Ontaarde moeders door Renate Dorrestein

Titel:
Ontaarde moeders

Geschreven door:
Dorrestein, Renate

Jaar:
1992

Taal:
Nederlands

Vorm:
Roman

Periode:
1980-

Thema:
Moederschap, Moeder-dochter relatie

Bron:
Eerste druk '92, 1993

Uitgever:
Walvaboek

Renate Dorrestein
Ontaarde moeders
(Contact, Amsterdam/Antwerpen 1992)

Inhoud

0 'Van alle vrouwen, van alle tijden'
Bonnie heeft twee maanden op Mount Kenya doorgebracht om van de flora van de Grote Slenk te genieten, die in deze tijd haar hoogtepunt bereikt. Nu heeft zij haar intrek genomen in het Hilton van Nairobi. In de bar van het hotel zoekt een Duitse zakenman toenadering, maar zij heeft weinig zin in een nadere kennismaking. Onvermijdelijk zou zij dan haar levensloop moeten schetsen, dat hoort nu eenmaal bij dit soort contacten, en daar voelt zij niets voor. Daarom trekt zij zich in haar kamer terug, maar dat verhindert niet dat zij haar leven in vogelvlucht aan zich voorbij ziet trekken. Zij herinnert zich onder meer het moment waarop zij voor het eerst het woord 'verkrachting' las en de merkwaardige reactie van haar moeder toen zij naar de betekenis ervan vroeg. Zij herinnert zich ook haar eerste - gedwongen - seksuele ervaring en haar huwelijk met Zwier. Hoe zij op een dag de pil vergat, zwanger werd en een dochter baarde. Maar die tijd ligt al weer jaren achter haar. Zij heeft man en kind verlaten en reist in haar eentje de wereld rond in de overtuiging dat dit het beste is dat zij voor haar kind kon doen.

Al deze herinneringen én de inhoud van een fles whisky maken haar ten slotte treurig en daarom besluit zij toch maar om de Duitser beneden gezelschap te gaan houden.


1 'Zo moeder, zo dochter'

In de drukke vertrekhal van Jomo Kenyatta International Airport is de elfjarige Maryemma Zwier plotseling haar vader kwijt. Radeloos wringt zij zich door de mensenmassa's, en klampt stewardessen aan met de vraag waar het vliegtuig naar Frankfurt is. Even plotseling als zij hem kwijt was, ziet zij haar vader weer. Hij staat onverstoorbaar in een boek te lezen en had haar nog niet gemist. Zwier is archeoloog en heeft jarenlang in Afrika onderzoek gedaan. Nu zijn ze onderweg naar Nederland, waar hij de opgraving bij de oude kloosterput van Sibculo zal leiden.In het vliegtuig vertelt hij Maryemma het een en ander over haar land van herkomst.

In Sibculo bereidt Gert Balm, de plaatselijke drogist, intussen hun komst voor. Hij is van plan het zijn nichtje zo goed mogelijk naar de zin te maken. Met de kerstdagen in het vooruitzicht moet dat geen probleem zijn.

Als hij naar Schiphol gaat om de gasten af te halen, blijft zijn vrouw Meijken in het dorp achter.Zij zijn 37 jaar geleden getrouwd en sindsdien heeft zij het huis niet meer verlaten. Door een minimum aan lichaamsbeweging en veel te veel eten weegt zij inmiddels meer dan 250kilo.

Het is al donker als Gert met de logés arriveert. Even zijn ze sprakeloos als ze het bergmassief van vet dat Meijken heet, zien. In niets doet zij aan haar jongere zus Bonnie denken. Na kort ervaringen te hebben uitgewisseld, gaan Zwier en Maryemma naar bed. De dag was lang en vermoeiend.

De volgende morgen gaat Maryemma kennismaken op haar nieuwe school. Het is een overrom-pelende ervaring. In plaats van de vrijheid van de Afrikaanse savannen en het terloopse onderricht van de studenten van haar vader staat zij in een klein lokaal met 28 kinderen en een keurige juf. Nadat zij aan de klas is voorgesteld, mag zij weer gaan. Zij zal pas na de feestdagen aan de lessen deelnemen. Om de tijd te doden slentert zij wat door het dorp. Intussen bespreekt Meijken de toestand in huis met haar vriendin Minnie, die iedere dag een uurtje op bezoek komt.Minnie keurt het af dat zij de man die haar zus 'gedumpt' heeft, in huis heeft genomen.

Zwier neemt poolshoogte bij de kloosterput. De opdracht is weliswaar veel minder uitdagend dan zijn werk in Afrika, maar hij wil momenteel toch niet door Maryemma gestoord worden. Die wil graag weten of zij vroeger een huilbaby was. Zwier vertelt over vroeger en stuurt haar dan naar een perkje op enige afstand. Daar moet zij wachten tot hij klaar is.

Het wordt laat en donker. In de drogisterij wachten Gert en Meijken met het avondeten. Zwier laat echter niets van zich horen. Minnie vindt dat zij hun gasten te veel in de watten leggen en gaat dan naar huis. Als de rust is weergekeerd, geeft Meijken zich over aan haar favoriete bezigheid: mijmeren. In haar gedachten speelt Moeder een belangrijke rol

2 'De zorgzame samenleving'

Het is al ver na etenstijd als Zwier thuiskomt. Maryemma is gevallen en op de toonbank in Gerts winkel bekijkt hij het wondje op haar knie. Meijken wijst hem er streng op dat het kind hoogno-dig andere kleren moet hebben, kleren die beter passen bij de Nederlandse winter. Gert neemt Maryemma mee om het wondje te verzorgen. Als hij er een mooi verbandje omheen heeft gedaan, zet zij het echter tot zijn verbazing op een krijsen. Zij had graag in bad gewild, maar dat is nu onmogelijk. Geschrokken probeert hij haar te sussen, maar voor hij daarin geslaagd is,komt Zwier aanrennen, die onmiddellijk denkt dat zijn zwager zich aan Maryemma heeft vergrepen. Zonder hem de kans op een behoorlijk verweer te gunnen, slaat hij Gert een rij tanden uit zijn mond, waarna hij Maryemma bij de hand neemt en mee naar buiten sleurt. Ze gaan op zoek naar een ander onderkomen; hier wil hij geen minuut langer blijven.

Meijken heeft van de schermutselingen niets gehoord. Zij zat op de zolder en las Bonnies brieven nog eens door. Ze waren eigenlijk voor hun moeder bestemd, maar om de een of andere reden aan haar geadresseerd. Er zijn ook oude krantefoto's. Bonnie is namelijk een beroemd schrijfster geworden en is zelfs een keer in het programma van Adriaan van Dis geweest. Eén moment in dat interview herinnert Meijken zich nog pijnlijk duidelijk. Toen Van Dis haar gevraagd had wie haar Grote Voorbeeld geweest was, had zij haar zuster genoemd. Letterlijk had zij gezegd. 'Ik groeide op met een levendig voorbeeld van hoe ik zelf nooit wilde worden.'


In een plaatselijk café eten Zwier en Maryemma wat voor zij op zoek gaan naar een dak boven hun hoofd. Het is duidelijk dat de waardin hem niet vertrouwt en hem voor kinderlokker aanziet.De nacht brengen ze door in een pension.

Meijken, die maar half begrepen heeft wat er gebeurd is, blijft in haar leunstoel op hen wachten;opnieuw denkt zij aan vroeger. Dan gaat de telefoon. Zij hoopt dat het Zwier is, maar het is een onbekende die met hese stem vuile taal tegen haar begint uit te slaan. Als de man even later opnieuw belt, lijkt het alsof zij zijn stem herkent.

De volgende dag gaan Zwier en Maryemma in Ommen nieuwe kleren kopen. Ook een warm bad zou geen luxe zijn; de jeuk op haar hoofd is nauwelijks uit te houden. In Ommen raakt zij opnieuw haar vader kwijt. Als ze hem weer gevonden heeft, belooft hij haar schuldbewust een Donald Duck. In de boekwinkel waar hij er een koopt, informeert hij quasi achteloos naar het nieuwste boek van Bonnie Bentveld. Het meisje dat hem helpt, blijkt haar werk goed te kennen. De auteur komt immers uit deze streek!

Als Meijken later die dag hoort dat Zwier en Maryemma in de bus naar Ommen gesignaleerd zijn,gaan haar gedachten terug naar die ene keer dat zij met Moeder naar Duitsland ging. Moeder had een hoogzwangere indruk gemaakt en toen ze na een week weer thuiskwamen, brachten ze een baby mee, een meisje. Na 18 jaar had Meijken een zusje gekregen. Bij de post vindt zij een brief van Bonnie. De laatste regels luiden: 'Tot gauw.'

3 'Intergalactical wars'

Zwier en Maryemma fietsen uit Ommen naar Sibculo terug. Het is een barre tocht. Ze hebben wind tegen en het regent. Achterop en aan zijn stuur heeft hij de inkopen: kleren, ondergoed en tekenspullen. Voor het dorp slaan ze af naar camping De Roos, waar hij via de VVV een vakantiebungalow heeft gehuurd. Stromend water is er wel niet, maar de kachel brandt en het is toch maar tot eind januari. Dan krijgen ze in Sibculo een woning. Zwier rijdt alleen door naar het dorp om levensmiddelen voor de feestdagen in te slaan. Als hij terugkomt, zit Maryemma aan de tafel te tekenen. Ze heeft, voor het eerst, lippenstift opgedaan. Wanneer zij merkt dat hij daar boos om is, gooit zij de deur voor zijn neus dicht en laat hem buiten staan. Hij weet, dat alleen een vast ritueel haar er nu toe kan brengen hem binnen te laten. Zachtjes tikt hij daarom op de deur en roept gemaakt vrolijk: 'Wilma! Open the door!' Als Maryemma daarop de deur voor hem opendoet, kan Zwier zich niet beheersen en slaat haar een blauw oog.

De volgende morgen heeft hij vreselijke spijt. Ook voelt hij zich schuldig aan de luizen op haar hoofd, die haar een gékmakende jeuk bezorgen. Als hij ze met shampoo niet kan verjagen, haalt hij een fles spiritus uit het keukenkastje. Dat moet toch helpen. Met een sip gezicht bekent zij hem dat zij er ook wel eens leuk uit wil zien. Om het weer goed te maken, belooft hij voor haar een kerstboom uit het bos te halen.

Die avond haalt Gert Balm het werkstuk uit de kelder waaraan hij de laatste weken al zijn vrije uren heeft gewijd: een poppenhuis voor Maryemma, dat nauwelijks van echt is te onderschei-den. Hij is er bijzonder trots op, maar Meijken kan alleen ergernis opbrengen. Dat brengt hem er voor het eerst in al die jaren toe van zich af te bijten. Hij gooit haar voor de voeten dat zij nooit eens ergens plezier in heeft en altijd alleen maar aan zichzelf denkt. Meijken is echter niet van plan zich een schuldgevoel aan te laten praten en trekt zich van zijn verwijten niets aan.

's Middags gaan Zwier en Maryemma er met de fiets op uit. Bij een zandverstuiving stappen ze af. Terwijl Zwier de omgeving in zich opneemt, bouwt Maryemma in het zand een schip. Hij beseft dat hij voor zijn dochter de enige is in wie zij al haar vertrouwen stelt en dat irriteert hem zo dat hij haar plotseling meesleurt en afsnauwt. Pas thuis, in het vakantiehuisje, krijgt hij spijt van zijn onredelijke gedrag en biedt hij zijn verontschuldigingen aan. Terwijl ze het samen gezellig maken, drinkt hij een hele fles jenever leeg. De alcohol maakt hem sentimenteel en zonder aanleiding begint hij te huilen.


Terwijl haar vader in zijn roes wegzakt, sluipt Maryenmia het huis uit om terug te gaan naar de zandverstuiving waar zij 's middags heeft gespeeld. Ze wil het spel afmaken dat haar vader zo ruw afbrak. Dan komen er drie jongens op crossfietsen op haar af. De volgende dag is het kerstmis, maar in huize Balm is van feest en vrede weinig te merken. Meijken is nog steeds boos op Gert. De radionieuwsdienst maakt bekend dat vlakbij Sibculo het lijk van een jonge vrouw gevonden is. Terwijl Gert de politie belt om de signalementen van Zwier en Maryemma door te geven, neemt Meijken een dramatisch besluit: zij gaat voor het eerst in bijna 40 jaar de deur uit.

4 'Veilig bij Moeder op schoot'

Zwier wordt met een flinke kater wakker. Maryemma herinnert hem eraan dat zij de vorige avond nogal laat thuis was omdat zij zich moest verstoppen voor de jongens op de crossfietsen.Zij vertelt ook dat ze samen kerstliedjes hebben gezongen. Als kerstcadeau krijgt ze zijn vulpen,die ze altijd al zo graag wilde hebben.

Gert Balm heeft in het mortuarium de dode vrouw geïdentificeerd. Ze hadden even gedacht dat het Bonnie was. Die is echter nog springlevend en staat hem tot zijn verbazing voor de winkel op te wachten. Ze gaan naar binnen om koffie te drinken. Vreemd genoeg vinden ze niemand thuis. Meijken is namelijk onderweg naar haar moeder. Moeizaam schuifelt zij over het trottoir naar het adres waar zij haar kinderjaren heeft doorgebracht. Als ze de begraafplaats oversteekt,komen herinneringen aan een verschrikkelijke ervaring boven: ooit is zij op deze plaats door een onbekende man verkracht.

Terwijl Gert het dorp afzoekt naar zijn vrouw, zit Bonnie in haar stoel en denkt aan vroeger. Een harmonieus gezin hadden ze niet gevormd. Moeder was dominant en vader had zich altijd geschikt naar haar wensen. Bovendien was er altijd een Geheim geweest, onmiskenbaar maar nooit ontsluierd. Volgens Bonnie is Moeder de schuld van het feit dat Meijken een dikke logge vrouw geworden is die het leven willoos aan zich voorbij laat gaan. Zij wist al heel vroeg dat zij anders wilde worden.

Bevreemd stelt Meijken vast dat Moeder niet meer op het oude adres woont. Dan herinnert zij zich dat zij jaren geleden haar intrek genomen heeft in een bejaardentehuis. Daarom zet zij koers naar Vesper Vitae. Op kamer 108 treft zij een oude vrouw met spierwit haar en een tandeloze mond aan die totaal niet lijkt op haar moeder. Maar haar stem is Moeders stem. Hijgend van vermoeidheid en opwinding vertelt Meijken dat zij gekomen is om getroost te worden. Daarna nestelt zij zich bij Moeder op schoot.

Omdat hij het Maryemma beloofd heeft, belt Zwier Gert Balm op om te vragen of zij die avond welkom zijn. Tot zijn verbazing krijgt hij Bonnie aan de lijn. Onwennig praten ze wat over koetjes en kalfjes, tot Zwier het gesprek op hun dochter brengt. Hij verwijt Bonnie schaamteloos egoïsme en vertelt dat hij alleen naar Sibculo gekomen is om Maryemma aan haar over te doen.Dan kan hij eindelijk verder gaan met zijn eigen leven. Bonnie verzet zich echter zo heftig, dat hij zwaarder geschut in stelling brengt: hij roept Maryemma aan de telefoon. Het wordt een geëmotioneerd gesprek, dat pas enigszins bevredigend wordt beëindigd wanneer Bonnie haar beloofd heeft voortaan regelmatig te zullen schrijven. Zwier beseft dan dat zijn plan op niets is uitgelopen en besluit in vredesnaam maar het beste van de toekomst te maken.

In huize Balm wil het gesprek intussen niet erg vlotten. Bonnie vertelt dat haar volgende reisdoel Guatemala is en daarna blijft het stil. Totdat Meijken het tijd vindt om eindelijk, voor het eerst in 37 jaar, het Geheim te ontsluieren. Zij krijgt daarvoor echter geen kans doordat Minnie onaange-kondigd binnenvalt en onmiddellijk alle aandacht opeist. Als zij weer weg is, bekent Meijken in een impuls toch iets anders dan zij van plan was. Ze vertelt dat ze op dieet gaat.

Nu Bonnie bij Gert en Meijken is, kan er voor Zwier en Maryemma niets komen van een kerstdiner bij de Balms. Daarom gaan ze maar wat wandelen in de omgeving van de camping.Daar komen ze het meisje uit de boekwinkel in Ommen tegen. Zwier stelt haar zijn dochter voor,die zich meteen laat winnen door een gesprek over nagellak. Als het meisje hen uitnodigt om bij haar te komen eten, besluit Zwier aarzelend de kennismaking voort te zetten.


Karakteristiek

De roman is opgebouwd uit vijf genummerde hoofdstukken, die met behulp van witregels verder zijn onderverdeeld. Sommige witregels hebben een liggende streep. Het eerste hoofdstuk wordt in de eerste persoon verteld door Bonnie, in de overige hoofdstukken ligt het perspectief bij meerdere personages. Hierin wordt de derde persoon gebruikt. Het verhaal wordt chronologisch verteld. Wel wordt er regelmatig van scène gewisseld.

Er zijn 246 bladzijden.

Interpretatie

Wie weet dat Renate Dorrestein in feministische kringen een vooraanstaande plaats inneemt, zal zich in het eerste hoofdstuk van dit boek meteen op vertrouwd terrein wanen. Er staat daar immers nogal wat uit het gedachtengoed van de vrouwenbeweging afgedrukt. Zo wordt het moederschap 'het lot van de volwassen vrouw' genoemd, of als 'de natuurlijke bestemming van de vrouw' scherp bekritiseerd. Kinderen krijgen heet 'gesublimeerd egoïsme',omdat zij alleen verwekt zouden worden als levensvervulling van hun ouders. Natuurlijk komen ook de machtsverhoudingen tussen de seksen ter sprake. Elke vrouw zou in haar leven wel een keer moeten constateren dat iemand (natuurlijk een man) haar als zijn bezit beschouwt. Minder exclusief feministisch is het verzet tegen de gedachte dat een vrouw die verkracht wordt, daar in zekere zin zelf om gevraagd heeft. Zij is schuldig - Meijken had bijvoorbeeld destijds niet in het donker het bos in moeten gaan - zoals vrouwen meestal de schuld krijgen als er iets mis gaat.Vrouwen blijken immers gemakkelijke slachtoffers te zijn; zich schuldig voelen gaat hen goed af.

Toch zou het verkeerd zijn deze ideeën aan Renate Dorrestein toe te schrijven. Het zijn Bonnies opvattingen en dat zij niet de spreekbuis van de schrijfster is, blijkt wel uit het verloop van het verhaal. Daarom ook wordt het eerste hoofdstuk in de ik-vorm verteld en de rest in de derde persoon. In het laatste geval krijg je als lezer een visie die zowel aan bepaalde personages als aan de auteur toegeschreven kan worden. Hoe Renate Dorrestein denkt over onderwerpen als relaties en het ouderschap, wordt pas gaandeweg duidelijk. Zij laat bijvoorbeeld zien dat ieder mens het ontwerp én de vormgeving van zijn leven zelf ter hand moet nemen - je moet je nooit door anderen laten ringeloren - maar er zijn grenzen! Bonnie heeft die grenzen overschreden en daarvan dreigt haar kind de dupe te worden.

De eenzaamheid van Maryemma is een belangrijk thema. In feite is zij een onge-wenst kind; haar moeder raakte immers alleen maar zwanger omdat zij een keer de pil vergeten was. Kort na de bevalling is zij ervandoor gegaan. Zwier lijkt zich beter van zijn taak te kwijten,maar goed beschouwd kun je de zorg die hij aan Maryemma besteedt, beter omschrijven als verwaarlozing. Ook hij beschouwt hun kind als een blok aan het been. Het gebrek aan liefde heeft Maryemma angstig en nerveus gemaakt. Zij stelt alles in het werk om haar vader niet te veel voor de voeten te lopen en haar moeder te vinden. Die zoektocht wordt verbeeld via het Hans-en-Grietjemotief . Overal laat Maryemma tekens achter, soms letterlijk stukjes papier, om ervoor te zorgen dat haar moeder hen kan vinden.

Zoals in voorgaande boeken van Dorrestein wordt ook in deze roman de spanning voor een groot deel veroorzaakt door het principe van de geleidelijke onthulling - als je eenmaal weet dat Meijken Bonnies moeder is en dus de grootmoeder van Maryemma, blijkt het boek vol verborgen verwijzingen te staan - en door dramatische ironie . De personages spreken zichzelf nogal eens tegen of handelen anders dan ze denken te doen en dat heeft de lezer eerder door dan zijzelf. Zo gaat Bonnie er prat op dat zij 'de smid van haar eigen lot' is, dat zij alleen doet wat zij zelf wil, maar in Nederland laat zij zich toch vrij gemakkelijk de rol van gehoorzame dochter voorschrijven en als zij aan het eind van het eerste hoofdstuk haar leven aan zich voorbij heeft zien trekken, zit zij, tot haar eigen verbazing, te huilen.

Ironisch is ook het feit dat Bonnie ondanks de pil, die vrouwen toch in staat stelt aan hun 'natuurlijke bestemming' te ontkomen, zwanger raakt. Het lot gaat kennelijk ook wel eens zijn eigen gang en áls je denkt het beteugeld te hebben, is het soms de medewerking van anderen die ervoor zorgt dat de schijn niet als bedrog ontmaskerd wordt. Dat Bonnie naar Guatemala kan gaan, zoals zij wil, is bijvoorbeeld ook te danken aan het feit dat Zwier zijn 'bestemming'aanvaardt en zich voorneemt meer van zijn vaderrol te maken.


Dorrestein gebruikt de term ontaarde moeders niet in de kleinburgerlijke zin van het woord, maar evenmin op een radicaal feministische manier. 'Aard' is geen bovennatuurlijke notie, d.w.z. iets van alle vrouwen van alle tijden en alle plaatsen, maar een strikt persoonlijke.Dat begrijpt ook Meijken, als zij besluit Bonnie en Maryemma niet te vertellen hoe de familiale vork in de steel zit. Dat is volgens haar beter voor die twee. Vervolgens neemt zij zich voor haar oude inertie van zich af te schudden en voor het eerst na 37 jaar haar leven in beweging te brengen.

bron: literom