Oude lucht door Harry Mulisch

Zakelijke gegevens
Titel: Oude Lucht
Auteur: Harry Mulisch
Uitgeverij: Thieme Nijmegen
Jaar van uitgave: 1977

Verwachtingen en eerste reactie
Ik heb dit boek gekozen, omdat de titel mij erg aansprak. De titel sprak mij erg aan, omdat zij erg mysterieus op mij overkwam. Daarnaast, toen ik de eerste bladzijden van het boek (globaal) had gelezen, wilde ik graag verder lezen. Dit komt voornamelijk door de schrijfstijl van Harry Mulisch.

Mijn eerste reactie op het boek is dat ik het een bijzonder boek om te lezen vond. De schrijver brengt op iedere pagina nieuwe informatie naar voren die van belang is voor het verhaal. Soms is die informatie van groot belang en soms ook niet. Het verhaal op zich is inspirerend, omdat je gedurende het verhaal het besef krijgt dat eeuwigheid niet bestaat, maar eindigheid er toe doet. Het is een lastig geschreven boek en daar bedoel ik mee dat ieder object of voorwerp in een ruimte (gedetailleerd) wordt beschreven.

Beknopte samenvatting

De vijftigjarige Arnold brengt met zijn vrouw Merel de laatste dagen van hun vakantie door in hun bungalow op een eiland in de Middellandse Zee. Arnold is op een punt in zijn leven gekomen waarop hij zich realiseert dat zijn besef van eeuwigheid is overgegaan in dat van eindigheid. Het enige dat in zijn leven toeneemt is de weemoed. Heimwee heeft hij naar de dagen toen zijn kinderen klein waren, zijn vrouw aanhankelijk en welwillend. Niet voor niets heeft hij een speciale hobby: het verzamelen van oude lucht, zoals die voorkomt in oude vliegtuigwielen en pingpongballetjes. Als chemisch ingenieur kan hij dan natuurlijk onderzoeken of die lucht inderdaad verschilt van de huidige zoals milieudeskundigen beweren. Maar die lucht is voor hem vooral een symbool.
Op een dag in de vakantie leren Arnold en Merel Herbert kennen. Hij wordt een goede vriend. Als ze samen met Herbert op het strand zitten ontmoeten ze Dirk ( een vriend van Herbert) en zijn moeder. Omdat de moeder van Dirk slierten zeewier om haar enkels heeft, valt Arnold voor haar op zij knieën. Hij knalt met zijn knie op een rots die onder het zand verscholen lag. Het bloedt erg en hij moet naar een dokter. Dirk biedt aan om de rest van de vakantie hun gastheer te zijn. Hij zegt dat ze een paar dagen bij hem kunnen komen logeren en dat hij ze naar het vliegveld brengt. Het huis van Dirk staat op een eiland dat vlakbij het eiland van Merel en Arnold ligt. Als Arnold en Merel een twee dagen later bij Dirk komen, is zijn moeder overleden. Arnold moet de volgende dag naar huis voor zijn werk, maar Merel biedt aan om samen met Dirk naar Nederland te gaan. Als Arnold naar huis vliegt, verongelukt zijn vliegtuig. Als hij over alle brokstukken uit het vliegtuig stapt, weet hij het: dit is het hoogtepunt van zijn leven, iets waar hij altijd al op gewacht had.
Toen hij jong was dacht hij dat zijn leven op weg was naar een gebeurtenis, een heel bepaalde, fantastische gebeurtenis, die op een bepaalde dag zou komen. Slechts een keer heeft hij iets daarvan ervaren. Midden in de oorlog als hij een rivier overzwemt voelt hij dat hem niets gebeuren kan. De oorlog was verdwenen en hij vergat zijn opdracht, terwijl hij hem uitvoerde. Gedurende dat kwartier zwom hij door het middelpunt van zijn leven, zo volmaakt en belangrijk zou het nooit meer worden.
Nu ervaart hij zijn leven als zinloos. Zijn verwachtingen omschrijft hij als: een totaal orgasme van de hele wereld over mij. Deze verwachting wordt gerealiseerd als zijn vliegtuig op weg naar Nederland verongelukt.


Analyse
Het boe bezit een eenvoudige structuur en een klein aantal personages. Ook bevat het boek een bijzondere gebeurtenis en toont het boek de hoofdpersonages op een beslissend moment in hun leven. Hierdoor behoord het boek tot het genre novelle.

De opbouw van het boek ziet er als volgt uit. Het bestaat uit hoofstukken, zonder titel; het boek heeft een gesloten einde; aan het begin van het verhaal valt de schrijver er middenin; de vertelvolgorde van het boek is op chronologische volgorde; het boek heeft géén opdracht; het boek heeft geen motto.



Personages:
Arnold (50 jaar oud). Hij is een chemicus (chemisch ingenieur) en werkt voor de World Meteorological Organization. Hij verzamelt “oude lucht”. Bijvoorbeeld lucht uit oude pingpongballetjes en vliegtuigwielen. Hij is de vader van twee kinderen. Hij is een rustig, loyaal, trots en trouw persoon en denkt veel over de dingen na. Hij kan de verleiding van andere vrouwen goed weerstaan, omdat hij alleen met zijn eigen vrouw naar bed zou willen. Dit persoon heeft meerdere problemen. Zo wil zijn vrouw eigenlijk niet meer met hem naar bed, als ze met elkaar naar bed gaan, is zij dronken en voelt hij zich er niet prettig bij. Hij ziet zijn kinderen weinig tot nooit en dat is voor hem (iedere dag weer) een teleurstelling. Ook heeft hij vaak last van hoofdpijn. De hoofdpersoon is een vlak karakter. Hij wordt beschreven in een deel van het verhaal, daarna veranderd zijn persoonlijkheid niet meer. Er treedt dus geen karakterontwikkeling op.

Merel (48 jaar oud. Zij is de vrouw van Arnold (ze hebben samen twee kinderen). Ze heeft wit haar en een mooi, slank en verzorgd lichaam. Zij probeert altijd vriendelijk te blijven en dat kenmerkt haar. Ze is soms bang, maar kan zich daar overheen zetten. Ze is gestopt met werken, sinds de zwangerschap van haar eerste kind. Ze heeft in haar leven slechts twee relaties gehad, met haar huidige man en ooit met een militair. Haar probleem is dat ze zich minder aangetrokken voelt tot haar partner (Arnold) en daardoor verloopt hun relatie stroef. Ze is soms vergeetachtig, waardoor ze aan zichzelf gaat trijfelen. In de loop van het verhaal geeft zij haar mening steeds vaker en toont zich daarmee een open persoon. Dit personage is een rond karakter.


Dirk (ongeveer 50 jaar oud). Hij is een klein, gezet persoon en heeft glad geborsteld haar. Hij is actief in het zakenleven en heeft zijn fortuin verdiend aan (dieren)darmen. Hij kocht de darmen, die anders werden weggegooid, in Mongolië en verkocht ze in Amerika. Hij is zeer behulpzaam en staat voor iedereen klaar, hij geniet van luxe en gêne schijnt niet tot zijn problemen te behoren. Hij kan urenlang genieten van een vioolconcert van Max Bruch. Hij is een welvarend man en kent weinig problemen, echter sterft zijn moeder plotseling, hij is daardoor een beetje van slag. Dit personage is ook een rond karakter.


Het perspectief is een auctoriaal perspectief. De verteller geeft vaak bij het toetreden van een personage (zoals Dirk) achtergrond informatie over deze persoon, waar ze (Arnold en Merel) hem ontmoet hebben enz. Als er een begrip wordt gebruikt, wordt dit door de verteller uitgelegd. Een voorbeeld hiervan is te vinden op bladzijde 93: “.. aan de Wet van Archimedes (een lichaam, geheel of gedeeltelijk in een vloeistof gedompeld, ondervindt een opwaartse kracht, gelijk aan het gewicht van de verplaatste vloeistof).


Ruimte:
Het verhaal speelt zich af op twee verschillende eilanden in de Middellandse Zee. Het verhaal is rustig. Alles gaat erg relaxed. Behalve als Arnold en Merel op het vliegveld staan, dan is het erg onrustig. Het speelt zich vaak ‘s avonds af. Soms met z’n tweeën soms met vrienden. Ze zijn vaak bij water of op het strand. Het reizen tussen de twee eilanden gebeurt per vliegtuig en (veer)boot. De weersomstandigheden zijn vrijwel altijd zonnig en warm, maar het komt ook voor dat de zee erg onrustig is en een lichte storm voorbij komt. Er kan gesproken worden van ruimtewerking door contrast, omdat voor de crash van het vliegtuig, waar Arnold in zat, zich geen nare voorvallen voordeden. Bij het verlaten van het zonnige eiland, op weg naar Nederland gebeurt dus opeens iets vreselijks. Op het eiland wonen veel rijke mensen en daar horen de hoofdpersonages ook bij, de ruimte is dus specifiek gekozen. De rijkere mensen zijn op zoek naar rust en bouwen daarom huizen op deze afgelegen eilanden. Het effect van de ruimte op de lezer is dat men zich (ik tenminste) goed kon inleven in de luxe leefstijl van deze mensen. De ruimte heeft geen symbolische betekenis.

De historische tijd heeft invloed op het verhaal, het zou net zo goed een eeuw later zich afkunnen spelen. Een eeuw eerder is onwaarschijnlijk, aangezien er toen nog geen auto’s, vliegtuigen en veerboten waren. Het is essentieel voor het verhaal, aangezien Arnold nooit de gebeurtenis had meegemaakt, als er geen vliegtuigen bestonden.
De vertelde tijd: er zitten ongeveer 5 dagen tussen de eerste en de laatste gebeurtenis.
De verteltijd: het kost ongeveer 3 uur om het verhaal te vertellen en het boek heeft 98 blz.


Chronologie: het verhaal bevat flashbacks. Op blz. 92 wordt terugverwezen naar 1944, als Arnold zwemend de rivier oversteekt. Op blz. 125 wordt terugverwezen naar de dag dat Arnold en Merel elkaar leren kennen.
Het effect van de vertelvolgorde op de lezer: je leert meer over de personages, wat zij hebben meegemaakt, hoe ze elkaar ontmoet hebben. Doordat er soms wordt teruggekeken weet je waarom
bv. een handeling is verricht.



Titelverklaring: voor de titel “Oude Lucht”, zijn twee verklaringen. De eerste is dat Arnold op zoek is naar oude lucht, dat zich in oude pingpongballetjes, flessen en vliegtuigwielen bevindt. Om te bewijzen dat de lucht nu anders is dan vroeger, is dus lucht van vroeger nodig. De tweede verklaring zou kunnen zijn: Oude lucht. Het kleine huis, waarin Merel met haar moeder woonde, vlak na de oorlog.


Het thema: eens kom je tot het besef dat je besef van eeuwigheid is overgegaan in een besef van eindigheid.


Motieven:
De kleur wit, komt er vaak terug in het verhaal. Zo is het huis van Herbert (een bijfiguur) wit, hij wordt neergezet als zakelijk, koel en doelbewust. De rotsen worden als “afgeslepen wittige rotsen” neergezet. Dit kan duiden op de perfectie waarmee ze zijn uitgeslepen. De Rolls Royce die aan Dirk toebehoort is ook wit. Hij is ook zakelijk en doelbewust, alles in zijn huis is smetteloos. Dirk’ hek is wit, net zoals zijn wanden binnenshuis. Ook zijn huishoudsters hebben witte schorten aan. Mensen met een voorkeur voor wit zouden perfectionistisch, koel, zakelijk, doelbewust, onverstoorbaar, betrouwbaar en oprecht zijn. Wit staat ook voor alles wat clean en smetteloos is.

De kleur groen, wordt gebruikt bij het afscheid tussen Arnold en Merel op het vliegveld. Arnold heeft zijn groene boardingpas in zijn borstzak zitten. Groen staat in dit geval voor onervarenheid: Arnold en Merel zijn nog nooit bij elkaar vandaan geweest voor langer dan twee dagen. Groen staat hier voor de vredige rust die Arnold zal krijgen als hij op het vliegtuig stapt, en eindelijk de gebeurtenis meemaakt waarop hij al zo lang wacht.

Water – door zijn stromende veranderlijkheid is water een symbool van het continu verlopende leven. In het verhaal loopt alles maar door en door, Arnold en Merel maken verschillende dingen mee die allemaal bij fases van het leven horen, zoals de dood, geboorte, feest, reizen, ouderdom enz.
Water heeft ook een reinigende, bevruchtende, genezende en heiligende kracht. Als een van deze processen zich voordoen, staat in het verhaal water centraal. Als Arnold en Merel hun eiland verlaten en bij Dirk gaan logeren zijn ze omringd met water, dit geeft hen een verhelderende blik op wat zij meegemaakt hebben.
Tijdens een flashback, zwemt Arnold (tijden de Tweede Wereldoorlog) de rijn over om een geheime boodschap af te leveren. Hij voelt zich vrij en onbewust van waar hij daadwerkelijk naartoe zwemt. Hij laat zich leiden door de stroming. Het onbewuste bevat net als het water het element van het verborgen zijn, de vervoering en het geheim.


De maan – de maan is een symbool, gebruikt tegen ongeluk in de liefde. Het is vaak dat het verhaal zich, ’s avonds, in het maanlicht afspeelt. Arnold denkt vaak na over zijn huwelijk, en denkt soms dat Merel hem niet zitten. Door het symbool van de maan terug te laten komen wordt de lezer erop gewezen dat Arnold fout heeft.

Linnen – Arnold draagt vaak linnen kleding. Linnen is gesponnen vlas. Het vlas is weliswaar door elkaar heen gewoven. Hij scheurt zijn (linnen) blouse, tijdens een poging tot het opraken van stuk glas dat van een kapot gevallen fles is. Het stuk glas brak uit de fles na een hevige woordenwisseling tussen Arnold en Merel. Zowel de scherven als het gescheurde linnen overhemd wijzen erop dat iets wat samen één is (Merel en Arnold als man en vrouw) nu langzaam “afbrokkelt”.

Reçu’s – in het verhaal ontvangen Merel en Arnold heel wat reçu’s. Deze staan voor een gepasseerde fase van hun leven.

Zwart pijpje – Na een storm op een van de eilanden loopt er een man met een zwart pijpje over de boulevard. Het is een oude man, die niet geacht wordt nog lang te zullen leven. Zwart heeft (volgens Leonardo da Vinci) een associatie met de dood. Vandaar dat de oude man, een zwart pijpje rookt.

Oude lucht – Arnold verzameld (voor zijn beroep) oude lucht, die zich bevindt in bijvoorbeeld oude vliegtuigwielen. Hij vergelijkt de lucht van nu met die van vroeger. Hij vergelijkt symbolisch oude lucht met hedendaagse lucht. Wat hij daadwerkelijk vergelijkt is zijn leven nu, met dat dat wat hij vroeger leefde. Onder het motto “Vroeger was alles beter”, aangezien toen ook de luchtkwaliteit beter was.


Eindoordeel en evaluatie
Nu ik de analyse heb afgerond, kan ik beginnen met het opstellen van mijn eindoordeel over het boek. Dit is zeer positief, aangezien de schrijver je een les leert. Die les bevat een boodschap waar ik eigenlijk nog nooit over na heb gedacht: Wat als je besef van eeuwigheid veranderd in het besef van eindigheid? Toen ik daar over nadacht heb ik een paar voorbeelden bedacht:
- Je bent al jaren gelukkig (samen met je partner), opeens veranderd dat doordat jijzelf (of je partner) een ongelijk krijgt. Het besef van het eeuwig samen zijn veranderd dan, omdat er altijd iets kan gebeuren waardoor dit niet meer mogelijk is;
- Eenvoudiger is misschien de relatie tussen ouder en kind, omdat die dichterbij staat. Als mijn ouders iets zou overkomen (plotseling overleiden). Het besef veranderd dan weer naar eindigheid, omdat zij niet voor eeuwig voor mij kunnen zorgen of mij is bescherming nemen.
In dit laatste voorbeeld ligt dan ook mijn persoonlijke interpretatie van het boek. Er komen altijd momenten in je leven, waarop je tot inkeer komt. In het boek moet het vliegtuig waar Arnold in zit een noodlanding maken. Op dit moment had hij zijn hele leven gewacht. Niet zo zeer dat zijn vliegtuig neerstort, maar dat hij tot het besef komt dat alles wat hij heeft prachtig is en dat hij ervan moet genieten. Dingen zijn veranderd ten opzichte van vroeger, maar dat moet je achter je laten.


De verhalen in het boek zijn realistisch (“echt”) geschreven. Er zijn echter wat momenten in het verhaal waar het onrealistisch op mij overkomt. Bijvoorbeeld:
- Als achter in de tuin een groot gat wordt gevuld met rommel, afval en kapotte tuinmeubels. Daar voegt Arnold benzine aan toe en steekt het in brand;
- Als de golven op de kust op de rosten klotsen, dan ontstaat er een “mist van water” waardoor één voor één mensen, die staan te kijken, nat worden. Dan loop je toch gewoon weg? Vraag ik me af, aangezien er daar verder niets bijzonders was.

Ik vind Arnold een man met een apart karakter. Dit is omdat hij zich als ware verschuilt in het verzamelen van oude lucht, maar ik denk dat hij vooral zijn leven nu met dat van vroeger vergelijkt.
Merel is een persoon die dingen makkelijk vergeet, als voorbeeld neem ik dat ze op blote voeten loopt als zij naar een ander eiland varen, omdat ze haar schoenen op de kade heeft laten staan. Ze is een rustig en aardig persoon, ze wijst mensen niet snel af. Als ze dit doet verteld ze niet eerlijk waarom, maar ze probeert het aangenaam te maken voor de persoon die haar uitnodigt.

Het taalgebruik van dit boek is zeker lastig te noemen. Ik had ook niet anders van een Harry Mulisch’ verwacht. Er staan op iedere pagina woorden die ik even in de Van Dale moet opzoeken. Hier is niets mis mee, aangezien ik weer een hele rij aan woorden erbij heb geleerd. Een vervelend aspect hiervan is dat je lang erover doet om een kort verhaal/hoofdstuk te lezen. Ook het gebruik van vele komma’s en tekst tussen haakjes zetten maakt het lezen moeilijk. Er wordt veel achtergrond informatie gegeven die je allemaal moet verwerken, maar uiteindelijk nergens meer in het verhaal terugkomen.

Er zijn geen personages in dit boek waarmee ik mezelf kan identificeren, omdat deze allemaal ouder zijn dan ik. Als het op karakter trekken aankomt kan ik mezelf net zo min vergelijken met één karakter. Wel heb ik verschillende karakter trekken van de personages, maar dat zal ongetwijfeld bij veel meer mensen voorkomen, dat ze een of twee karakter trekken het zelfde hebben.

Doordat er een paar flashbacks in zaten leerde je de persoon beter kennen. Er worden nieuwe ontdekkingen gedaan in het karakter van het personage. Een goed voorbeeld is als er wordt teruggekeken naar de eerste ontmoeting van Arnold en Merel. Arnold was op slag verliefd en liet dat dan ook snel merken. Hij was niet terughoudend in het bezoeken van Merel’ huis, terwijl er niemand thuis was ging hij naar binnen. Hij ging op de bank en in bed liggen, keek in kasten en maakte zichzelf ook wat te eten.
Het boek is zeker een aanvulling van de boeken collectie in de mediatheek. Het is jammer dat ik de eerste ben (sinds 2003) die het boek leent in de mediatheek. Ik heb er van genoten om dit boek te lezen en ik kan het zeker aanraden als iemand mij vraagt naar een leuk boek. Die persoon moet er zich wel de tijd voor nemen, aangezien het lezen moeizaam gaat.



Conclusie:
Het boek is bij mij in de smaak gevallen. Dit komt door de verhaallijn, maar ook door de schrijfstijl van Harry Mulisch. De boodschap van het boek is bij mij goed aangekomen en ik zal er vaker over nadenken. Vroeger was alles anders, maar we leven in het heden. Je maakt van iedere dag die nog komt een mooie dag. Als je tot het besef komt dat niet alles voor eeuwig is, dan ga je er wel over nadenken wat je doet als je ermee geconfronteerd wordt. Ik vind het geen extreem leuke gedachte dat je iemand verliest of dat een relatie stukloopt, maar het is goed om je voor te bereiden. Dan valt het later misschien wel tegen, maar zal de bittere smaak minder zijn, omdat je er al een in je gedachten mee bent geconfronteerd.