maar ook naar het Amsterdam rond 1890. ”Publieke werken” speelt zich niet alleen af op 'het veld' en in Hoogeveen, maar evenzeer in Amsterdam, waar de stadsvernieuwing om zich heen grijpt. Bevlogenheid
Rosenboom heeft deze twee zo verschillende polen van het laatnegentiende-eeuwse Nederland aaneengesmeed door twee hoofdfiguren te kiezen: Chris Anijs, apotheker te Hoogeveen, en Walter Vedder, vioolbouwer te Amsterdam. De 23 hoofdstukken van de roman worden, keurig afgewisseld, vanuit een van beide hoofdpersonen getekend. Belangrijk gegeven hierbij is de familieverhouding van Anijs en Vedder: ze zijn neven. Maar er is meer wat hen bindt. Beiden hebben eenzelfde bezetenheid om door derden voor vol te worden aangezien. Beiden hebben een zekere verlosserswaan. Anijs raakt bijvoorbeeld zeer bewogen over de ellendige toestand van de veldelingen, de turfstekers. Hij zou hen graag aan een betere toekomst willen helpen. Niets mis daarmee natuurlijk, maar zijn groeiende besef dat hij de veldelingen moet 'uitleiden', zoals Mozes ooit het volk Israël uit Egypteland uitleidde – die bevlogenheid grenst aan waanzin. Daar lijkt het Rosenboom nu juist om te doen. Hij geeft zijn lezers een blik in de drijfveren van zijn hoofdpersonen en dat levert geen rooskleurig beeld op. Het idealisme van Anijs is zelfs bijna pathologisch te duiden en komt voort uit een immens ego. Dat alles wordt nog eens versterkt door de onmiskenbaar kolderieke sfeer die Rosenboom voortdurend oproept. Hij maakt gebruik van een verouderd, deels onbekend idioom, laat zijn personages lange monologen houden, zijn beschrijvingen zijn nogal eens opgeklopt en aangedikt. Dat is ergens wel vermakelijk, maar het is de vraag of je er werkelijk wat wijzer van wordt. Onderhandelingen

Het contact tussen Anijs en Vedder ontstaat als Anijs een viool gekregen heeft van een van de veldelingen, Pet Bennemin. Deze wil de viool verkopen en bij gebrek aan afzetmogelijkheden vraagt hij Anijs om hulp. Anijs schakelt zijn Amsterdamse neef in, die een eind verderop in het boek de viool voor een ongehoord hoog bedrag weet te verkopen. Intussen zijn er rond neef Vedder belangrijke verwikkelingen gaande. Er zal in Amsterdam een groot hotel worden gebouwd, het Victoria-hotel, wat tot gevolg heeft dat er vijf huizen, waaronder dat van Vedder, moeten worden gesloopt. De Victoria-exploitant moet eerst die huizen zien te kopen. Vedder ruikt zijn kans en eist een buitensporig hoge som. De onderhandelingen duren de hele roman voort en zetten Vedders bestaan onder grote druk. Onderhandelingen is trouwens een wat te groot woord; Vedder houdt domweg vast aan zijn onredelijke bod, waardoor hij aan het slot geheel achter het net blijkt te vissen. Vooruitlopend op de verkoop van zijn huis, zegt hij zijn Hoogeveense neef toe garant te staan voor de emigratie van de veldelingen. Deze kunnen voor een flink bedrag naar Amerika reizen, waar ze bij een fabrikant aan het werk kunnen. Contractueel zijn ze verplicht om in vijf jaar tijd Vedder terug te betalen. In hun gezamenlijke idealisme ervaren Anijs en Vedder dit alles als een 'sociale belegging'. Maar ja, hoewel de contracten door alle betrokkenen getekend zijn en de veldelingen zelfs al op de boot zijn, is het geld er nog steeds niet. Die catastrofe blijkt uiteindelijk voor de veldelingen goed uit te pakken, maar als het zover is hebben beide hoofdpersonen al flink in het zand moeten bijten. Vermaak
Zo biedt deze roman een hilarisch beeld van twee idealisten, die de beste bedoelingen paren aan een ziekelijk egoïsme. Rosenboom tekent hun afgang, die eigenlijk al heel vroeg in de roman te voorspellen valt. Blijft de vraag wat je nu wijzer wordt van dit boek. Rosenboom zelf zegt vooral vermaak te willen bieden, in tegenstelling tot schrijvers die spreken over levensbeschouwing, visie, waarden enzovoort. Inderdaad biedt ”Publieke werken” een zeker vermaak. Maar het gebrek aan een serieuze overweging of een betekenisvol inzicht maakt het lezen van deze roman tot een wat onbevredigend avontuur.