Proeve van kleine gedigten voor kinderen door Hieronymus van Alphen

Alphen, H. van, Kleine gedigten voor kinderen. P. Buijnsters. Amsterdam, 1998¹ [1998]. Athenaeum - Polak & Van Gennep, ISBN 90 253 0174 6.

In de achttiende eeuw vond de Verlichting plaats. Opvoeding en onderwijs werden als erg belangrijk ervaren: men beschouwde het als een middel om bijgeloof en onwetendheid te voorkomen. Daardoor ontstond in deze periode een nieuw genre: kinderliteratuur. De beroemdste auteur op dit gebied was Hiëronymus van Alphen die de moraliserende dichtbundel Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen schreef. In deze gedichtjes verwerkte hij thema's die van belang waren in de opvoeding: deugden zoals eerlijkheid en gehoorzaamheid, de relatie tussen ouder en kind, studie-ijver en vlijt. Ook eerbied voor God benadrukt hij in een groot aantal van de versjes.

De gedichtjes waren bedoeld voor kinderen van vijf tot tien jaar en dienden hierdoor aangepast te worden aan hun niveau. De woordkeuze en de rijmschema's zijn daarom eenvoudig: 'hij heeft ze [de gedichten] zo klein gemaakt, op dat zij des te gemakkelijker, door enkel leezen, zouden kunnen in het geheugen geprent worden'. Het perspectief ligt bij het kind en het kind verwoordt de moraal.Van Alphen heeft gekozen voor herkenbare situaties die aansluiten bij de leefwereld van het kind. Soms hebben de onderwerpen een wat zwaardere belading maar dit is volgens de dichter niet erg. 'Ook mag het geen kwaad wanneer hier en daar het kinderlijk verstand eene kleine zwarigheid ontmoet, en daar door tot vragen en praten wordt opgewekt.'

Een van de gedichten met een zwaar onderwerp is Het lijk. De moraal van dit gedicht luidt: vrees de dood niet want na het leven op aarde volgt een leven in de hemel. In de eerste strofes worden de kinderen geconfronteerd met een lijk. Vroeg of laat krijgt iedereen te maken met de dood en dit is een goede manier om er aan te 'wennen'. Het onderwerp maakt Van Alphen minder zwaar doordat hij een positief vooruitzicht stelt: 'Wanneer je God bemint en dient, dan voert de dood je als een vriend, in het eeuwig zalig leven.'  In dit fragment zie je dat Van Alphen het geloof in God en eerbied voor hem erg belangrijk vindt en probeert hij de kinderen bij te brengen.

Alle gedichten zijn godsdienstig getint maar er zijn ook enkele gedichten die in hun geheel hierover gaan. In Gods goedheid bijvoorbeeld zorgt God voor regen nadat vader daarvoor heeft gebeden wegens het uitgedroogde land. God zorgt dus voor voorspoed als je aan hem bidt. 'God verhoort ons: God is goed!'  Een ander gedicht met een godsdienstige moraal heet Een godsdienstige jeugd maakt een gelukkigen ouderdom. Hierin wordt gezegd dat je God moet beminnen zodat je genade van hem krijgt.

Naast de gedichten met een godsdienstige moraal heeft Van Alphen veel gedichten geschreven over deugden en gewenst gedrag. De moraal staat vaak expliciet vermeld. De drijftol bijvoorbeeld rechtvaardigt de slaag van vader. Zoals een drijftol niet zou lopen zonder slagen, zo zou de ik-figuur Flipje niet leren zonder de vrees voor slaag van zijn vader. De moraal luidt: werk met vlijt zonder dwang (dan hoef je ook niet geslagen te worden). Het vrolijk leeren vertelt kinderen dat leren net als spelen een plezier is. Het gedichtje bestaat uit slechts zes regels en het rijmschema is a-a-c b-b-c. Zo kunnen kinderen het gemakkelijk onthouden.

Dit is slechts een kleine greep uit de 66 gedichten die Van Alphen geschreven heeft. Voor wie zijn kinderen iets wil bijbrengen, zijn ze zeker de moeite waard.