Opdrachten Vanden vos Reynaerde • Voorgeschiedenis Bij veel mensen zal slechts een tekst bekend zijn van het genre dierenverhalen uit de middeleeuwen: Vanden vos Reynaerde. Slechts weinigen weten, dat er ook Latijnse dierenverhalen uit de middeleeuwen zijn en nog minder Nederlanders hebben een of meer van die Latijnse teksten gelezen. Ysengrimus en de Ecbasis captivi zijn hier twee voorbeelden van. Het zijn twee heel verschillende teksten. De Ecbasis is waarschijnlijk tussen 1043 en 1046 geschreven, ergens in de Vogezen. De auteur zegt in de proloog dat hij het leven in het klooster moeilijk vond (hij is dus een monnik) en hij vergelijkt zich dan met een vastgebonden kalfje. Dat leidt tot het eigenlijke verhaal over een kalf dat wegloopt uit de stal en gegrepen wordt door een wolf die het de volgende dag als Paasmaal wil opeten. Op Paasochtend verzamelt zich een ontzettingsleger voor het hol van de wolf. Deze zegt daar alleen bang voor te zijn als de vos er deel van uitmaakt. Op een verzoek van zijn dienaren, de otter en de egel, legt de wolf dan zijn angst voor de vos uit (= binnenfabel). Die heeft eens koning leeuw genezen toen die ziek was, door hem in een wolfshuid te wikkelen. Die huid kwam van de wolf aan het hof die tevoren geprobeerd had de vos op alle mogelijke manieren zwart te maken. Als beloning voor de genezing krijgt de vos het wolfshol, hetzelfde hol waar de wolf nu met zijn aanstaande slachtoffer en zijn dienaren verblijft. Als de wolf zijn relaas beëindigd heeft, volgt een oproep tot overgave, maar die wordt afgewezen. Het hol wordt dan bestormd en dankzij de list van de vos wordt de wolf gedood en het kalf bevrijd. Het verhaal bestaat voor een groot deel uit citaten uit oudere teksten, bijvoorbeeld de bijbel en het werk van Horatius. Zowel vanwege de gelaagdheid als vanwege het is de Ecbasis een moeilijk te interpreteren tekst. De Ysengrimus is in 1148/1149 ontstaan in (de buurt van) Gent en is een bewuste nabootsing van de klassieke epen. Het verhaal vertelt over de vijandschap tussen de wolf en de vos. Zoals gebruikelijk in een epos begint het verhaal midden in de actie, namelijk met de enige confrontatie tussen de twee die de wolf wint. Verderop in het verhaal wordt verteld over een ziekte van koning leeuw. Ook deze leeuw wordt door de vos genezen doordat hij in een wolfshuid gewikkeld wordt. Terwijl de koning geneest, wordt hem (en dus ook het publiek) de voorgeschiedenis en het ontstaan van de vijandschap tussen vos en wolf uiteengezet. De tekst eindigt met de dood van de wolf. Een hoofdthema van het verhaal is taalmisbruik en als gevolg daarvan spelen dialogen en lange redevoeringen een hoofdrol in de tekst. De twee teksten hebben veel gemeen. In beide speelt kloosterthematiek een dominante rol, beide grijpen voortdurend terug op zowel klassieke als christelijke teksten, beide maken op creatieve wijze gebruik van traditioneel fabelmateriaal, waarbij tweemaal de fabel van de zieke leeuw een hoofdrol speelt. Beide vertonen een gelaagdheid. Anderzijds zijn er ook grote verschillen, vooral in het karakter van de verhalen. De Ecbasis speelt rond Pasen, maar in een verder onbepaalde tijd. De personages zijn anoniem en er is geen uitgewerkte verhaalrealiteit. In sommige opzichten is het een ongebruikelijk lang uitgewerkte, gelaagde fabel die op een ongewone wijze van betekenis is voorzien. De betekenis dient namelijk gevonden te worden door de delen op de een of andere, niet voorgegeven, wijze aan elkaar te verbinden. De Ysengrimus is een echt epos, onder andere omdat de hoofdpersonen individuen zijn, met eigennamen, die een consistente eigen wereld en geschiedenis hebben. De Ysengrimus is de eerste tekst over dieren die dit type episch karakter vertoont. Op grond van deze verschillen wordt in het oudere onderzoek wel een chronologische ontwikkeling geschetst: de dierenepiek is begonnen met Latijnse experimenten die via de Ecbasis leidden tot de Ysengrimus. In de Latijnse Ysengrimus ontvangen de wolf en de vos voor het eerst hun naam. Daaruit ontstond de Roman de Renart, een geheel van Franse verhalen, waarvan één de directe bron was voor Van den vos Reynaerde. Deze Reinaert was bekend aan het hof van de Vlaamse graven. In de laatste decennia van de vijftiende eeuw werd Reinaert in het Engels en het Duits vertaald. De Duitse tak zou leiden naar de Reineke Fuchs (1794) van Goethe. Deze tekst werd onsterfelijk en wereldberoemd dankzij de illustraties van Wilhelm von Kaulbach. • Genre Het verhaal is een dierenepos. Een epos is een verhaal of verhalend gedicht dat gaat over de daden van een historisch of legendarisch figuur. Een epos wordt ook wil heldendicht genoemd. Deze werden tot de 19e eeuw geschreven, daarna is deze verdreven door de roman. Het dierenverhaal heeft als hoofdpersonen van het boek dieren in plaats van mensen. Deze dieren hebben vaak een betekenis. Ze gedragen zich net zoals mensen. Alle goede en slechte eigenschappen van een mens worden ‘’vertaald’’ door middel van een karaktereigenschap van bepaalde diersoorten. Een vos is bijvoorbeeld listig en sluw. Dus met een vos kan een listig persoon worden uitgebeeld.In een dierenverhaal kunnen we meerdere soorten onderscheiden zoals een dierenfabel en een dierenepos. Het is een epos, omdat een dierenfabel veel meer een opvoedende bedoeling heeft voor de maatschappij. Een dierenepos is ook meer satirischt
• Was de tekst voor een luisterend publiek? Ja, omdat het in rijm geschreven is. Verder bevat het een inleiding (proloog). Dit was in de Mddeleeuwen gebruikelijk bij de schrijvers van dit soort verhalen. Verder dient de proloog tot opwarming van het publiek, zodat de aandacht van de toehoorders meteen ‘gegrepen’ wordt. Het verhaal was bedoeld voor gewoon publiek. Hiermee bedoelen wij dat het niet speciaal voor de adel of de geestelijkheid is geschreven. Toch vinden wij een ding opmerkelijk: hoe kan het, dat als dit verhaal voor een luisterend publiek is, dat het zo lang is? Zouden de mensen zo lang als het duurt om dit verhaal volledig te vertellen, blijven luisteren? • Informatie over de Katharen en scènes Er is weinig met zekerheid bekend over de geschiedenis van deze sekte. Enige bronnen vermelden dat de naam katharen pas eeuwen na de vernietiging ontstond, andere beweren dat deze naam in de loop van de twaalfde eeuw in gebruik kwam. Ook de herkomst van de naam is onzeker. Waarschijnlijk is deze afkomstig van het Griekse woord voor rein, catharsis. Maar wellicht vormt het Duitse woord Katze, bij wijze van scheldwoord, de oorsprong van de naamgeving. Van het woord zelf is het woord ketter afgeleid. Vanaf het begin van de elfde eeuw werd in alle Europese landen melding gemaakt van dualistisch denkende ketters. Zij werden van meet af aan door de kerk fel bestreden, maar het kon niet worden voorkomen dat in Noord- Italië, Noord-Spanje en vooral Zuid-Frankrijk het katharisme veel aanhangers kreeg. In de eerste periode van de bloeitijd van de katharen werden volgelingen gevonden in alle lagen van de bevolking. Naarmate de onderdrukking toenam, verschoof de aanhang naar armere en tenslotte naar de allerarmste bevolkingsgroepen. Het katharisme kreeg in toenemende mate het karakter van een sociale verzetsbeweging. De katharen noemden zichzelf christen, in de volksmond werden zij bons hommes en bonnes femmes genoemd. Ook kwam de benaming Tisserands voor, omdat veel wevers katharen waren. Daarnaast treft men de naam Albigenzen aan, naar de stad Albi. Scène 1, regel 270. Tussen de twee stukken zit er een stilte, ook onder het publiek. Dan kijkt het met steelse blik naar de pastoors en monniken die volgevreten tussen het publiek staan. De toeschouwers vinden de pastoors en de monikken laffe dienaren van de kerk. Dit is een pleidooi voor de ‘ware beoefenaars van de strenge leer’. In de ogen van de kerk zijn dit ketters. Eigenlijk worden hiermee de Katharen in Zuid-Frankrijk bedoeld. Scène 2, regel 2483. De vader van Reynaerde wilde zijn schat weer opzoeken. Maar hij zag dat de schat er niet meer lag op de plaats waar hij het het laatst had achtergelaten. Daarom hing zijn vader zich maar op. Dit was dus zelfmoord. Zelfmoord was voor de Katharen de hoogste triomf in het leven, maar voor de Katholieke krek was het een doodzonde. Het waren gevaarlijke woorden, vertellen dat iemand zelfmoord heeft gepleegd. Daarom werd het tussen neus en lippen doorgesproken • 2 Kinderbewerkingen: vergelijk scène Tibeert-pastoor Reinaart de vos, een eigentijdse bewerking door Paul Biegel. Blz. 35 …De pastoor greep het spinnewielhout, juffer Julock een offerkaas om bij te lichten en zo kwamen ze op Tibeert af. De arme kater kreeg het zwaar te verduren; het regende slagen op zijn zwarte vel en Martinet mikte een geniepige steen in zijn gezicht, waardoor er een oog uitviel. Op dat ogenblik richtte de pastoor zich op, in zijn vollen blote lengte, om de doodsklap te geven. Tibeert begreep dat zijn laatste uur geslagen had, en met de kracht van de doodsangst deed hij een sprong naar zijn belager. Hij belande tussen diens benen, klauwend, graaiend, bijtend in het bungelende klokkenspel. Een van de klepels ging er finaal af en viel op de grond. De pastoor brulde het uit… Vanden vos Reynaarde, verkort door C.A. Zaalberg ‘Reinaart weet, dat daar nu een strik voor hem gespannen is. Hij zorgt ervoor, dat de kater, op zoek naar muizen, erin vastraakt. Vol leedvermaak ziet de vos uit een schuilhoek het gevecht, waarin Tijbeert verwikkeld raakt en waarin de pastoor en de kater elkaar toetakelen. Tenslotte ontsnapt Tijbeert, een oog armer en de strop, met een stuk van de “peze” waarmee die vast heeft gezeten, nog om zijn hals.” Het eerste stukje komt heel erg goed overeen met de werkelijke tekst. Er wordt ook, net zoals in de oorspronkelijke tekst, over het ‘klokkenspel’ gepraat. In het tweede stukje wordt er helemaal niet over gesproken. • Actualiteit van de Reinaert Het verhaal ‘Van den vos Reynaerde’ is een buitengewoon actueel verhaal. Dit zal ik aan de hand van een voorbeeld proberen aan te tonen. Reynaert doet aan omkoping van de koning (tenminste, de koning denkt dat hij goud ontvangt). Een hooggeplaatste persoon wordt dus omgekocht. Dit gebeurt ook in het hedendaagse leven, zoals afgelopen zomer in Amerika bij enkele grote bedrijven. • Hoofdpersoon Wij vinden Reynaert een erg onsympathieke persoon (dier). Toch is hij wel erg slim en sluw en weet hij altijd met een list dieren erin te luizen. Hij maakt vaak zijn slachtoffers lekker met iets wat hij niet bezit. Ook kan hij met zijn listen aan mensen en bestraffingen ontlopen. Dit was ook het geval bij de rechtszaak van alle dieren tegen Reynaert waarin hij een straf kon ontlopen door leugens te vertellen over dat hij zijn leven nu gaat beteren en dat hij een enorme hoeveelheid goud bezit. Wij vinden dat als je bewust iets doet wat niet mag, je de consequenties wel moet inzien. Dus dat hij gewoon moet worden gestraft voor de dingen die hij verkeerd heeft gedaan (zoals het vermoorden Coppe, het verkrachten van Hersint en het mishandelen van de kinderen van Isengrijn). Ook heeft hij bij meerdere dieren gestolen. Het is ook achterlijk dat hij geniet als hij iemand ziet lijden. Dat kunnen we ons echt niet voorstellen.Hij gaat gewoon veel te ver. Je weet nooit of hij iets echt meent of dat hij het alleen maar zegt/doet om er zelf beter van te worden.
• Beoordeling Ik vond het allereerst nogal irritant dat alles in rijm was opgeschreven en ik daardoor het verhaal soms niet helemaal begreep, ook was het onhandig dat je zelf wat las en ook wat in de klas. Nadat het verhaal uit was had ik echt zoiets van: “waar ging het eigenlijk over ?”. Ik heb dus maar een paar samenvattingen gelezen en toen begreep ik het een stuk beter. Het verhaal opzich was wél leuk. Ik had niet echt het idee dat we met dieren te maken hadden. Als er niet achter elke naam de diersoort stond zou je echt met mensen te maken hebben. Daarom ook is Reinaart soms echt gemeen en af en toe een crimineel. Als het mensen waren geweest zou je het allemaal heel erg vinden en hem inderdaad graag ter dood laten veroodelen. Een vrouw verkrachten, iemand zijn kind vermoorden zijn niet bepaald grapjes. Omdat het over dieren gaat denk je daar eigenlijk niet over na, het is normaal dat een vos een kip opeet. Ik vind het knap dat men toen eigenlijk al zo’n vrij groot verhaal kon verzinnen, maken en voorlezen. Ook de verschillende verwijzingen naar spreekwoorden of gezegdes en bepaalde stammen, de Katharen, maakt het verhaal toch heel boeiend en realistisch, vooral voor die tijd. Die tijd dat men, volgens mij, noch niet zo heel lang kon schrijven. Het feit dat het verhaal heel knap in elkaar zit en ook dat het onwerkelijk is, pratende dieren, maar toch heel realistisch, de dieren zijn eigenlijk mensen, maakt het voor mij een heel leuk verhaal om te lezen.