Max Havelaar door Multatuli

Max Havelaar
Het boek dat ik heb gekozen voor mijn tweede boekbespreking is Max Havelaar van de Nederlandse schrijver Multatuli. Mijn beide ouders en mijn broer hadden het boek al gelezen en er over verteld waardoor ik geïnteresseerd raakte in het verhaal. Ik heb drie jaar geleden ook een reis naar Indonesië gemaakt en daar toen verschillende plaatsen bezocht die ook in het verhaal worden vermeld. Door al eens op Java te zijn geweest kon ik mij goed voorstellen hoe het klimaat en landschap daar is en hoe de lokale bevolking leeft. We hebben ook tijdens de lessen Nederlands in het eerste semester een stuk van de toespraak van Max Havelaar aan de hoofden van Lebak gelezen, een toespraak die nog altijd als voorbeeld wordt gebruikt door grote sprekers zoals Barack Obama. Hierdoor kreeg ik zin om ook de rest van het verhaal te lezen.
Het verhaal werd in 1859 geschreven door Eduard Douwes Dekker, beter gekend met zijn pseudoniem Multatuli en voort het eerst gepubliceerd in 1860 onder de dubbele titel “Max Havelaar, of de koffieveilingen der Nederlandse Handels-maatschappij”. In de 19de eeuw was het gebruikelijk om een ondertitel te gebruiken maar Multatuli doet het hier uit ironie. Omdat er zeer weinig over koffieveilingen wordt gesproken wordt de lezer op het verkeerde been gezet en bleef de vraag of dit nu al dan niet fictie was. Het verhaal bestaat uit twee zogenaamde raamvertellingen die los staan van elkaar, door deze typische structuur is het een typische dubbelroman. Het verhaal wordt geschreven door drie verschillende “auteurs” : Batavus Droogstoppel, de jonge interimair Stern en Eduard Douwes Dekker’s pseudoniem Multatuli.
Batavus Droogstoppel is zoals zijn naam al doet vermoeden een weinig sympathiek personage. Hij werkt als koffiehandelaar en heeft de onhebbelijke gewoonte om dat constant te herhalen en er ook meteen zijn volledige adres bij the vermelden, Lauriergracht nr 37. Zijn personage is een karikatuur die symbool staat voor de kleingeestige en egocentrische hogere middenklasse op het Nederlandse vasteland waar Multatuli  een hekel aan had. Hij heeft een groot zelfbeeld en beschouwt zichzelf als moreel superieur terwijl hij in werkelijkheid juist verschrikkelijk egoïstisch en hypocriet is. Een mooi voorbeeld hiervan is hoe hij eerst van plan is één van zijn oudere medewerkers te ontslaan omdat hij oud is en hij Sjaalman (Max Havelaar) een job wil aanbieden omdat hij hem nodig zou hebben bij het schrijven van zijn boek maar later terug keert op zijn tellen wanneer hij verneemt dat Sjaalman “lui, pendant en ziekelijk” zou zijn. Eerst zegt hij: “Als eerlijk man ben ik tegenover de firma Last & Co, sedert de Meyers er uit zijn – verplicht te zorgen dat ieder zyn werk doet, en ik mag niet uit verkeerd begrepen medelyden of overgevoeligheid, het geld van de firma weggooien. Zo is mijn principe.” Wanneer hij later ontdekt dat dat toch geen goed plan is slaat zijn toon helemaal om: “Ik kocht een doosje ouwels en besloot terstond het met onze Bastiaans nog wat aan te zien. Ik kon er niet toe besluiten, een oud man op-straat te zetten. Streng, maar waar het wezen kan, zachtmoedig, is altyd myn principe geweest.”
Hij heeft een obsessie voor eer en standen en geeft commentaar op iedereen en alles tot zelfs de schrijfwijze van sommige woorden toe. Van de drie “auteurs” was hij mijn favoriet vanwege zijn sarcasme en droge humor. Het verhaal begint met Batavus droogstoppel die de lezer van het boek rechtstreeks aanspreekt en hem uitlegt hoe hij er toe gekomen is om een boek te schrijven. Het begon met een ontmoeting met zijn vroegere kameraad Max Havelaar die hem ooit nog redde van een kwade marktkramer. Droogstoppel besluit dat hij aan lagere wal moet zijn geraakt aangezien hij een sjaal draagt en niet weet hoe laat het is. Hij wil eigenlijk geen contact met hem en probeert zich uit de voeten te maken met een smoes.
Enkele dagen later ontvangt hij pakket van Max Havelaar met daarin massa’s verhandelingen van hem zitten over allerhande onderwerpen, gaande van een Europees muntstelsel (in 1859!) tot de civiele rechtsvordering in zaken van koophandel of de volksletterkunde van de Japanse rapsoden. Er zit ook een brief bij waarin hij aan vraagt Droogstoppel of die zijn werken zou kunnen laten publiceren. Droogstoppel is enkel geïnteresseerd in de verhandelingen die over koffie gaan. Dit onvermogen tot het inzien dat Max Havelaar een intellectueel is demonstreert wederom zijn egocentrisch karakter.
De tweede auteur is Stern, de zoon van een belangrijke klant van Droogstoppel die van hem een onbetaalde betrekking heeft gekregen uit angst het contract met zijn vader te verliezen. Hij schrijft het belangrijkste deel van het boek, voornamelijk de belevenissen van Max Havelaar in Nederlands-Indië maar hij wijdt ook uit over de locale staatstructuur, de sociale en economische problemen bij de inheemse bevolking, de voorgeschiedenis van sommige personages… meestal dingen die nodig zijn om het verhaal te kunnen begrijpen of kleinere verhalen zoals dat van Adinda en Saïdjah over een onderdrukte Javaan. Hij schrijft ook vanuit een auctorieel standpunt in tegenstelling tot de personele verteller Batavus Droogstoppel. Vooral op gebied van karakter schrijft Stern erg descriptief, zo besteedt hij meerdere pagina’s aan het tot in de kleinste details beschrijven van Max Havelaar’s karakter nog voor het personage één woord heeft gesproken waarvan anderhalve bladzijde pure opsomming. In dit deel van de roman staat ook de befaamde toespraak van Max Havelaar aan de districtshoofden van Lebak over de armoede en corruptie in Bantan-Kidoel. Deze toespraak is zo verfijnd op gebied structuur en woordkeuze dat zo tot vandaag als voorbeeld wordt gebruikt door verschillende wereldleiders.
De laatste schrijver is Multatuli zelf die het woord neemt. Hij bedankt Stern maar scheldt Droogstoppel uit en beveelt zijn eigen creatie te verdwijnen: “Halt, ellendig produkt van vuile geldzucht en godslasterlyke femelary! Ik heb u geschapen… Ge zyt opgegroeid tot een monster onder myn pen… ik walg van mijn eigen maaksel: stik in koffi en verdwijn!”. Hij legt ook uit waarom hij dit boek heeft geschreven en schrijft een aanklacht tegen de onrechtvaardigheden. Ten slotte richt hij zich rechtstreeks tot de toenmalige koning van Nederland: “Aan U druf ik met vertrouwen vragen of ’t uw keizerlijke wil is dat: Dat Havelaar wordt bespat met de modder van Slymeringen en Droogstoppels, En dat daarginds Uw meer dan dertig miljoenen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in Uw naam?”
De schrijver heeft ook de gewoonte om telkens er verwezen wordt naar een bepaald gedicht, Bijbeltekst of iets dergelijks de volledige tekst daarvan in zijn boek te zetten, zo staan bijvoorbeeld een Bijbelpsalm en twee gedichten van meerdere bladzijden in het boek waarvan één zelfs volledig in het Duits. Ook gebruikt Multatuli het jargon van de Nederlandse kolonisten met veel Indonesische leenwoorden wat de tekst soms moeilijk te begrijpen maakt. Gelukkig zijn in mijn uitgave van het boek alle leenwoorden genummerd zodat men ze in het lexicon achteraan in het boek kan opzoeken.
Max Havelaar is iemand die zich heel fel over het lot van anderen bekommert, in zulke mate dat hij zelfs zijn eigen gezin in financiële problemen brengt door zijn vele schenkingen aan mensen in nood. Wanneer hij wordt aangesteld als nieuwe assistent-resident in een verarmd deel van Java is hij aangedaan door het massale onrecht. In zijn toespraak haalt hij scherp uit naar de locale adel die in opdracht van de Nederlanders de bevolking uitbuiten. Havelaar’s verzet wordt niet in dank afgenomen door het regime en hij wordt tegengewerkt van hogere hand. Dit leidt uiteindelijk zelfs tot zijn oneervol ontslag waardoor hij functie, pensioen en woonst verliest en noodgedwongen moet terug keren naar Nederland waar hij in de armoede terecht komt.
Multatuli inspireerde zich voor Max Havelaar op zijn eigen leven, hij was assistent-resident in Nederlands-Indië en had het erg moeilijk met het onrecht dat daar geschiedde. Nadat meerdere van zijn klachten bij hogere bevelhebbers simpelweg werden geseponeerd nam hij ontslag. Hij keerde terug naar Europa en schreef op een kamertje in Brussel zijn belevenissen neer in deze roman. Hij stelde verschillende eisen aan de Nederlandse regering waaronder eerherstel en de functie van resident in ruil voor het niet publiceren van zijn boek. Hoewel men probeerde met hem te onderhandelen kon men uiteindelijk de publicatie niet vermijden.